Fjárborgir

Það er oft svo að í landslaginu meðfram veginum leynast mannvirki sem eftirtektin missir af, og þó svo tekið sé eftir þeim þá veit maður ekki hverrar gerðar þau eru og telur þetta stundum í fljótu bragði vera náttúrusmíð eða jafnvel eitthvað dularfyllra.

Þannig var því eitt sinn háttað þegar ég var á ferð skammt austan við Lönd við Stöðvarfjörð; óveðursnótt í myrkri, regni og roki. Skyndilega keyrði ég inn í heim annars tíma, á milli hlaðinna grjótgarða og torfveggja. Þó ég hafi farið þarna um oft síðan, þá tókst mér ekki að staðsetja hvar þessi mannvirki hefðu verið fyrr en nýlega.

Það gerðist þegar ég frétti hvar Bæjarstaðir hefðu verið. En fram að því hafði skýringin á þessari sýn minni, óveðursnóttina fyrir meira en 30 árum síðan, verið fyrir mér nánast yfirnáttúruleg. En þetta helgaðist af því að vegagerð stóð yfir, þegar ég var þarna á ferð og hafði vegstæði þjóðvegarins verið fært þannig að það liggur í genum hlaðið á Bæjarstöðum sem löngu voru komnir eyði. Næst þegar ég fór þessa leið var búið að jafna við jörðu þeim ummerkjunum um Bæjarstaði, sem voru enn við vegkantana á meðan vegagerðin stóð yfir.

Því er ekki þannig farið með fjárborgina að Ósi í Breiðdal, en hún stendur í vegkantinum á þjóðvegi eitt og er greinileg sem hringur í landslaginu. Samt var það ekki fyrr en nýlega sem ég sá hana, þó svo að ég hafi keyrt fram hjá henni fleiri hundruð sinnum. Það var frásögn í bók sem fékk mig til að finna það út hvar fjárborgin er og þegar ég fann hana undraðist ég sjónleysi mitt fram að þeirri stundu. 

Í bókinni um Knútsbyl sem geisaði 7.janúar 1886, og Halldór Pálsson skráði frásagnir af, er örstutt lýsing höfð eftir Sigurði Jónssyni um það hvernig fjárborgin á Ósi í Breiðdal var notuð. "Faðir minn Jón Einarsson átti líka heima á Ósi, þegar þetta skeði, og var að gæta fullorðna fjárins, sem var úti með sjónum, um klukkustundar gangs frá bænum. Faðir minn hafði verið með allt féð utan við stað þann er Kleifarrétt heitir. Það er ekki fjárrétt heldur klettahlein, er nær langt til frá fjalli niður að sjó. Hann kom fénu í gott skjól utan við Kleifarrétt niður við sjóinn og stóð yfir því til kvölds og það lengi nætur, að hann treysti því, að það færi ekki úr þessum stað, meðan á bylnum stæði. Þá yfirgaf hann það og hélt í áttina heim til fjárborgarinnar er var höfð stuttu innar en Kleifarréttin er. Fjárborgin var næturstaður Ósfjárins framan af vetri, meðan svo haglétt var, að fullorðnu fé var ekki gefið hey. Þar var meira skjól en hjá fénu þar úti við Kleifarrétt."

Önnur fjárborg sem er mikið mannvirki er á Skógum í Mjóafirði og þar háttar þannig til að beygja hefur verið gerð á þjóðveginn þannig að keyra þarf því sem næst hálfhring í kringum hana. Það er því erfitt að láta þær manngerðu grjóthleðslur fara fram hjá athyglinni. Fjárborgin í Mjóafirði er á Þjóðminjaskrá, eftir að hafa verið friðuð í tíð Kristjáns Eldjárns. 

Fjárborgir eru víða á Íslandi þó eru þær helst sagðar á Suður- og Austurlandi. Á vefnum ferlir.is hefur fjárborgum í grennd við höfuðborgarsvæðið verið gerð góð skil, eins er grein Birnu Lárusdóttir í Árbók fornleifafélagsins 2010, heill hafsjór af fróðleik um þessar steinahrúgur.

Árið 1778 kom út á Íslandi rit, eftir Magnús Ketilson, um fjárborgir og gagnsemi þeirra. Þessu riti var dreift um landið bændum til halds og trausts við gerð slíkra mannvirkja, en þau taldi Magnús að kæmu að góðu gagni. Hann sagði vera mun á fjárborg og fjárbyrgi, samkvæmt skilgreiningu Magnúsar gæti mörg borgin flokkast sem byrgi. Sama hvort var þá voru báðar byggingarnar notaðar til að veita sauðkindinni skjól. Talið var að á Austurlandi einu væru til eiginlegar fjárborgir samkvæmt skilgreiningu Magnúsar, og þar hélt hann að þekkingar mætti afla um byggingu þeirra.

Fjárborg á að hafa verið hringlaga grjóthleðsla, samkvæmt riti Magnúsar, sem mjókkaði þegar ofar dró og myndaði þak í toppinn, þesslags bygging var því nokkurskonar fjárhús. Fjárbyrgi var aftur á móti hlaðinn hringur úr grjóti og torfi sem hafði lóðréttan mannhæðar háan vegg úr grjóti að innanverðu, en var tyrfður að utan með aflíðandi halla og með lágri lóðréttri torf hleðslu ofan á veggnum, þetta lag gerði það að verkum að þegar skóf snjó þá lyftist skafrenningurinn yfir byrgið og féð fennti ekki, auk þess að hafa fullkomið skjól. Bæði byrgin og borgirnar höfðu hurð sem var staðsett þar sem minnst var áveðurs. 

Þegar Daniel Bruun ferðaðist um landið á árunum 1890-1910 við að skoða og skrásetja íslenskt þjóðlíf og mannvirki, þá tók hann eftir þessum hringlaga borgum. Hann tók fjárborgir á Reykjanesskaga til sérstakrar athugunnar, sem voru bæði hlaðnar opnar, eða saman í toppinn. Bruun taldi að rætur þessa byggingarlags mætti rekja til Hjaltlandseyja eða Írlands.

Sumarið 2017 var ég á ferð í Færeyjum, nánar tiltekið á Sandey. Í bæ á þeirri eyju, sem heitir Húsavík rak ég strax augun í grjóthrúgöld sem mér þótti líklegt að væru fjárborgir. Þegar ég fór að þessum hrúgum kom í ljós að svo var og það sem meira er að þarna eru þær í fullri notkun, það jarmaði innan úr einni borginni. Í Húsavík er mikið af fornum steinbyggingum og hef ég einhversstaðar séð að sú húsagerð eigi að sanna keltnesk áhrif í Færeyjum fyrir tíma víkinga.

Hvað telst til fjárborga er oftast skilgreint sem svo að um sé að ræða lokað mannvirki, jafnvel með þaki, sem sé einungis byggt úr grjóti, ekkert timbur né annað notað í burðarvirki eða þak, nema þá torf. Orðabók Máls og menningar hefur þessa skýringu á orðinu fjárborg; grjótbyrgi fyrir fé út á víðavangi, veggirnir látnir dragast saman að ofan, eða reft yfir, með engri jötu. Sumir hafa viljað meina að margar hringlaga borgir, sem teljast til fjárborga, hafi upphaflega ekki verið byggðar sem slíkar, heldur dómhringir, virki eða nokkurskonar helgistaðir, jafnvel komnir úr keltneskum sið. Síðar hafi það komið til að þessi mannvirki voru notuð sem skjól fyrir sauðfé.

Á bænum Bragðavöllum í Hamarsfirði eru miklar og listilega vel gerðar grjóthleðslur í túninu. Ef ekki væri eins stutt síðan og raun ber vitni að þær voru hlaðnar, þá myndu þessar hleðslur vekja spurningar sem erfitt væri að svara, væru sennilega dularfull ráðgáta. En haustið 1906 komu skriður í miklum rigningum úr giljum ofan við túnið og runnu ótrúlega langar leiðir á því sem næst jafnsléttu.

Þegar Bragðavalla menn hreinsuðu aurinn og grjótið úr túninu, hlóðu tveir daufdumbir bræður grjótinu upp í tvöfaldan vegg, til að setja aurinn og smærri steina á milli, svo skriðan tæki sem minnst pláss í túninu. Þessi hleðsla er mikið augnayndi og ef menn vissu ekki tilurð þessa mannvirkis er næsta víst að það þætti dularfyllra en svo að þar hefði tilgangurinn einungis verið að hreinsa grjótið úr túninu.

Það er fátt sem minnir lengur á Bæjarstaði, þar sem þjóðvegur eitt liggur nú um hlaðið, annað en tóftarbrot á stangli, og svo grjótgarðurinn ofan við tún

 

Fjárborgin að Skógum í Mjóafirði er farin að láta á sjá, þrátt fyrir að vera á þjóðminjaskrá. Í sumar frétti ég að fengist hefði fjárveiting til lagfæringa

 

 Fjárborgaþyrping á Sandey í Færeyjum, þar er þeim haldið við enda ennþá í fullri notkun

 

 Færeysk fjárborg í Húsavík

 

 

Meira ern 100 árum seinna ber steinhleðslan í túninu á Bragðavöllum daufdumbum bræðrum veglegt vitni, sem listilega vel gerður minnisvarði um aurskriðu