Mörsugur

Í dag, á Þorláksmessu, hefst þriðji mánuður vetrar samkvæmt gamla norræna tímatalinu. Mánuðurinn hefst ævinlega á miðvikudegi í níundu viku vetrar á tímabilinu 20.-26. desember. Honum líkur um miðnætti á fimmtudag í þrettándu viku vetrar á tímabilinu 19.-26. Janúar, en þá hefst þorri. Mánaðarheitið mörsugur er nefnt í Bókarbót sem er viðauki við rímnatal frá 11. öld, varðveitt í handriti frá því um 1220. Í Eddu Snorra Sturlusonar er þessi sami mánuður nefndur hrútmánuður.

Hvað nafnið mörsugur þýðir er ekki alveg vitað. Auk þess að vera kallaður hrútmánuður í Snorra Eddu, var hann í seinni tíð kallaður jólamánuður. Auðvelt er að geta sér til um hversvegna mánuðurinn er nefndur hrútmánuður því þetta var og er mánuðurinn sem hrútarnir fara á ærnar. Orðið jólamánuður segir sig svo til sjálft, en gætir þó danskra áhrifa. Norræna tímatalið var það tímatal sem notað var af flestum Norðurlandabúum þar til júlíanska tímatalið tók við og raunar lengur. Í Danmörku voru gömlu mánaðaheitin löguð að nýja tímatalinu þar bar þessi mánuður nafnið jólamánuður.

Sr. Oddur Oddsson á Reynivöllum í Kjós taldi orðið mörsugur vera sett saman úr orðunum mör „innanfita í kviðarholi dýra“ og sugur sem leitt er af sögninni sjúga, þ.e. „sá sem sýgur mörinn“. Einnig taldi Gísli Jónsson, íslenskufræðingur, að mörsugur héti svo vegna þess að hann væri sá mánuður sem sýgur mörinn, „ekki einasta úr skepnunum, heldur nánast öllu sem lífsanda dregur.“ þó svo því sé þveröfugt farið í dag hvað mennina varðar, því sennilega er mörsugur orðinn sá mánuður sem „mör“ hleðst hvað mest á mannfólkið.

Norræna tímatalið er það tímatal sem notað var af norðurlandabúum þar til það júlíanska, eða nýi stíll, tók við og mánaðaheitin miðast við árstíðir náttúrunnar. Því er skipt í sex vetrarmánuði og sex sumarmánuði. Það miðast annars vegar við vikur og hins vegar við mánuði, sem hver um sig taldi 30 nætur. Þannig hefjast mánuðirnir á ákveðnum vikudegi, fremur en á föstum degi ársins.

Árið var talið í 52 vikum og 364 dögum. Til þess að jafna út skekkjuna sem varð til vegna of stutts árs var skotið inn svokölluðum sumarauka. Þannig var sumarið talið 27 vikur þau ár sem höfðu sumarauka, en 26 vikur annars. Í lok sumars voru tvær veturnætur og var sumarið alls því 26 - 27 vikur og tveir dagar. Í mánuðum taldist árið vera 12 mánuðir þrjátíu nátta og auk þeirra svonefndar aukanætur, 4 talsins, sem ekki tilheyrðu neinum mánuði. Þær komu inn á milli sólmánaðar og heyanna á miðju sumri. Sumaraukinn taldist heldur ekki til neins mánaðar.

Í Íslendingasögum er algengt orðalag að tala um „þau missiri“ þegar átt er við heilt ár, en orðið ár kemur hins vegar varla eða ekki fyrir þegar rætt er um tíma. Eins eru talið að það sem kalla mætti áramót hafi verið á vori eða hausti og hefur bæði sumardagurinn fyrsti og fyrsti vetrardagur verið nefndir sem tímamót á við nýársdag. Æviskeið manna var ekki talið í árum, heldur vetrum og er það ennþá svo hvað dýr varðar, s.s. að hestur sé 8 vetra.

Vetur: gormánuður, ýlir (frermánuður), mörsugur (hrútmánuður eða jólamánuður), þorri, góa, einmánuður.

Sumar: harpa (gaukmánuður), skerpla (sáðtíð eða eggtíð eða stekktíð), sólmánuður (selmánuður), heyannir (miðsumar), tvímánuður (kornskurðarmánuður), haustmánuður (garðlagsmánuður).

Undanfarna tólf mánuði hafa mánuðunum samkvæmt gamla íslenska tímatalinu verið gerð skil hér á þessar síðu. Sá fróðleikur sem um mánuðina hefur birst má allan finna á netinu og hefur hann verið sóttur á Árnastofnun, Vísindavef háskólans, Wikipedia, Náttúru, fornsögurnar ofl.. Áður en þessi rannsókn á gamla norræna tímatalinu hófst, taldi ég að um fánýtan fróðleik væri að ræða. En eftir að hafa farið yfir alla mánuðina hef ég komist á þá niðurstöðu að gamla tímatalið er mun betur tengt gangi himintungla og hrynjanda náttúrunnar en það Gregoríska, sem er það tímatal sem notað er í neyslusamfélagi nútímans. Til að upplifa þetta til fulls fór ég í gær á sólstöðuamkomu við Lagarfljót þar sem hillt var rísandi sól.

Bloggfærslur um gömlu mánuðina má finna hér.