Nú má aftur sjá buðlunga

Mér varð það á orði við pólskan vinnufélaga, þar sem við vorum á ferð núna í vikunni, að þjóðin í þessu landi ætti eftir að þurfa aðstoð þeirra austantjaldanna við að skeina sig. Það yrði ekki bara sorpið sem austantjaldurinn þyrfti að sjá um að frakta til Kína.

Það fór ekki hjá því að það rynni á mig söknuður við að keyra Vellina endilanga, -mína bernsku sveit, og sjá þar því sem næst engan búskap lengur. Síberíulerki og Alaskaösp skyggja á því sem næst allt útsýni æskunnar, og þó svo búið sé á bæjunum bak við trén veit ég að á þeim flestum er í mesta lagi nokkrir hestar fyrir sportið.

Öðruvísi mér áður brá þegar ömmur og afar lögðu allt kapp á að vera sjálfbjarga með grunnþarfir sínar. Þá voru aðstæðurnar aðrar og sjálfur Tíminn, sem færður var í reikning í kaupfélaginu, notaður í skeini. Sennilega eru margir hættir að gera sér grein fyrir hvað þurfti til að eiga skuldlaust til hnífs og skeiðar. Nú er mun meira í það lagt -og jafnvel skuldum safnað- við að ná af sér mörnum.

Eitt vakti þó smá von um aukna sjálfbærni landans. Nú má sjá buðlunga á Völlunum og kannski á eitthvert nýsköpunar séníið eftir að fá Erasmus styrk frá ESB til að framleiða höfundarréttarvarinn skeinipappír með lífstíls útfærðri og kolefnisjafnaðri áttablaða rós fyrir landann, úr trjábolum sem nú hrannast upp á fyrr um túnunum. Og þá mun sennilega þurfa aðstoð austantjaldans við að transporta trjábolunum til Kína.

Farið hefur fé betra kann einhver að segja um rollubúskaparhokrið og Tímann, og fullyrða jafnvel að sauðkindin hafi verið búin að naga það rækilega gat á jarðskorpuna að ekki einu sinni kræklótt hrísla ætti sér viðreisnar von í þeirri holu svo úr mætti gera gluggaumslag hvað þá skeinipappírsrúllu. Í því sambandi vil ég benda á grein sem sr. Sigurðar Gunnarssonar á Hallormastað birti í Norðanfara fyrir u.þ.b. 150 árum síðan. Greinin er með þeim athyglisverðari þegar kemur að afdrifum skóga á Íslandi.

Samt er það svo merkilegt að hún hefur aðeins einu sinni verið endurbirt í heild sinni, en það var í tímaritinu Gletting árið 1994. Þá las ég greinina og þótti hún enn og aftur merkileg núna í vikunni við að sjá buðlunga hrauka á Héraði, sem var sáð til um það leiti þegar greinin var endurbirt í Glettingi. 

En grípum niður í miðbik greinarinnar þar sem Sigurður lýsir því sem hann varð áskynja hjá gömlum mönnum á sínum tíma;  

Skógeyðingin 1755-1785

Sumarið 1755, þegar Katla gaus, sem olli “móðuhallærinu hinu fyrra”. Þá var svo mikill hiti og þyrringur í lofti, að lauf skorpnaði á skógum og grannar limar skrælnuðu og urðu að spreki. Eftir þetta fóru stórskógar hér að visna að ofan og koma í þá uppdráttur, en lágskógur sem hinn hærri skýldi og var græskumeiri, varðist nokkuð betur.

Tóku nú, þegar frá leið, að falla hinir stærri skógar, einkum frá 1770 til 1783. Þá var og óspart gengið á þá og eytt með öllum hætti. Felldu menn trén, stýfðu niður, og færðu í kastgrafir, sem fengust úr 6 til 10 tunnur kola. Og þó hafði eyðilegging mannanna lítið við sem náttúran olli, og féll meiri hluti trjánna sjálfkrafa, sprekaðaði og fúnaði niður í jörðina.

Það voru enn eftir miklir skógar og víða, þegar Síðueldurinn kom upp 1783. Þá bar að nýju mikla ösku yfir Austurland einkum Fljótsdalshérað, sem varð undirrót “móðuhallærisins seinna”. Féll þá næsta vetur nálega allur sauðfénaður á Héraði, en tölvert slórði af í Fjörðunum. Þar gætti öskunnar minna eða hana rigndi þar heldur í grasinu, svo að ekki varð banvænt.

Síðueldasumarið fór eins og fyrr af Kötlugosinu, eða verr, að lauf skorpnaði á skógum og greinar sprekaði af þyrringu í lofti og öskufalli. Nú herti enn meira á fallinu í öllum skógum og féllu þeir upp frá því umvörpum.

Skógar um 1800.

Um næstliðin aldamót og rétt eftir þau voru hér stærri skógar fallnir. Þá lifðu eigi eftir nema hinir smærri, sem lifað höfðu á ýmsum stöðum innan um stór skóginn eða lifnað eftir Síðueldssumarið. Voru þá löndin víða þakin föllnum eikum og viði, sprekuðum og fúnum. Var sumstaðar að líta yfir ása og hlíðar, eins og á ísmöl sæi, þar sólin skein á þessa barkalausu hvítu fnjóska.

Þá var keppst við á vorum og haustum, að færa saman sprekin í buðlunga, bera heim og aka til eldiviðar. Þó meiri hluti hins fallna fúnaði ofan í jörðina, þá entust þó þessi sprek allvíða til eldbrennslu fram að 1830 og sumstaðar til nokkurra nota fram að 1850. (Alla greinina má lesa hér)

Eftir að hafa bent pólska vinnufélaga mínum á bak við hvaða tré afi og amma bjuggu með sínar ær, kýr, hesta og hænsn. -Eftir að hafa keyrt fram hjá fyrr um einu afurðamesta fjárbúi á Héraði, þar sem ég var part úr tveimur sumrum í sveit hjá henni Siggu og alnafna mínum heitnum og frænda. Þá benti ég félaganum á að nú byggi þar gamall og grár fyrr um varaþingmaður Framsóknarflokksins og stjórnarmaður Seðlabanka Íslands með örfá stáss hross. Þá sagði félagi minn, -hristandi hausinn; -sama í Pólandi.

Myndirnar með blogginu eru af buðlunga köstum sem nú standa við Höfða á Völlum, rétt fyrir innan Egilsstaði

Ps.

Buðlungur, -s, -ar k. 1 buðlungur, móhraukur, stafli af brenni eða timbri; hlaða viðnum í buðlung. 2 fiskhlaði, fiskstafli (fiskarnir látnir standa á hnökkum og ná saman með sporðana) 3 *konungur (Orðabók Menningarsjóðs)

- 0 - 0 - 0 - 0 -

1 buðlungur k. konungur; e.t.v. höfðingi af ætt Buðla konungs; sbr. mhþ. mannsnafnið Botelunc. 

2 buðlungur k. (17. öld) viðar- eða móhlaði sem hlaðið er á tiltekinn hátt; fiskhraukur af sérstakri gerð; óflattur, hertur fiskur, bumlungur; buðlunga s. hlaða e-u í buðlung. Svo má virðast sem orðið sé ummyndun úr bulung(u)r (s.Þ.), en bæði merkingartilbrigðin og so. að buðla (af *buðli hraukur?) benda fremur á samruna merkingarskyldra orðstofna; bul-, sbr. bolur, og buðl- e.t.v. sk. budda (s.þ.)  (Íslensk orðsifjabók Ásgeirs Blöndal)