Ákvæðaskáldskapur

Íslendingar eru sagðir af ákvæðaskáldum og ofurgörpum komnir. Skáldin komu að vestan en garparnir að austan, þ.e. bókmenntahefðin kristin og keltnesk, en ofurmennskan norræn og heiðin. Fyrstu lög íslendinga voru Úlfljótslög þau kveða í upphafi á um umgengni við landvættir, og með sanni má segja menning landsmanna hefjist á ákvæðaskáldskap, -með því að kveða þeim níð, sem öbbuðust upp á Íslendinga.

Þennan ákvæðaskáldskap fékk Haraldur Gormsson Danakonungur fyrstur að reyna, svo vitað sé, þegar Birgir bryti hans rændi strandgóssi úr íslensku skipi við Danmörk. Haraldur sendi njósnara til Íslands sem átti að kanna aðstæður til innrásar í þetta land níðskálda og óþjóðalýðs, sem kvað níð svo beitt að undan sveið.

Sendiboði Haraldar mætti landvættum í hverjum landshluta; dreka fyrir austan, erni fyrir norðan, bola fyrir vestan og risa fyrir sunnan. Þess er skemmst að geta að Haraldur lagði ekki í landann. Lítið hefur varðveist af ákvæðunum gegn Haraldi Gormssyni og er ekki talin mikill menningarbragur yfir því litla sem þó hefur varðveist. 

Þás sparn á mó mörins

moðkunnur Haraldr sunnan,

varð þá Vinda myrðir

vax eitt, í ham faxa,

en bergsalar Birgir

böndum rækr í landi,

þat sá öld, í jöldu

óríkr fyrir líki.

Það fer lítið fyrir íslenskum ákvæðaskáldum og ofurgörpum í dag, -því miður. Maður saknar þeirra nú á tímum vindrellandi baróna og glóba. Á þessari öld upplýsingaóreiðunnar hafa Íslendingar samt tvisvar tekið til skálda ákvæðanna. Það var þegar vinir okkar settu á okkur hryðjuverkalög og kváðu á um fádæma skaðabætur, sem hefðu kostað þjóðina alda fátækt.

Landinn tók sig saman í andlitinu og létu hvorki flissandi fábjána né Davos dúkkulísur, sem dásömuðu Já Ísland, villa sér sýn, og kusu gegn icesave. Þá sýndu landvættir samstöðu með því að láta tungubrjótinn Eyjafjallajökul blása ösku og eimyrju yfir hryðjuverka vinina.

Síðast voru það íslenskir ofurgarpar, sem eltust við sálarlausa tuðru sem þjóðin veitti lið með ákvæðum. Þannig skáldskapur þarf hvorki að vera með menningarbrag né tungubrjótur til að virka, það er þjóðleg samheldni sem skiptir mestu. Þess ber þó að gæta að ákvæði geta verið tvíeggjuð og fláráð rétt eins og Sturlungaöld og samtíminn sanna.

Athugasemdir

[Jóhann Elíasson, 7.12.2022 kl. 07:28]

Menn eru ekki sviknir af því að byrja daginn á því að byrja daginn á því að lesa bloggið þitt Magnús......

[Magnús Sigurðsson, 7.12.2022 kl. 12:56]

Það er gott að heyra Jóhann, en því miður fer of lítið fyrir ákvæðaskáldum og ofurgörpum þessa dagana, þó svo að bloggið þitt sé alltaf kjarnyrt.

[Ingólfur Sigurðsson, 8.12.2022 kl. 23:13]

Þú ert djúphygginn að vanda Magnús og þörfin á ákvæðaskáldum er ljós. En ég fór að grufla í þessu og komst að því að ákvæðaskáld er samheiti yfir galdranorn eða galdramann, því töfraþula er gömul merking yfir ákvæði. Að gala galdur var líka fyrsta merkingin á göldrum, að því er mér skilst. 

Megas sagði frá því einu sinni í viðtali að þegar hann var hafnarverkamaður um 1979 til 1981 eða svo hafi samstarfsverkamenn hans hræðzt hann á stundum þegar hann kvað vísur upp úr eins manns hljóði sem enginn skildi, og voru gamanvísur um menn og málefni, og voru sumir á því að hann væri ákvæðaskáld. "Mundi á Faxa tvö" er eitt dæmi um slíkt, sem hann söng á Söngskemmtun í Austurbæjarbíói haustið 1984, eftir endurkomuna á plötum Bubba Morthens og Tolla Morthens, Íkarusar.

Það sem ég held er þetta, að galdur er einmitt orðinn svo miklu útbreiddari í dag en hann var í gamla daga. Giordano Bruno var ítalskur heimspekingur og meistari sem var brenndur á báli árið 1600 fyrir galdra og trúvillu. Hann var fyrsti maðurinn til að halda því fram að geimurinn væri óendanlegur. 

Fyrir tæpum tíu árum fann ég bækur eftir hann í Þjóðarbókhlöðunni bæði á latínu og þýzku og gruflaði í þeim. Ætlaði ég að þýða að minnsta kosti eina bók eftir hann og reyna að fá útgefna, en gafst upp eftir að hafa þýtt allskonar brot úr bókunum hans, sem ég að vísu lærði mikið af.

Sumsstaðar voru þarna teikningar sem kirkjan hefur vafalaust talið galdratákn, en þær voru nú samt eftir grískum fyrirmyndum, og minni fordómar eru gagnvart þeim núna en þá, sem betur fer. Leonardo da Vinci reyndi það sama, að teikna fleira heldur en náttúruna, einnig dulin form á bakvið hana.

En textinn í þessum bókum var miklu sakleysislegri en ég bjóst við. Mér fannst þetta að sumu leyti einungis það sem í dag er kallað sjálfshjálparbækur og sjálfstyrking, auk þess var þarna talsvert mikið af kveðskap, sonnettum og öðru sem voru virkilega vel ortar, en mestmegnis voru þetta leikrit, eða heimspekirit í samræðuformi öllu heldur. Það voru margir rithöfundar sem gerðu það sama á þeim tíma, létu í samræðum koma fram ólíkar skoðanir og gagnrýni á kirkjuna. Afsökunin var sú að það væri til að sýna fram á hversu kjánalegir trúvillingarnir væru. En sumir valdhafar voru svo harðir og kreddubundnir að þeir tóku fólk af lífi sem hafði farið of langt úr fyrir sakramentið. Nútíminn er því miður farinn að minna á þetta, en heilagleikinn er annar, og tengist stjórnmálakreddum.

Í dag hafa gríðarlega margir áhuga á andlegum málum. Að sefja líkamann til að lækna sig er ein tegund af galdri sem er einfaldlega viðurkennd. Austrænar bókmenntir eru allt öðruvísi en saga okkar á vesturlöndum, þar er þetta talið mikilvægt frá upphafi.

Til að góður ákvæðaskáldskapur nái að virka þarf að vera umburðarlyndi gagnvart skrýtnu fólki. Auk þess hafa auðrónarnir náð miklu betri tökum á þessu en þessir fáeinu og sundruðu sem sjá plottin en hafa ekki völd til að berjast gegn þeim eða láta aðra fatta þau.

Eins og Guðjón Hreinberg hefur fjallað um hefur fólkið á bakvið Frankfurt skólann mótað nútímann lengi, frá 1920 að minnsta kosti. Galdur hefur því meiri áhrif sem fleiri trúa á hann og völdin eru meiri, þeirra sem stunda hann. 

En vonin felst í sumu sem þú skrifar um, eins og samheldnina á bakvið "strákana okkar", "Icesafe baráttuna" og fleira. Ég held að þú sért alveg á réttri leið með að tengja þetta saman við ákvæðaskáld fyrri tíma þannig.

Nema ákvæðaskáldin á bakvið eitthvað slíkt jákvætt í nútímanum eru frumkvöðlarnir, sem söfnuðu saman fólki og mótuðu stefnuna. 

Ég skil þetta þannig að ákvæðaskáldin heiðnu hafi heitið á guðina til að lagfæra eitthvað óréttlæti og stundum fengið góða uppskeru.

Mjög mikil djúp speki hér. Ég þarf oft að pæla vel í þessu hjá þér. Þessi pistill gefur manni meira eftir því sem maður les hann oftar. 

[Magnús Sigurðsson, 9.12.2022 kl. 06:11]

Þakka þér fyrir einstaka athugasemd Ingólfur, það er margt áhugavert sem kemur fram í henni og reyndar tekur hún pistlinum fram, sem er síst verra.

Ég hef verið að velta fyrir mér hvernig megi virkja fornar vættir landsins eins og margoft hefur komið fram í bloggum hjá mér þetta árið, því mér finnst Íslendingar þurfi á þeim að halda nú á tímum landráða.

Undanfarið hef ég verið lesa stórmerkilega bók Benedikts Gíslasonar, Íszlenski bóndinn, eins og komið hefur fram, hann tiltekur þessi þjóðareinkenni, norræna íþrótta-,hetjuandann og írsk kristna, -bókmenntaandann sem póla í íslenskri þjóðarsál. Hann telur reyndar skáldskapinn gelískan þó, vættatrúin geti allt eins verið norræn.

Hvað ákvæðaskáldskapinn varðar, í menningunni, þá er hann nokkurskonar galdur, eins og þú bendir skilmerkilega á. Ákvæðavísuna um Harald Gormsson Danakonung fékk ég úr bók Benedikts, hann segir hana það eina sem hafi varðveist af öllum þeim ákvæðavísum sem kveðnar voru um Harald í landinu á sínum tíma, en þar talar hann um eina fyrir hvert nef, sem gætu þá verið tugir þúsunda vísa.

Í þessu sambandi fannst mér merkilegt að ákvæðaskáldskapur þarf ekki að margorður, heldur einungis auðskilin og gæti allt eins umhverfst um tvo bókstafi, H og Ú eins og íslenska karlalandsliðið fékk að njóta. Landvættir virðist einnig mega virkja með ákvæðum.

En þakka þér kærlega fyrir innihaldsríka athugasemd hún er mér mikils virði.

[Pétur Örn Björnsson (IP-tala skráð) 9.12.2022 kl. 13:38]

Þegar ég las þennan pistil þinn, meistari Magnús, þá datt mér í hug að leita uppi gamla og hálfkaraða þulu sem rann fram á þremur dögum í einhvers konar flæðistíl á aðventunni 2009.

Það var á tímum kerfishruns og helferðar.

Setti hana á feisið 2019, við fámennar, en þeim mun góðmennari undirtektir.  Læt hana fylgja hér með, ásamt smá inngangi og skýringum frá 2019:

 Af einni gamalli (og mjög langri) þulu

Í minningu þess, að enn er hún komin aðventan, nú 2019, þá ætla ég bara að leyfa mér að birta í annað sinn löngu þuluna mína, sem ég hripaði niður á aðventunni 2009, rétt rúmu ári eftir hrunið.

Þessi þula er enn ófullgerð og ég hef ekkert breytt henni síðan hún flæddi bara fram á þremur dögum fyrir tíu árum síðan og líkast til mun ég aldrei fullklára hana, hvað þá fínpússa hana.  

Hvað um það.  Bara ein útskýring fyrst:  Gleðileg jólin pokinn minn, sem um er rætt, var lúinn plastpoki merktur Pétursbúð og með mynd af jólasveini og orðunum Gleðileg jól, jú, í stíl jólasveinsins, vænti ég.  Pokinn var þá orðinn úttroðinn af ljóðum hvaðan æva úr heiminum og mínum eigin vesælu og aumu, handskrifuðum á miða og og alls kyns bréfssnifsi og svo haug af útprenti af visku fornra heimspekinga og genginna alvöru skálda.

Ég biðst svo sem ekki afsökunar á þessari þulu, en leyfi henni bara að birtast hér, hálfkaraðri, án tildurs, án nokkurra breytinga, sem ljóta andarungann.  Það er dökkt yfir í fyrri hlutanum, en léttist í vonbetri seinni hlutanum.

Og ef einhver nennir að lesa hana fyrir eða yfir jólin, þá segi hjartanlega takk fyrir þann heiður.

Ég segi bara núna, til vonar og vara, ef ég birtist ekki aftur hér á þessu feisi fyrir jólin, gleðileg jólin, gott og farsælt komandi ár.  Þess óska ég hjartanlega mínir kæru feisbókarvinir.  

Hér kemur svo ófullgerða þulan, og kannski á sinn hátt, gleðileg jólin þulan:   

LÍFIÐ er LÍFIР

er LÍF okkar ALLRA

Ólitgreindur 

geng ég um

með gleðileg jólin

pokann minn

fullan af fræi mínu

- póesíu og pælingum

um himinskautin

og skrautlegar stjörnur

og glæðurnar allar

og leiftrandi speki

frá liðinni tíð

og púlsandi

hjörtu okkar

og hugi okkar

í endalausu flæði 

og ferðalagi okkar

hér á jörðinni 

á sam-mannlegri

leið okkar

og með stefið okkar

að treysta hvert öðru

og rökræða okkur

enn og aftur 

og endalaust

til vits okkar

með vegferðina alla  

til okkar 

bestu framtíðar

draumsýna

og með virkjun allra

heila-búa okkar 

til athafna

og til sköpunar

og með bú-sældarlega

framtíð okkar

allra - saman

að leiðarljósi

og án vald-boðanna

að ofan

frá þeim stein-runnu

og berg-numdu

og ná-bleiku 

þursunum öllum

sem telja sig guði

Þeir hafa flokkað allt

niður og bútað

okkur niður 

í litla og mislita

og aflokaða

stakstæða hringi

sinnar drottnunar

kerfis-kjafta-sögu

og segja svo vinstri

og segja svo hægri

og segja svo hókus

og segja svo pókus 

bíbberíbí

og múlbinda okkur

í norðri

í austri

í suðri

í vestri

og segja svo jókus

gírivíriví

og setja á okkur klafa

eins og flokka

af uxum

eða þrælum

að hringsnúast

um þeirra eigin

tilbúnu hugmynd

um fræðilega

framleidda miðju

þar sem þeir sitja

í hásætum sínum

í turnum sínum

þursarnir sjálfir 

sem telja sig guði.

Þeir framleiða

heilu milljarðana

af múl-böndum

og þræla-klöfum

í stofnunum þeirra

og verksmiðjum

valdakerfa þeirra

sem allt er kostað

af okkur uxunum

af okkur þrælunum

sem hringsnúumst

nákvæmlega eins

þreyttir og úrvinda

og þeir vilja hafa okkur

í hringsnúningunum

kringum glans-myndir

helgislepju þeirra

valdaþorsta þeirra

og græðgi þeirra.

NEI, 

minnumst nú gamalla orða:

“Experience hath shewn,

that even under the best forms

of governments -  those entrusted

with power have, in time, and by slow

operations, perverted it into tyranny.”  

NEI, 

hræðumst ekki, heldur fræðumst 

um helstu framleiðslu-tækin og tólin

sem þursarnir beita 

til að múlbinda okkur

og setja á okkur klafa

skulda, okurs og skatta

með skinhelgum svip

til að viðhalda sjálfum sér

í yfirbyggð sinnar guða-tölu:

Þeir beita valdakerfi flokkanna

þeir beita valdakerfi laganna

þeir beita valdakerfi framkvæmda

þeir beita valdakerfi dómsmála

þeir beita valdakerfi trúarmála 

þeir beita valdakerfi menntunar

þeir beita valdakerfi menningar

þeir beita valdakerfi fjármála

þeir beita valdakerfi fjölmiðlunar

allt í einni sápu-froðu-sátt 

valdakerfis atvinnulífsins

í samtökum fursta & greifa

og hring-lokaðrar

sérhyglis forustu

sambandsins mikla 

okkar alþýðunnar

um hvað við öll

séum svo frjáls og jöfn

þó við vitum það öll

við uxarnar

við þrælarnir

innst í hjörtum okkar

innst í hugum okkar

að sumir eru svo miklu

frjálsari og jafnari en við

og að þeir sitja

í hásætum sínum

í turnum sínum

þursarnir sjálfir

sem hringsnúa okkur

með spuna og galdri

og kjafta-vaðli

og múlbinda okkur

og setja á okkur klafa

skatta sinna og skulda

með græðgi sinni

til að viðhalda

öllu sínu valdi

með því að beita

öllu sínu valdi

til að viðhalda

öllu sínu hringa-valdi.

NEI, 

látum ekki blekkjast

af sápu-froðu-sáttinni miklu

því þar hafa þeir lengi dafnað

furstarnir og greifarnir

í frí-ríkis há-sælu sinni 

innan yfirbyggðar þursanna

og hafa þar ráðið því öllu

sem sér-hyglis-klíkur þeirra

hafa girnst, nauðgað og fengið

hvort heldur er

til lands eða sjávar

og skiptir þá engu

þó allt hafi hrunið

hjá Jóni og Gunnu

því alltaf fá þeir veiðileyfin

að drepa sem hákarlar 

að drepa sem ránfuglar

og sem slátrarar 

í innantökum

í bútunum 

að stela auðlindunum

að stela bönkunum

að stela sparisjóðunum

og að verðbæta sér útlánin

og að okur-vaxta Jón og Gunnu

miskunnarlaust 

til galeiðu-þrældóms

með sérstöku veiðileyfunum

sem allir þursarnir virðast alltaf 

vera svo sammála um - að sé 

hin eina rétta einsýni - til að vera

stjórntækir - fyrir hverja?

NEI, 

látum ekki blekkjast

af öllum valdakerfum þursanna  

sem notast enn sem fyrr

við hrotu-vaktar-hruna-liðið

og ríkis-verð-tryggðu meistarana

að bukka sig fyrir hrægömmum

og auð-hringa drottnum 

að fórna landi og þjóð

á altari valdakerfa

allra yfirbyggða

allra þursa ríkja 

-   í glottandi fortíðar-geiflunni

að guð blessi Ísland

-   að drottnarnir blessi heimilin

til dýrðar fyrir hrægamma

og auð-hringa drottna

og til blessunar fyrir valdakerfi

allra yfirbyggða þursanna 

að selja hvað sem er

og skuldsetja hvað sem er

til að viðhalda og samtryggja 

alla gíruga valda-hringina

í allri spena-dýrðinni

með furstum og greifum

og slátrunar elítunni 

í hinni einka-vina-væddu

-nú síðast- Ísbjarga dýrð

og hvernig enn á ný 

má múl-binda

og fórna íslenskum lýð

fyrir endur-fléttun vafninga

slátraranna og þursanna

í áframhaldi skinhelginnar.

NEI, 

látum ekki blekkjast

en gleymum samt aldrei

að yfir okkur öllum

og þursunum

berg-numdu

og ná-bleiku

líka

voma þeir hrægammarnir 

og sjálfir

auð-hringa drottnarnir

stökkbreyttir

og umbreyttir

í allra plágu

og kvikinda líki

lána “dílerarnir” 

og innantöku

maðka kóngarnir

sjálfir

sem engu eira

í gírugri og trylltri 

græðgi sinni

og maðk-éta allt

og stýra öllum

yfirbyggðum

með spottum sínum

til norðurs

til austurs

til suðurs

til vesturs

og sundra okkur öllum

og etja okkur saman

í blóði drifna slóð

sinnar stríðs-óðu græðgi.

NEI, 

látum ekki blekkjast

og munum það öll og alltaf 

að þursarnir eru

engir guðir

að þursarnir eru

bara af holdi og blóði

nákvæmlega eins og við öll

og að framleiðslu-

tæki og tól

þeirra

þursanna

eru

bara skinhelgur vaðall

bara spuna-vaðall

allra ríkis-verð-tryggðra

valda-kerfis-stofnana

til að viðhalda sjálfum sér

og öllu sínu hringa-valdi

með furstum og greifum.

NEI, 

látum ekki blekkjast

og óttumst ekki

heldur vitum það alltaf

að meira að segja

hrægammarnir

og auð-hringa drottnarnir

stökkbreyttu

og umbreyttu

í allra plágu og kvikinda líki

eru bara af holdi og blóði

mannlegir -þrátt fyrir allt-

eins og við öll

og svo ofur-einfalt er þetta allt.

Þess vegna er glas!

Glennum upp augun

og glaðvöknum 

og sjá:

JÁ! 

Núna er glas!

Nú er tími okkar

runninn upp

í norðri

í austri

í suðri

í vestri

þegar við þrælarnir

þegar við uxarnir

umbreytumst í menn

og af-flokkum allt 

og af-máum þá alla 

drottnunar-hringina

og opnum allt upp á gátt

í púlsandi flæði

blóðs okkar

í hjörtum okkar

þegar við umbreytum

sögu okkar í mennska

JÁ, sam-mannlega

framtíðar sögu okkar

allra saman og = 

verður 

til frelsis okkar

til jafnréttis okkar

í samtvinnuðu glitri

samfélagslegrar ábyrgðar

okkar allra til fegurðarinnar

sem býr í hjörtum okkar

sem býr í hugum okkar

JÁ, okkar allra

hér á jörð okkar.

Með þetta eina leiðarljós

og með stefið okkar

að treysta hvert öðru

án allra vald-boða

að ofan

geng ég um

ólitgreindur

með gleðileg jólin

pokann minn

fullan af fræi mínu

og svo þaninn

og svo þrútinn

að hann skyndilega 

og púlsandi

hvell-springur

...

eins og aldin

belgjurtar

hvell-springur

og þeytir fræi sínu

út í vindinn

og feykist

og fellur svo

til jarðar

- einhvers staðar -

og blómgast

- um stund -

...

eins og belgjurt

með aldin

fullt af fræi sínu

- póesíu og pælingum

um að þegar öllu er

á botninn hvolft

er hún ósköp

lítils virði

strit-rænan

ef engin er

vit-rænan 

okkar að muna

að eftir höfðum 

okkar sjálfra

eiga limir okkar

að dansa

því það er svo

augljóst

að einungis

með virkjunum

á heila-búunum

þrútnum og þöndum

springa þær út

hugsjónir okkar

athafnir okkar

og sjálf sköpunin

á sögu okkar

og ljóðum okkar

með aldin

full af fræjum sínum

um bú-sældarlega

framtíð okkar

allra - saman

í ríki fegurðarinnar

í aldingarði okkar

í öllu glitrandi

litrófi lífs okkar

í aldanna sköpun 

lífs okkar

allra – saman

og hjartanu skyldast –

hér á okkar gósenlandi

Megi nú loksins rofa til.

JÁ, megi nú lífsins ljósin

kvikna í hjörtum okkar 

JÁ, kvikni nú lífsins ljós

Í hjörtum okkar

og gleymum því aldrei:

Lífið er lífið er líf okkar

allra – um líf okkar

frá og til okkar allra

í aldanna sköpun

lífs okkar

allra – saman.

[Magnús Sigurðsson, 9.12.2022 kl. 14:41]

Þakka þér fyrir þessa þulu Pétur Örn. Þarna yrkirðu sönn ákvæði, sem eiga vel við í aðdraganda jólanna, -beinskeytt og jákvæð. Leifum okkur að vona að þau veki landvættir Jóni og Gunnu til heilla.