Ķslenska - fęšingarfylgjan

Sennilega dettur fįum ķ hug aš leita sér andlegrar uppörvunar ķ ķslenskum draugasögum, eša auka skilning į andans mįlum meš žvķ aš glugga ķ sögur um ķslensku fornkappanna. Hin fjarlęgu austurlensku fręši hafa žótt įlitlegri kostir til sįluhjįlpar. Nśtķma vķsindi gera rįš fyrir ašgreiningu lķkama og sįlar, žó svo enn sé algengt aš įlykta sem svo aš manneskja samanstandi af huga, lķkama og sįl. Skilningsvit séu fimm; sjón, heyrn, snerting, bragš og lykt. Heimarnir hafi sķšustu aldirnar veriš taldir žrķr ž.e. jaršlķfiš, himnarķki og helvķti.

Efnishyggja nśtķmans hefur aftur į móti tilhneigingu til aš hafna yfirnįttśrulegum, trśarlegum og dulspekilegum skżringum į lķf fólks, mašurinn tilheyri rķki nįttśrunnar. Heimurinn sé einn og lśti žróunarsögu Darwins, sem er nįtengd markašslögmįlunum. Hugleiša mį svo hvaša vitneskju menn hafi um tilveru efnisheimsins ašra en huglęga. Heimurinn geti žvķ allt eins veriš hugmynd, lķkur žeirri sem Gandi benti į, "ef žś vilt breyta heiminum breyttu žį sjįlfum žér".

Samkvęmt margri austurlenskri speki getur heimurinn ašeins veriš til ķ huga sérhvers einstaklings ķ eins mörgum śtgįfum og hann óskar sér, žar veršur hver aš vera sinnar gęfu smišur. Innan hverrar manneskju bżr samkvęmt žvķ, rżmiš, sólin og įttirnar fjórar, žaš sem er fyrir ofan og fyrir nešan, gušir, djöflar og hęgt aš fara hvert žangaš sem andans truntur žeysa. Žvķ er betra aš vera mešvitašur um aš hugurinn getur svifiš ķ tómarśmi lķkt og skżin um himininn. Žó skżin geri ekki mistök meš ferš sinni um himininn, žį hefur vindįtt og hitastig įhrif į hvort žeim fylgir blķša eša ótķš.   

Hugmyndir fornmanna um skinfęri einstaklingsins viršast hafa veriš frįbrugšnar žeim sem uppi eru ķ dag, t.d. er hugsunin talin til eins af skilningsvitunum, lķkt og gert er ķ Bśddisma. Meš žvķ aš fęra hugsunina śr flokki skilningsvita yfir į vestręna vķsu, ķ žaš sem mętti kalla hiš óskilvitlega, er hęgt aš hafa gķfurlega ómešvituš įhrif į huga fólks og žaš hafa markašsöfl nśtķmans notfęrt sér miskunnarlaust.

Sjįlfsmynd heišinna mann s.s. žeirra vķkinga sem nįmu Ķsland gerši rįš fyrir aš manneskjan samanstęši af ham, hamingju, huga og fylgju, žessi fjögur atriši sköpušu henni örlög. Žetta fernt viršist kannski flókiš, en er žaš svo? Žeir hafa kannski gert sér betri grein fyrir hvaš hugurinn er flękjugjarn ef hann er ekki notašur til aš fylgjast meš rétt eins og sjón og heyrn, žess ķ staš notašur til aš meštaka hvers hin skilningsvitin verša įskynja.

Ef sjįlfsmynd fornmanna er sett ķ samhengi viš vestręnar hugmyndir dagsins ķ dag žį mętti skilgreina haminn sem lķkama. Žetta žarf samt ekki aš vera alveg klipp og skoriš žvķ til forna var tališ aš menn gętu veriš hamrammir eins og greint er frį ķ Egilssögu aš Kveld-Ślfur fašir Skalla-Grķms hafi veriš.

En Kveld-Ślfur var samkvęmt sögunni klofinn persónuleiki. Į daginn var hann góšur bśmašur, duglegur og vitur, en į kvöldin svefnstyggur og afundinn, žašan er višurnefniš komiš. Var žvķ sagt aš hann vęri hamrammur eša hamskiptingur. Žjóšsögurnar skżra žetta fyrirbęri įgętlega og hve algeng hin forna meining er ķ ķslenskri tungu.

"Betur hefur sś trś haldist frį fornöld aš menn ķmynda sér aš sįlin geti yfirgefiš lķkamann um stund, veriš fyrir utan hann, en vitjaš hans svo aftur; af žessu eru leidd mörg orš: vér köllum aš mašur sé hamslaus og hamstola af įkafa ešur ęšisfenginni reiši; hamhleypa er kallašur įkafur mašur og skjótvirkur; hamur er vestanlands kölluš kona sem er gešvargur, óhemja og annaš žvķ um lķkt. Alkunn eru oršin aš hamast, skipta hömum og enn fleiri." Žjóšs. JĮ bls 341 I bindi

Nś į tķmum veršur fólki tķšrętt um hamingjuna sem allir žrį, oršiš hamingja er haft um gleši eša sęlu. Hamingjan er talin tilfinning, sem kemur innan frį eitthvaš sem sagt er aš žurfi aš taka mešvitaša įkvöršun um aš öšlast, hśn sé nįtengd hugarįstandi. Til forna bjó hamingjan ekki ķ huganum, frekar en huganum er ętlašur stašur į mešal skilningsvitana fimm nś į tķmum. En hver er merking ķslenska oršsins hamingja og hvernig er žaš saman sett?

Samkvęmt žvķ sem sérfręšingar segja merkir oršiš hamingja gęfa, heill, nįšargjöf og ķ elsta mįli einnig heilladķs eša verndarvęttur. Žaš er sett saman śr oršunum hamur sem merkir lķkami, hśš eša gervi og ķ eldra mįli meš vištengingunni fylgja eša verndari. Vištengingin –ingja er komin af engja af sögninni aš ganga, nokkurskonar vęttur sem gengur inn ķ ham eša gervi.

"Įsgeir Blöndal Magnśsson getur sér žess til ķ Ķslenskri oršsifjabók (1989:303) aš hamur merki ķ žessari samsetningu "fósturhimna, fylgja" og vķsar žar til ham ķ dönsku og sęnskum mįllżskum ķ sömu merkingu. Hamingjan hafi žį upphaflega veriš heillavętti (ķ fósturhimnu) sem fylgir sérhverjum frį fęšingu".

Fręšimenn telja žvķ hina fornu notkun oršsins bera vitni um aš einstaklingurinn hafi ekki rįšiš miklu um hamingju sķna, sumum fylgi mikil hamingja en öšrum minni. Žetta į žį vęntanlega rętur aš rekja til upphaflegrar merkingar oršsins hamingja, ž.e verndarvęttur, heilladķs, fylgja. Einnig eimir eftir af hinni fornu merkingu ķ oršatiltękjum eins og; „Žaš mį hamingjan vita“ eša „Hamingjan hjįlpi mér!“ Žar sem talaš er um hamingjuna eins og sjįlfstęša persónu, „ hamingjan er ei öllum gefin fremur en skżra gull“; segir ķ ķslenskum dęgurlagatexta og kvešur žar viš fornan tón. 

Fylgja er oftast tališ draugalegt fyrirbęri, en svo hefur ekki alltaf veriš. Hjį forfešrunum skipti miklu aš bśiš vęri žannig aš einstakling sem nżkominn var ķ heiminn aš honum fylgdi góšur andi eins og lesa mį um ķ žjóšsögunum.

"En ķ fornöld var allt öšru mįli aš skipta žvķ žį koma fylgjur oftast fram sem andlegar verur enda eru žęr annaš veifiš kallašar dķsir sem fylgi hverjum einstökum manni, verndi hann og farsęli, og liggur žį nęrri aš ķmynda sér aš fylgja sé sama og hamingja, gifta aša gęfa, aušna eša heill." Žjóšs. JĮ bls 340 I bindi

"En eigi eru allar fylgjur sagšar draugakyns og nokkuš annars ešlis; žvķ svo segir gamla žjóštrśin aš žegar barn fęšist žį veršur eftir af sįlarveru žess hluti – sem sérstęš vera – ķ himnubelg žeim sem utan um žaš ķ móšurlķfi og leysist sķšar og kallast barnsfylgja. Žessi vera kallast fylgja og veršur leištogi barnsins og lķklega verndarvera žess. Hśn er kölluš heilög og hefur ef til vill af fornmönnum veriš sett ķ samband viš forlög og hamingju og gefin stundum vinum og oršiš kynfylgja." Žjóšs. SS bls.183 III bindi

Žvķ var til sišs aš fara vel meš barnsfylgjuna ķ henni byggi heill barnsins sem myndi fylgja žvķ ķ gegnum lķfiš. Fylgjan var stundum grafin innanhśss ķ nįmunda viš móšir barnsins svo hśn myndi hafa góš įhrif į fylgju žess. Ef fylgjan var grafin utandyra eša fleygt į vķšavang žį var hśn talin taka įhrif žess sem fyrst fór žar yfir, hvort sem um mann eša dżr vęri aš ręša, sem myndi uppfrį žvķ einkenna fylgju einstaklingsins. Athyglivert er ķ žvķ sambandi hvaš mörg ķslensk nöfnu bera ķ sér dżraheiti, björns nöfn og ślfs eša fuglsnöfn į viš örn, val, svan, hrafn ofl..

"Mikill hluti fylgja žykir vera sį hluti mannssįlarinnar sem veršur eftir žegar barniš fęšist og fylgir barnsfylgjuhimnunni. Gušlaugur Gušmundsson – Gušlaugssonar, Hįlfdįnarsonar er gera lét į sig reišfęri og óš allar įr austan af Djśpavogi meš hestburš į baki – bjó aš Žverį ķ Hörgslandshreppi į Sķšu. Synir hans voru tveir, Gušmundur og Gušlaugur. Žegar Gušlaugur fęddist gleymdi nęrkonan aš bera ljós ķ kross yfir móšurina og barniš ķ rśminu og fleygši fylgjunni ķ koppinn. Žį kom Gušmundur, žį 7įra gamall, og settist į koppinn, enda įtti Gušlaugur mynd bróšur sķns fyrir fylgju upp frį žvķ, alltaf į žvķ reki sem hann var žį og eins eftir aš Gušmundur var dįinn." Žjóšs. SS bls 287 III bindi

Žegar börn fóru aš fęšast į fęšingardeildum, og jafnvel fyrr, er fęšingarfylgjan yfirleitt brennd og eftir žaš er einstaklingurinn talinn fylgjulaus, hafi žess ķ staš žaš sem vinsęlt er aš kalla įru. Fylgjan gerši yfirleitt vart viš sig įšur en viškomandi einstaklingur birtist, ef hśn gerši vart viš sig į eftir viškomandi žį var hann talinn feigur. Sumir eru taldir hafa įtt fleiri en eina fylgju, žį oft ęttarfylgju aš auki eša jafnvel ašra góša og hina vonda. Fylgjan var samt oftast talin heilladķs eša verndarvęttur sem lifši og dó meš manneskjunni. Ef fylgjan dó eša yfirgaf manninn ķ lifanda lķfi af einhverjum völdum žį var hann talinn gęfulaus eša heillum horfinn. 

Žaš žarf ekki endilega aš fara langt yfir skammt viš aš sękja andlegan skilning. Flest trśarbrögš eiga sinn uppruna į fjarlęgum slóšum, austurlenskri speki s.s. hindś, jóga og bśddismi sem žurfa mikla iškunn įšur en žau nżtast til sįluhjįlpar, auk žess sem žaš žarf aš setja sig inn ķ aragrśa torskilinna hugtaka. Kannski liggur einfaldasta leišin til sįlaržroska ķ gegnum žann menningararf sem fylgir heimahögunum og skilningur aušmeltastur žar sem tungumįliš hefur veriš drukkiš meš móšurmjólkinni. Žvķ er žaš hvorki tilviljun hvar viš fęšumst né hvaš žvķ fylgir.

 

Ps. Žessi hugleišing varš til viš įhorf į fyrirlestra fornleifafręšingsins Neil Price The Viking Mind. Žar fer hann yfir hvaš frįsögn og tślkun léku stórt hlutverk ķ heimsmynd norręnna manna.

Ķ žessum fyrirlestrum leitaši Neil Price į nįšir ķslenskra bókmennta m.a. Ķslendingasagna og ķslenskra žjóšsagna til aš įtta sig į hugarheimi vķkinga. Žaš mį vera nokkuš ljóst aš ef bókmennta į ķslensku hefši ekki notiš viš hefšu heimildir um heimsmynd vķkinga veriš fįtęklegar. 

Pistill žessi birtist hérna į sķšunni 13. maķ 2015 og er endurbirtur ķ tilefni dags ķslenskrar tungu.


« Sķšasta fęrsla | Nęsta fęrsla »

Bęta viš athugasemd

Ekki er lengur hęgt aš skrifa athugasemdir viš fęrsluna, žar sem tķmamörk į athugasemdir eru lišin.

Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband