Þarfasti þjónninn - farskjóti og félagi

Það má segja að fyrir nokkrum árum hafi ástæða þessa pistils bankað óvænt upp á dyrnar úti við ysta haf. En þá gerði erlendur túristi sig heimakominn og sagðist vera með tvær spurningar. Sú fyrri var hvers vegna fáni Jamaica með mynd af Bob Marley og áletruninni freedom blakti uppi í flaggstönginni minni. Honum léki forvitni á þessu, hann væri nefnilega sjálfur frá Jamaica. Þessari spurningu gat ég svarða greiðlega. Fáninn væri flottur, tónlist Bob Marley alveg einstök og marga textana hans hefði ég fyrst skilið þegar ég fékk örlitla innsýn sögu Jamaica.

Þá vildi hann vita vegna hvers allstaðar mætti sjá hesta hvar sem farið væri um Ísland. Hvort þeir hefðu einhvern tilgang? Þessarar spurningar hafði hann verið beðin að spyrja fyrir konuna sína sem sat úti í bíl, og hafði orðið var við það að ef var stoppað til að skoða þá komu þeir og heilsuðu kumpánlega upp á þau. Mér vafðist heldur betur tunga um tönn, en þvældi mig svo svo loks út úr spurningunni á þann veg að að ég vissi ekki betur en hestarnir hefðu verið hérna svo lengi sem menn myndu og þeir hefðu fyrir skemmstu verið kallaðir þarfasti þjónninn.

 

Bændur á ferð við Lómagnúp á Skeiðarársandi

"Óvíða á Jörð vorri hefur hesturinn gegnt jafn mikilvægu hlutverki og á Íslandi. Hesturinn var yfirleitt svo mjög mikils metinn að ég hef hvergi komið, þar sem hann var í slíkum hávegum hafður, - nema ef vera skyldi meðal Araba eða kósakka. Vitnisburður um þetta eru ákvæði í fornum lögum, Grágás og Jónsbók. Varla hefur nokkur önnur þjóð á líku menningarstigi sett sér svo frábær lög, og naumast nokkurstaðar í heimi tekur löggjöfin slíkt tillit til hesta og reiðmanna sem á Íslandi."

Svona komst Daniel Bruun að orði fyrir rúmum 100 árum um hug Íslendinga til hestsins. Þessi danski herforingi sem ferðaðist víða um heim, og um landið þvert og endilangt árum saman, átti naumast orð til að lýsa aðdáun sinni á Íslenska hestinum. Um þetta má lesa í bókunum Íslenskt Þjóðlíf í þúsund ár sem bókaútgáfan Örn og Örlygur gaf út um ferðir Bruun á Íslandi.

Þekking Daniels Bruun á ferðalögum um landið og íslenska hestinum var gríðarleg. Um hestinn segir hann m.a. í riti sínu Hesten í Nordboerenes Tjeneste; „Íslenski hesturinn er allmjög loðinn, lítill vexti og fremur ósjálegur, en hefur til að bera þol og nægjusemi umfram flesta aðra hesta í heimi. ...Reiðhestur, sem þarf að geta borið húsbónda sinn fljótt og örugglega á milli staða, verður að vera vanur að fara um hverskonar land og vegleysur, yfir straumharðar ár, hraunbreiður, grjót og urðarfláka, meðfram hengiflugum, yfir fen og forræði, og það engu að síður þó að landið sé hulið snjó. Hann hlýtur að vera harðgerður til að þola hið óblíða veðurfar, þolinn og fljótur á fæti til að komast hinar miklu vegalengdir á tiltölulega skömmum tíma. Og hann hefur alla þessa eiginleika. Hann er hinn óaðskiljanlegi förunautur íslenska bóndans fremur en nokkurt húsdýr hvar sem væri í heiminum, því án hans kemst hann ekkert. Hundurinn og hesturinn eru hinir tryggu förunautar hans.

Það er fullkomlega óskiljanlegt hversu þolnir og sterkir þessir litlu hestar eru. Þeir bera þungan mann allan daginn eins og ekkert sé, hvað sem á dynur, og þá ekki síður aðdáunarvert, hvernig þeir komast yfir árnar með þungar klyfjar á baki.“ Hann getur þess að hestur hafi synt yfir eina af stórám landsins um 200 faðma (120 m) breiða með dauðadrukkinn mann á baki, segist hafa séð, hvernig hestar beri menn ósjálfbjarga af drykkju. Aðdáun Bruun á íslenska hestinum er takmarkalaus. 

 

Skagfirðingurinn Indriði Árnason í Gilhaga var leiðsögumaður í leiðangri Bruun yfir Kjöl 1898, þó svo að hann væri komin fast að sjötugu. Hér fara þeir félagarnir á vaði yfir Svartá. Daniel Bruun þótti mikið til koma að verða vitni að samvinnu manns, hests og hunds

Daniel Bruun fór um Austur Skaftafellssýslu ásamt dönskum landmælingamönnum 1902. Ferð þeirra hófst í Hornafirði þar sem þeir nutu leiðsagnar og þjónustu heimamanna.  Landmælingamenn fóru með mælitæki á hestum upp á Vatnajökul, dvöldust í Öræfum, og eins og flest það sem Bruun varð áskynja um skrifaði hann niður og lýsti, samferðamönnum ásamt öllu því sem fyrir augu bar. Lýsing hans á upphafi þessarar ferðar er um margt mögnuð.

Það lá þokumóða yfir sléttlendinu. Aftur var orðið hlýtt í veðri, hestar og menn, hæðir og hólar dönsuðu í tíbránni, þokan lá yfir jöklinum fram eftir deginum. Sólin skein, og allt umhverfis minnti mig á dag í Sahara, þegar Arabarnir voru að leggja á stað með úlfaldalestir sínar. Eftir öllu er litið, og klyfjar reyrðar fastar. Eftir langar ráðslagnir, flutning á klyfjum milli hesta, spörk og högg, mótaðist úr allri þvögunni löng halarófa, þar sem höfðingjarnir, hreppstjórinn og trúnaðarmenn hans, fóru á undan og ræddu saman, en á eftir þeim komu fylgdarmennirnir, hver með sína 3-4 hesta bundna í lest. Eftir allan hávaðan og þysinn, meðan var verið að komast af stað, kom undarleg kyrrð, sem ekkert rauf, nema höggin þegar járnstengurnar slógust í stein eða klyfjahestarnir neru sér hver utan í annan.

Við fórum brátt yfir ána, sem ég fór yfir fyrir þremur vikum, þá var hún aðeins lækur, sem naggraði niður í grjóti, en nú fossandi jökulflaumur. Numið er staðar til að líta eftir að allt sé í lagi. Hver maður verður að hafa skipan á sínum hestum. Tveir leiðsögumenn fara á undan til að velja vaðið. Vatnið nær hestunum í kvið og gusast upp með síðunum. Lítilsháttar sandbleyta er í botni, en annars gengur allt greiðlega. Áfram er haldið, öruggt en hægt, fyrst lítið eitt undan straumi, síðan í sveig í átt að bakkanum fyrir handan. Það er fögur sjón að líta þessa löngu lest þræða vaðið í ánni. 

Þegar skrif Bruun um íslenska hestinn eru lesin þá dregur hann fram hversu stórt hlutverk hann hafði á meðal landsmanna allt frá landnámi. Það er ekki einungis svo að hann hafi verið þarfasti þjónn sem farartæki, vinnuvél og til matar. Hesturinn hafði áður bæði verið heilagur og hirð fífl, og verður þar það síðara auð skiljanlegt í íslenska máltækinu "að leiða saman hesta sína" en þar var upphaflega átt við hestaat.

Vér höfum heyrt að það var ekki aðeins við greftranir, sem hestar voru felldir og þeim fórnað til að fylgja eiganda sínum í haug hans, heldur var þeim eigi síður fórnað við hinar miklu blótveislur, er haldnar voru í hofunum í heiðni. Um það atriði er fjöldi vitnisburða, einkum þó í Noregi og Svíþjóð, og á Íslandi er þess oftlega getið að hrossaket var etið í blótveislum og hefur hestunum vafalítið verið fórnað goðunum til handa.

Árið 1880 fann Sigurður Vigfússon hrossatennur í ösku frá blóthúsinu á Þyrli í Hvalfirði. Sama gerði ég, er ég gróf í hof Þorgeirs að Ljósavatni 1896. Líkt var að finna í hofinu á Hofstöðum og í Hörgum í Hörgárdal. Það hvílir því naumast vafi á að á Íslandi hafa menn blótað hestum í heiðni á líkan hátt og annarsstaðar á Norðurlöndum.

Hestar voru gefnir guðunum. - Á Aðalbóli í Hrafnkelsdal var hestur gefin Frey, og öll Hrafnkels saga Freysgoða snýst um þennan hest. Smalinn reið hinum helga hesti í banni húsbónda síns, Hrafnkels, sem drap smalann fyrir verknaðinn. Hestinum var síðan fargað með því að hrinda honum fram af hamri. Mér var sýndur staðurinn 1901.

Rétt eins og Spánverjar hafa nautaöt, svo efndu Íslendingar fyrrum til hestavíga. Og á sama hátt og ákaflyndi hinna blóðheitu Suðurlandabúa blossar upp þegar nautaatið er í algleymingi, svo gáfu og hestavíg Íslendinga í fornöld og lengi síðan tilefni til geðofsa og taumleysi Norðurlandabúans braust fram í hömlulausum áflogum, blóðsúthellingum og mannvígum og morðum, sem allt sigldi í kjölfar hestavíganna meðal þeirra, sem hlut áttu að máli, eða höfðu hug á leiknum.

Oftsinnis snerti þetta ekki aðeins einstaklinga heldur hlutu heilu ættir að taka afleiðingunum af illyrðum, barsmíðum og banahöggum, sem féllu til í hita leiksins sem ýmist var nefndur hestaþing, hestaat eða hestavíg. Drengskaparskylda Íslendinga bauð þeim að hefna sérhverrar móðgunar, annaðhvort á þeim, sem móðgunina framdi, eða frændum hans.

- Nú efna menn ekki lengur til slíkra leika, en gefist tækifæri til að sjá hesta bítast, láta Íslendingar ekki ganga sér úr greipum að horfa á það. - Þegar ég var á ferð í Skagafirði 1896 heimsótti ég séra Hallgrím Thorlacius í Glaumbæ. En hann er hestamaður og tamningamaður mikill og átti alls 150 hross, sem gengu sjálfala á útigangi. Reiðhestar Skagfirðinga voru landskunnir fyrir dug, fjör og þol. Það var því ósjaldan þar í sveit að graðfolarnir bitust í haganum. - Áhorfendur streymdu þá að og fylgdust fullir áhuga með bardaganum og hvernig honum lyki, án þess að reyna að skilja áflogagarpana.

Ferðafólk á leið til Reykjavíkur

En hvaðan kemur svo þessi smái undrahestur til Íslands? Sagt er að landið sé numið af fólki frá Noregi og Bretlandseyjum. Daniel Bruun nefnir bæði Noreg og Bretland sem upprunalönd hestsins. Miklar rannsóknir á innbyrðis skyldleika hestakynja í Noregi, Bretlandi og íslenska hestsins hafa nú farið fram og er sambærilegan hest ekki lengur þar að finna.  Íslenski hesturinn er samt skyldur Nordland/Lyngen-hestinum í Noregi auk Hjaltlandseyja hestinum. Víkingar frá Noregi lögðu Hjaltlandseyjar undir sig fyrir skráð landnám Íslands svo það þarf varla að koma á óvart.

Svarið við spurningunum um uppruna íslenska hestsins er að hann er ættaður frá Noregi og á þaðan erfðafræðilegar rætur að rekja austur á gresjur Mongólíu. Og er þá ekki ósennilegt að það fólk sem nam Ísland hafi komið upphaflega frá Svartahafi til Norðurlanda og þaðan til Íslands eins og má lesa um í þeim ritum um goðafræðina, sem kennd eru við Snorra Sturluson. Samkvæmt Völsungasögu átti þetta fólk í sambandi við Atla Húnakonung og er þá spurning hvort hesturinn tengist jafnvel eitthvað þeim viðskiptum.

Bruun gat endalaust dásamað þennan goðsagnakennda hest sem hann notaðist við til ferðalaga á Íslandi. Það var ekki svo að Bruun væri ekki góðum hestum vanur, búinn að ferðast víða í Afríku og Asíu, jafnvel um Sahara á arabískum gæðingum, enda kom hann oft inn á það að íslenski hesturinn væri lítill, loðinn og frekar ósjálegur. Það eru samt þessar nákvæmu lýsingar á samspili manns og hests á Íslandi sem gefa svo mikla innsýn í Íslenskt þjóðlíf fyrri tíma.

Íslendingar eru svo vanir að líta á hestinn sem nauðsynlegt hjálpartæki í daglegu lífi að þeir fara ríðandi, þó ekki sé nema um stuttan spöl að ræða. Þess vegna er sjaldgæft að mæta gangandi mönnum, þegar komið er út fyrir túnin á bæjunum. Ég hef jafnvel séð krakka á hestbaki í smalamennsku fjarri bæjum. Fyrsta ferðalagið fer barnið helst á reiðhesti móður sinnar í kjöltu hennar, þegar það stækkar er það bundið í söðul. - Í stuttumáli sagt er hesturinn manninum óaðskiljanlegur frá vöggu til grafar. Eins og fyrsta ferðin hans var á hestbaki, svo er og síðasta ferð öldungsins, því þegar kista hans er borin til grafar frá heimili til kirkjunnar, er hún annaðhvort flutt þversum á reiðingi eða á kviktrjám milli tveggja hesta.

Áburðarhestarnir íslensku eru ekki síður þolnir og sterkir en reiðhestarnir, en þeir eru fjörminni. Þeir eru notaðir til hverskonar flutninga á kaupstaðarvarningi, byggingarefni, heyi osfv. Þeir eru Íslendingum ekki síður lífsnauðsyn en reiðhesturinn, en meðferðin á þeim er langt um verri. Á vetrum eru þeir látnir sjá fyrir sér á útigangi, en á sumrum hljóta þeir að vera vikum saman á ferð dag eftir dag, og mílu eftir mílu. Það er auðskilið mál að slíkir flutningar þreyta hestana mjög, en áburðarhestar geta dag frá degi vikum saman borið 100-150 kg þungar klyfjar. Það er ekki síður margt að gera heima fyrir. Hey af túni og engjum, sem aflað er til vetrarfóðurs, er allt flutt heim á hestum. reiða þarf áburð á túnin og yfirleitt nota hesta til allra flutninga stórra og smárra.

Stúlka með heybandslest

Hér að ofan hefur ótæpilega verið vitnað í Daníel Bruun, vonandi fyrirgefst mér það, enda væri þessi pistill hvorki fugl né fiskur án þess, hvað þá um hesta. Því sjálfur hef ég svipaða reynslu af hestum og Jamaica túristi, fyrir utan að hafa fengið að sitja Golu berbakt sem polli í sveitinni hjá ömmu og afa.

Það voru fleiri útlendingar en Daninn Daniel Bruun sem áttaði sig á sérstöðu hestsins á Íslandi. Þjóðverjarnir Hanz Kuhn, Reinhard Prinz og Bruno Schweizer fóru um landið á fyrri hluta 20. aldar, í kjölfar Bruun og fylgdust með hvernig landsmenn stukku inn í nútímann. Bókaforlagið Örn og Örlygur gaf út árið 2003 þrjú bindi Úr torfbæjum inn í tækniöld, sem segir frá ferðum þjóðverjanna. Formála bókanna Úr torfbæjum inn í tækniöld er fylgt úr hlaði m.a. með þessum orðum.

Íslendingar voru opnir fyrir nýjungum og fljótir að kasta fyrir róða gömlum tækjum og tólum. Hanz Kuhn veitti þessu athygli og skrifaði 1932; „Á Íslandi tekur bíllinn beint við af reiðhestum og áburðarklárum - hestvagnatímabilinu byrjaði að ljúka skömmu eftir að það hófst. Togarar taka beint við af opnum árabátum, steinsteypan af torfinu, gervisilki af vaðmáli og stálbitabrýr í stað hesta sem syntu yfir jökulvötn.“ þannig lauk þúsund ára þjónustu þarafasta þjónsins svo til á einni nóttu. 

Landar sem ég rakst á í Færeyjum á ferð með Færeyskri valkyrju. Íslenski hesturinn hefur skapað sér vinsældir víða um heim fyrir að vera einstakur félagi. En eftir að þessi höfðingi hefur einu sinni yfirgefið ættlandið á hann þangað aldrei afturkvæmt

 

 

Í heimahögunum. Finnist einhverjum að of mikið sé um hesta í landinu þá eru þeir sennilega frekar fáséðir miðað við hvað áður var

 

 

Íslenski hesturinn er sem fyrr smávaxinn og loðinn á vetrum. Kostir hans; þol, þróttur og nægjusemi eru enn til staðar. Hann er einnig með afbrigðum fótviss með sínar fimm gangtegundir. Hann skartar 40 grunnlitum og hundrað litaafbrigðum

 

Mögnuð manía

Sinn er siðurinn í hverju landi. Um Færeyinga er stundum sagt að hjá þeim sé alltaf nægur tími og ef þeir verði dagþrota þá komi bara meiri tími á morgunn. Annað virðist eiga við um landann þar virðist máltækið „er á meðan er“ gilda í einu og öllu þegar tími er annars vegar.

Þetta Íslenska viðhorf má greina við að lesa bókina um Halaveðrið mikla. Í þessu aftaka veðri fórust 79 manns á Íslandi þ.a. 74 til sjós. Í bókinni kemur fram að togarinn Leifur heppni, sem fórst með allir áhöfn, var að veiðum eftir að veðrið var skollið á og þótti það eðlilegt því að hann var að afla. Eins segir frá því að áhöfnin á togaranum Jóni forseta hafi gert tilraun til að halda áfram veiðum eftir að veðrið gekk niður. Skipið var þá mikið laskað eins og allur togaraflotinn sem hafði verið á Halanum, og kominn var -eða á leið í land óhaffær.

Þegar ég var í Noregi upplifði ég svo þriðju útgáfuna af tímanum, en þar er hann þræl skipulagður, öfugt við okkur afleggjarana í Færeyjum og á Íslandi. Oft var ég spurður af vinnufélögum hvað ég ætlaði að gera um helgina og voru þá sportgöngutúrar umræðuefnið. Ég var aldrei með neitt plan og sagði þeim að það færi alveg eftir skýjafari þann daginn hvort ég færi upp á Gangsástoppinn eða Hinntindinn og aldrei þýddi neitt fyrir þá að fá þennan óskipulega Íslending með sér nema sama dag og sást til sólar.

Þessi munur á frændþjóðunum kom einu sinni til tals við Færeyska kunningjakonu, sem búið hefur á Íslandi mest alla ævi. Taldi ég að skýringin á muni þjóðanna lægi í því að á landinu bláa væri ekki hægt að skipuleggja neitt vegna veðurs og náttúruhamfara. Þess vegna stæðu hendur fram úr ermum á Íslandi þegar aflaðist. Hún sagði þetta ekki vera góða skýringu hjá mér því að Færeyingar væru bæði aflaklær og byggju við válind veður en þetta hamslausa æði væri samt ekki inngróið í þeirra þjóðarsál, því þeir vissu að það aflaðist líka á morgunn.

Nú er svo komið hér á landi að fólk fer jafnvel hamförum í frístundum. Æðir á fjöll með skrefamælandi snjallúrið og símann jafnvel í lágskýjuðu. Það hefur varla farið framhjá neinum að veðurfarið hefur verið dyntótt undanfarið, eða eins og fjölmiðlarnir segja; fylgist með lægðinni í beinni. Eins hefur ítrekað verið leitað að fólki eða aðstoðað vegna ófærðar af hetjum í sjálfboðavinnu. Eitthvað sem flestir hefðu forðast látið um sig spyrjast nema að þeir væru að afla hér áður fyrr.

Þann 28. desember s.l. voru björgunarsveitir kallaðar út til að sækja fótbrotinn leiðsögumann á miðjum aldri upp á Breiðamerkurjökul. Það virðast vera farnar sporttúrar á þennan viðsjálfverða jökul af þeim sem ekki geta látið sér nægja að valhoppa á milli ísjakana á Jökulsárlóni í skammdegisskímunni. Konu var leitað í Esjunni núna í byrjun vikunnar af björgunarsveitum og þyrlu  landhelgisgæslunnar. Og svo var það núna um miðja vikuna sem ferðaþjónustu fyrirtæki leitaði aðstoðar björgunarsveita eftir að hafa lent í lífsháska með 39 ferðamenn við Langjökul, eins og landsfrægt er orðið. Aflamenn nútímans gera orðið út á sportferðamenn sem hafi minna en hundsvit á íslenskri ótíð og jafnvel ekki vit á að fylgjast með lægðinni í beinni.

Núna í vikunni hefur þeim sem „öfluðu mest“ því sem næst verið drekkt í fúkyrðum í öllum fjölmiðlum landsins. Stukku þar margir á vagninn, þar á meðal öryrki sem hafði fyrr í vikunni verið í fréttum fyrir að þiggja 20 milljóna króna bætur fyrir að þurfa ekki að mæta í vinnuna sem þjóðgarðsstjóri. Mátti helst skilja á frétt að kelling á sjötugsaldri hafi farið björgunarleiðangur upp undir Langjökul og bjargað 39 ferðamönnum ásamt öðrum hetjum í sjálfboðavinnu.

Verst þótti þeirri gömlu hvernig gráðugu aflamennirnir fóru með börnin, sem biðu þessarar lífsreynslu sennilega aldrei bætur. Kannski hefði hún átt að hugsa til blessaðra barannanna sem helferðarhyskið bar út af þúsundum heimila um árið með hennar stuðningi. Lágkúra lægðarinnar í beinni náði svo hámarki þegar dúkkulýsan í ferðamálaráðaneytinu lét draga sig út á tún í skítadreifaranum til að sparka í eina mjólkurkúna.

Þeim ræksnunum hefði verið nær að baða sig í sviðsljósinu með því að tilkynna að þær hefðu orðið einhuga um að 20 milljón króna örorkubætur vegna þjóðgarðsvörslunnar rynnu til björgunarsveitanna.

Manngerðar hamfarir

Það sagði mér maður, að eftir óveðrið, sem gekk yfir fyrir tæpum mánuði, hefði komið í ljós að ástæða hins víðtæka rafmagnsleysis væri sú að maðurinn með vasahnífinn hefði verið skorinn niður. Þetta hafði hann eftir reynsluboltum sem unnu sólahringum saman á vettvangi hamfaranna, en létu ekki ljós sitt skína í fjölmiðlum.

Rafmagnseftirlit ríkisins hafði m.a. það hlutverk að ganga reglulega með rafmagnslínum og kanna ástand þeirra. Þar á meðal með því að bora vasahníf í staurana sem halda línunum uppi og kanna hvort þeir væru farnir að fúna þannig að hægt væri að skipta þeim út í tíma. Þessa sumarlöngu göngutúra gengu allavega tveir æskufélagar mínir á sínum skólaárum fyrir meira en 40 árum, ásamt manninum með vasahnífinn, sem þá heyrði undir Rarik.

Nú eru tímarnir breyttir og þegar 1. og 2. orkupakkinn komu í dagsljósið var ekki talin þörf lengur á manninum með vasahnífinn, enda markmið orkuframleiðslu og dreifingar að skila arði til eigenda sinna en ekki greiða fyrir göngutúra. Áður fyrr var þetta sem sagt tiltölulega einfalt, eftirlitið með raflínum ríkisins sem fluttu rafmagni ríkisins til íbúa ríkisins var ríkisins.

Í flóknum umhverfi nútímans sjá tæknimenntaðir menn um þetta eftirlit úr fjarlægð með drónaflugi þegar þeir skjótast á góðviðrisdegi út úr annríki skrifstofunnar, rýnandi í myndskjá og er þá vasahnífur talinn óþarfur. En hátæknimenntun á snjallsíma, drónar og orkupakkar breyta ekki því að innviðir tréstaura halda áfram að fúna og því aumkunarvert að heyra tæknimalandi talsmenn orkufyrirtækja og þjóðkjörna verndara innviða kenna landeigendum um þegar vasahnífurinn er sparaður.

Þó svo að það komi þessu ekki beint við,- og þó,- þá var í Fréttablaðinu um helgina snjallorður pistill Guðrúnar Arnbjargar Óttarsdóttir skrifstofustjóra fjármálasviðs Rarik á Suðurlandi. Þar kemur hún inn á í örfáum orðum hvað snýr að fólki út í hinum dreifðu byggðum landsins, annað en rafmagns- og snjallsímaleysi í aftakaveðrum auk skilningsleysisins fyrir notagildi vasahnífsins. Hún segir;

"Það sem gerir þjóð að þjóð er arfleið, saga og menning. Þjóðgarður er gildishlaðið orð sem vekur upp þjóðerniskennd og stolt og það gerir orðið þjóðgarður líka. En þjóðgarður er ekki allur þar sem hann sýnist. Þegar landsvæði er breytt í þjóðgarð er ekki verið að búa til garð þjóðarinnar né hugsa um afleiðingar fyrir þjóðina og enn síður almenna búsetu í dreifðari byggðum landsins."

Þarna hittir höfundur naglann lóð beint á höfuðið því Þjóðgarður er fyrir flesta aðra en þjóðina sem við hann býr. Nafngiftin virðist vera meira notuð til að slá vopnin úr höndum þeirra sem láta sig þjóðarhagsmuni varða, af fólki sem möndlar keisið annað hvort af litlum skilningi eða í allt öðrum tilgangi. Guðrún heldur áfram að hamra stálið á fleiri sviðum, eða kannski snúa hnífnum í sárinu eftir því hvernig á það er litið;

"Náttúran er orðin söluvara í ferðamannabransanum. Sveitarfélög hafa til þessa haft skipulagsvald á hálendinu og haft hemil á átroðningi en með stofnun þjóðgarðs verður það tekið frá þeim. Við hér í dreifðum byggðum landsins missum forsjána, en vissulega er hálendið auðlind þjóðarinnar, líkt og kvótinn sem var hreinsaður af landsbyggðinni og skildi eftir auð þorp og atvinnuleysi."

Þannig er nú komið að sveitarstjórnarfólk hefur verið upptekið við það undanfarna þrjá áratugi að sameina sveitarfélög með þá glapsýn að leiðarljósi að til verði öflugri "stjórnsýslueiningar" (já hugsið ykkur eitt andartak óskapnað orðskrípisins stjórnsýslueining). En þar virðast eiga að standa ein eftir öfugmælin, ásamt sveitastjórnarfólki sem ekki hefur hundsvit á sínu nánasta umhverfi í víðáttum víðfermisins, innanum alla sérfræðingana. Einnig kemur fram í grein Guðrúnar;

"Bændur hafa í gegnum tíðina nýtt hálendið til beitar fyrir fé sitt vegna þess að tún dugðu með naumindum fyrir vetrarforða. Sauðfjárrækt hélt lífi í okkur Íslendingum fyrr á öldum, háð duttlungum náttúrunnar, en nú þykir torfkofabúskapur ekki smart."

Eftir að hafa búið í síðasta bænum í dalnum svo til heila mannsævi þá get ég ekki annað en tekið undir lokaorð Guðrúnar Arnbjargar og gert þau að mínum, þó svo að ég eigi ekki von á að á þau verði hlustað nú frekar fyrri daginn;

"Ég skora á íbúa sveitarfélaga og sveitarstjórnir landsins að vakna úr dvala, halda forsjá í heimabyggð og standa vörð um atvinnumöguleika á sínu svæði, auðlindir þjóðarinnar og hagsmuni okkar allra."

Ágæta greini Guðrúnar Arnbjargar má lesa í heild sinni hér.

Þjóðkirkja í þúsund ár

  

Sumarið 1901 fór Daniel Bruun um Austurland, stundaði fornleifarannsóknir og ferðaðist um öræfin norðan Vatnajökuls. Um ferð sína skrifaði hann ferðasögu "Ved Vatnajökuls Nordland", þar segir m.a. þetta; „Stutt var það tímabil, sem Íslendingar voru grafnir að heiðnum sið, aðeins 125 ár, því eftir kristnitöku á alþingi árið 1000, var enginn lagður skartklæddur í haug með dýrgripum sínum, skrauti, vopnum, hestum og hundum.

Eftir það var aðeins blótað á laun á stöku stað og Þór og Freyr lítt færðar fórnir. Kirkjurnar komu í stað hofanna og klukkur hringdu til tíða, þar sem fjöll höfðu fyrr bergmálað baulan og gnegg blótpeningsins. En jafnvel þótt ásatrúin gamla hefði þannig – af stjórnmálalegum skynsemisástæðum – opinberlega vikið fyrir hinum nýja milda sið, ríkti engu að síður andi víkingatímans meðal þess óstýriláta, stríðaglaða fólks, með blóðhefndina í öndvegi, en lög sæmdarinnar lituðust hugsunarhætti víkinganna.

Þá voru hér hetjur er dáðu göfugan dauðdaga með sverð í hendi og við hlið þeirra og þeim jafnfætis í þjóðfélaginu stóðu frjálsbornar konur. Við þekkjum þetta samfélag nær eingöngu af sögunum, því fáar fornaldarminjar hafa fundist, er varpa ljósi yfir þessa tíð.“ (Múlaþing 7. Bindi bls 173 / Daniel Bruun – Við norðurbrún Vatnajökuls)

Það má álykta sem svo að ekki hafi strax orðið miklar breytingar á Íslandi við það eitt að taka upp hinn "nýja milda sið", eins og Daniel Bruun kallar kristnitökuna. Á eftir fór Sturlungaöld með blóðhefndum fornaldar og að henni lokinni fóru biskupar landsins með völdin svo til óskoruð. Síðustu tveir Hóla biskupar í kaþólskum sið voru þeir Gottskálk Nikulásson og Jón Arason. Gottskálk fékk viðurnefnið "grimmi", af honum fór sú þjóðsaga að hann hafi tekið upp svartan galdur ættaðan aftan úr heiðni til að afla kirkjunni eigna. Um Jón biskup Arason og syni hans var sagt hið forn kveðna; - "öxin og jörðin geyma þá best".

Mósaík mynd af Jóni biskup Arasyni í Hólakirkju. Jón er stundum talinn síðasti íslenski höfðinginn af gömlum sið

Á eftir siðaskiptin seinni um 1550 má segja sem svo að göfugur dauðdagi hafi endanlega aflagst á Íslandi, en þá tók ríkisvaldið við af kirkjunni að framfylgja siðferðilegri lagatúlkun, og gerði það með sínum Stóradómi og Drekkingahyl. Þá var tekið upp á að drekkja konum sem eignuðust börn utan hjónabands og karlmen hálshöggnir, auk þess sem teknar voru upp galdrabrennur 100 árum eftir að þær fóru hamförum í Evrópu. Danska ríkisvaldinu þótti flest til þess vinnandi að siða landsmenn, og gekk mun lengra en hinn "nýji mildi siður" frá því árið 1000. Nú áttu Íslendingar ekki lengur til neinna innlendra höfðingja með máls sín að leita.

Í skrifum Brunn um Ísland má bæði sjá hvað honum þótti vænt um land og þjóð, auk ómetanlegs fróðleiks sem hann safnaði vítt og breitt um land. Þegar hann ferðaðist um landið í rannsókanaferðum sínum skrifaði hann einnig punkta um það sem honum þótti sérstakt, sem hann birti síðar í blaðagreinum og bókum. Í bókunum Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár, sem bókaútgáfa Arnar og Örlygs gaf út árið 1987 um Íslandsferðir Bruun, er lýsing hans á sunnudegi í Skagfirskri sveit árið 1898.

„Á sunnudögum liggur öll vinna niðri nema bjarga þurfi heyjum. Orf og hrífur eru lögð upp á húsþökin. Fólkið fer í betri fötin, hestar eru sóttir í haga og söðlaðir og síðan er riðið í þeysireið til kirkjunnar. Konurnar reiða minnstu börnin í keltu sinni, þau, sem eru ögn stálpaðri, eru bundin í söðul, en stærri krakkarnir ríða einir, strákarnir stinga tánum í ístaðaólarnar, þegar þeir ná ekki ístöðunum. Hundarnir elta.

Hópar koma ríðandi frá hverjum bæ og farið er yfir stokka og steina, ár og læki, en allir stefna til kirkjunnar. Hestunum er stungið inn í hestarétt, sem er á flestum kirkjustöðum, og þar bíða þeir yfir messutímann. Fólkið kemur yfirleitt snemma til kirkjunnar, því margt þarf að gera áður en guðþjónustan hefst. Um margt er skrafað og skeggrætt, eldra fólkið spyr frétta og ræðir heyskaparhorfurnar, en unga fólkið leitar hvort annað uppi, og eru þar gefin heit, sem binda alla ævi meðan reikað er á milli grasi gróinna leiða og hrörnandi krossa í kirkjugarðinum. Áður en konurnar ganga í kirkju fara þær inn í bæ til að klæða sig úr reiðfötunum og skipta á reiðhattinum og litlu skotthúfunni, sem fest er í hárið, og jafnvel, ef eitthvað mikið er um að vera, að klæðast hátíðarbúningi. - Aðkomumenn eru spurðir spjörunum úr, hvaðan þeir komi, og hvað þeir séu að gera, hvert þeir ætli, hvar þeir hafi fengið hesta o.s.frv. og auðvitað verður að gefa greið svör við öllum spurningunum.

En nú gengur presturinn fram og heilsar kirkjugestunum áður en hann fer og klæðir sig í hempuna, og svo er klukkunum hringt, - Presturinn gengur í kirkju í fylgd meðhjálparans. Karlar sitja hægra megin í kirkjunni en konur til vinstri. Jafnskjótt og konurnar setjast lúta þær höfði og halda hvítum klút fyrir andlitinu og gera bæn sína. Víða er lítið orgel, sem einhver úr söfnuðinum leikur á, en þótt ekkert sé hljóðfærið hljómar söngurinn vel. Oft syngja ungar stúlkur í kór og leiða sönginn, allar eru þær smekklega klæddar í fallegum búningum. Daginn áður hefur maður ef til vill mætt þeim í vinnufötum við rakstur í túninu með flaksandi hár, eða lítinn klút bundinn um það í hnakkanum, í stuttum pilsum og mórauðum, grófgerðum sokkum, sem bundnir eru fyrir neðan hné með ólum. Þær ganga öruggar og djarfar til vinnunnar og hoppa lipurt og létt yfir polla og skurði á skinnskóm sínum.

Stundum er kirkjugestum veitt kaffi, og þá oft drukkið í baðstofunni.

En þegar öllu þessu er lokið, stíga kirkjugestir aftur á hestbak og ríða á brott í smá hópum. Piltarnir láta spretta rösklega úr spori, en ungu stúlkurnar hoppa fimlega í söðulinn og fylgja þeim hiklaust eftir.

Sunnudagskyrrðin hvílir yfir sveitinni. Ekkert brýnsluhljóð heyrist, engar heybandslestir á ferðinni, og engir lestarmenn á leið úr kaupstað, einungis glaðir hópar fólks á heimleið frá kirkju sinni. Varla er hægt að sjá að grasið á þaki gömlu kirkjunnar bærist í golunni og enn síður á leiðunum í kirkjugarðinum, eða á bæjarþakinu, þar sem hundurinn liggur eins og hann sé á verði. Þokuhnoðrar hylja fjallstindana, en sólin ljómar yfir engjunum og ánni, sem bugðast eftir dalnum, og hún skín á bæina, en bláir reykir stíga upp frá þeim, og úti við sjóndeildarhringinn er hafið blátt og vítt.“. (Ísl. Þjóðlíf I bindi bls 36-37)

 

Prédikunarstóll Víðimýrarkirkju og "hið virðulega kirkju inni". Í byrjun 18.aldar bannaði Jón biskup Vídalín prestum að tala blaðalaust úr ræðustól og þess vegna á að vera gluggi á þekjunni ofan við prédikunarstólinn í öllum torfkirkjum svo presturinn geti lesið stólræðuna. Sagt var að einn prestur hafi skrifað biskupi og spurt hann hvað ætti að gera ef hundur kæmi upp á kirkjuþakið, sem ekki var óalgengt á meðan á messu stóð, og settist þar á gluggann. Biskup svararði "sigaðu, blessaður sigaðu, og seppi mun fara"

Til að gefa örlitla innsýn í tíðaranda þess tíma sem Bruun var á ferð er hér gripið niður í bækurnar Íslenskt Þjóðlíf. Í Hruna spurði Bruun séra Steindór Briem um siðferðisástandið og hvort það væri ekki á lágu stigi, þar sem konur og karlar svæfu í sömu baðstofu og afklæddust hvert í annars augsýn, en presturinn sagði að vaninn gerði það að slíkt hvorki vekti hneykslan né æsti kynhvötina. „Í prestakallinu fæðast 12-14 börn árlega, en ekki nema eitt óskilgetið annað hvert ár eða svo“.

Sýnilegt er að Bruun þykir mikið til presthjónanna og heimilisfólks í Hruna koma,,, „Briemsættin er mikils metin og áhrifamikil á Íslandi. En dálítið kemur það einkennilega fyrir sjónir, hvernig fjölskyldan umgengst heimilisfólkið daglega, t.d. sefur dóttirin í baðstofunni, og það þó svo fjölskyldan sé meðal fremstu ætta landsins“. 

Þær athafnir sem fóru fram í kirkjunum voru auk guðþjónusta, - brúðkaup, jarðarfarir og ferming, sem má segi að í þá daga hafi verið nokkurskonar grunnskóla próf ungdómsins sem lauk með að gengið var til spurninga. Sjaldgæft var að ungabörn væru skírð í kirkju því að til þess þurfti að reiða þau á hestbaki langar leiðir, þannig að skírnin fór fram heima í baðstofunni og því voru skírnarfontar óalgengir í torfkirkjunum.

Brúðhjón héldu saman heim í bæinn úr kirkjunni til brúðkaupsveislu í baðstofuna, hið stóra sameiginlega herbergi íslensku bæjanna, þar sem unnið var, sofið og dvalist. Þar var brúðarsængin, jafnvel í sömu röð og önnur rúm baðstofunnar, og í henni fæddust hjónunum börnin. Þar voru hinir látnu sveipaðir laki og sálmabókin lögð yfir brjóstið, fyrir kom að líkið lægi þannig í rúmi sínu yfir nótt í baðstofunni ásamt heimilisfólki, áður en það var flutt í skemmu þar sem það stóð uppi til jarðarfarardags.

Hinsta förin hófst heima við bæ á kviktrjám á milli tveggja hesta þar sem líkkistan var reidd til kirkju í fylgd heimilismann og þeirra sveitunga sem til líkfylgdar mættu þegar hún fór fram hjá. Eftir líkræðu prestsins var kistan borin út og látin síga ofan í gröfina í kirkjugarðinum við kirkjuvegginn. Stundum kraup allt fólkið á kné á meðan mokað var ofan í gröfina. Hver og einn signdi yfir hana áður en gengið var á brott. 

 Kirkjugarðurinn, sem umlykur Hofskirkju í Öræfum, með öllum sínum upphleyptu leiðum, þannig að garðurinn stendur mun hærra en umhverfið í kring. Engu er líkara en að þar hafi verið jarðsett í gegnum tíðina gröf ofan á gröf, þannig að kirkjan komi til með hverfa á endanum ofan í svörðinn

Daniel Bruun var samála Nóbelskáldinu um það að húsagerðalist torfkirknanna, sem rekja mátti allt aftur á söguöld,  hefði verið mun fegurri og hátíðlegri en kirknanna sem á eftir komu, sem Bruun taldi skorta allan svip byggingarlistar ef miðað var við torfkirkjurnar, jafnvel þó svo að ekki hefði verið hægt að þekkja þær frá öðrum gripahúsum þegar komið var í fyrstu á bæjarhlaðið. En þannig komst Nóbelskáldið að hnitmiðuðu orði, eins og honum einum var lagið, um byggingasögulegt gildi gömlu þjóðkirkjunnar úr torfi; 

„Tveggja íslenskra bygginga er oft getið erlendis og fluttar af þeim myndir í sérritum um þjóðlega byggingalist. Önnur er Víðimýrarkirkja. Ég held að það sé ekki of djúpt tekið í árinni þótt sagt sé að aðrar kirkjur á Íslandi séu tiltölulega langt frá því að geta talist verðmætar frá sjónarmiði byggingarlistar. Víðimýrarkirkjan litla er okkar Péturskirkja – þar sem hver rúmmetri ber í sér innihald þannig að virðuleiki hinnar litlu frumstæðu byggingar er í ætt við sjálfar heimskirkjurnar, þótt sjálft kirkjuinnið sé ekki stærra um sig en lítil setustofa og verðgildi byggingarinnar komist ekki til jafns við meðal hesthús. , , - og þótt vígindin í klömbruhnausunum séu reglulegri í sumum heyhlöðum í Skagafirði, og fjárhúsum, þá hef ég enga kirkjuveggi séð fegurri á Norðurlöndum.“

Enn má finna á Íslandi nokkrar torfkirkjur. Þær sömu og Daniel Bruun rannsakaði þegar hann var í ferðum um Ísland, sem átti hug hans allan um áratuga skeið. Þessar kirkjur hafa verið varðveittar í sinni upprunalegu mynd og eru ómetanleg þjóðargersemi þó svo að stærð þeirra sé ekki mikil, og efniviðurinn langt frá því að slaga í það sem þarf í meðal hesthús, þá er enn þann dag í dag vandfundnir fegurri kirkjuveggur.

 

Víðimýrarkirkja, sú sem Halldór Kiljan Laxness vildi meina að væri eitt merkilegasta hús á Íslandi. Eins má segja að einn frægasti sálmur sem ortur hefur verið á íslenska tungu hafi þar orðið til, en hann er  "Heyr himna smiður" eftir Kolbein Tumason á Víðimýri, héraðshöfðingja Skagfirðinga á Sturlungaöld, sálmurinn er jafnframt talinn elsti varðveitti sálmur Norðurlanda

  

Saurbæjarkirkja í Eyjafirði er gott dæmi um hvernig kirkjuklukkum var fyrir komið á stafnþili. Eins voru kirkjuklukkur stundum hafðar innandyra, eða í sáluhliðinu og einnig var á einstöku stað sérstakt klukknaport í nágrenni kirkjunnar, einfaldleikinn réði

 

 

Hofskirkja var reist 1884, síðasta torfkirkjan sem var byggð eftir hinu gamla formi, um aldamótin 1900 hafði bygging torfkirkna verið bönnuð á Íslandi. Hún er ein sex torfkirkna, sem enn standa og eru varðveittar sem menningaminjar. Hún er jafnframt sóknarkirkja Öræfinga. Þjóðminjasafnið lét endurbyggja kirkjuna árið 1954

 

Bænhúsið á Núpsstað er talið reist um miðja 19. öld, eftir umfangsmiklar breytingar á eldra húsi. Á Núpsstað var kirkja, sem í máldaga frá 1340 er kennd við heilagan Nikulás. Kirkjan virðist hafa verið vel búin fram eftir öldum, en halla tók undan fæti á seinni hluta 16. aldar. Upp úr 1650 var byggð ný kirkja á staðnum og er talið að bænhúsið sé að stofni til úr þeirri kirkju

 

Bænhúsið á Núpsstað árið 1899, teikning Daniel Bruun 

Bærinn og baðstofan

Danskur læknir, Edvard Ehelers, kom til Íslands 1894 til að kanna útbreiðslu holdsveiki. Niðurstöður ferðar sinnar fékk hann birtar í dönsku heilbrigðistímariti. Það sem Ehlers hafði að segja um þrifnað á íslenskum heimilum tóku landsmenn illa upp og sökuðu hann um að vanþakka gestrisni íslenskrar alþýðu. En hann lýsti svo húsakosti hennar, og dæmigerðri baðstofu;

"Hinir litlu þröngu bæir eru að hálfu leyti neðanjarðar og nálega að öllu leyti byggðir úr torfi. Gluggar eru aðeins á öðrum gafli og allir negldir aftur af ótta við vetrarkuldann, því að Íslendingar bera eigi meira skyn á heilbrigðisfræði en svo, að þeir skoða kalda loftið hættulegri óvin en spillt loft. Í baðstofunni eru 6–8 rúm eða stórir trékassar, og sofa tveir eða þrír í hverjum kassa. Fólkið borðar í baðstofunni, oftast á rúmunum.

Þegar komið er inn í baðstofuna, þar sem fólkið er inni, gýs á móti manni óþefur svo mikill, að hann ætlar að kæfa mann. Þennan óþef leggur af mygluðu heyi í dýnum, af sauðskinnsábreiðum og skítugum rúmfötum, sem aldrei eru viðruð, og af óhreinindum þeim sem berast inn í bæinn af hinum óhafandi íslensku skinnskóm. Í óhreinindunum á gólfinu veltast börn, hundar og kettir, veita hvert öðru blíðuatlot og – sulli.

Þennan óþef leggur einnig af votum sokkum og ullarskyrtum, sem hanga til þerris hjá rikklingsstrenglum og kippum af hörðum þorskhausum. Sé vel leitað í baðstofukrókunum munu menn finna ílát, sem þvagi alls fólksins er safnað í. Það er talið gott til ullarþvottar."

Og hafi lýsing Danska læknisins þótt móðgandi á híbýlum alþýðunnar þá gaf lýsing Kaliforníubúans -  J. Ross Brown, 30 árum fyrr - á prestsbústaðnum á Þingvöllum, lýsingu þess Danska lítið eftir;

"Presturinn á Þingvöllum og kona hans búa í moldarkofum rétt hjá kirkjunni. Þessi litlu ömurlegu hreysi eru í sannleika furðuleg. Þau eru fimmtán fet á hæð og er hrúgað saman án nokkurs tillits til breiddar og lengdar og minna helst á fjárhóp í hríðarveðri. Sum þeirra hafa glugga á þakinu, og önnur reykháfa. Þau eru öll vaxin grasi og illgresi, og göng og rangalar liggi í gegnum þau og milli þeirra. Neðst eru kofarnir hlaðnir úr grjóti, og tveir kofar hafa bæjarburst úr svartmáluðum borðum, en hinu er öllu saman tildrað upp úr torfi og allra handar rusli og minnir einna helst á storkshreiður.

Þegar inn kemur í þessi undarlegu híbýli, er umhverfið jafnvel enn þá furðulegra en úti fyrir. Þegar maður er kominn inn fyrir dyrnar á einu hreysinu, sem eru svo lágar og hrörlegar, að vart er hægt að hugsa sér, að þær séu aðalinngangur, er fyrir langur dimmur, gangur með steinveggjum og moldarþaki. Hliðarnar eru skreyttar snögum, sem eru reknir inn á milli steinanna, og á þessum snögum hanga hnakkar, beisli, skeifur, fjallagrasakippur, harðfiskur, auk ýmis konar fatnaðar og gæruskinna. Gangurinn er í laginu eins og hann hafi verið byggður ofan á slóð blindrar kyrkislöngu.

Úr ganginum, sem er ýmist breiður eða þröngur, beinn eða boginn, liggja svo dyr inn í hin ýmsu herbergi. Besta herbergið, eða húsið, því hvert herbergi er einskonar hús, er ætlað gestum. Í öðru húsi býr fjölskylda prestsins í einni kös eins og kanínur. Eldhúsið er einnig notað sem hundaherbergi og stundum sem fjárhús. Í einu horninu eru nokkrir steinar, og á þá er lagt sprek og suðatað, og er þarna maturinn eldaður. Bitarnir í loftinu eru skreyttir pottum og kötlum, harðfiski, nokkrum nærpilsum og leifum af stígvélum, sem presturinn hefur líklega átt í æsku.

Á snögum torfveggjanna hanga olíudunkar, kjötstykki, gamlar flöskur og krukkur og ýmis riðguð verkfæri, sem notuð eru til að rýja kindur. Gólfið er ekki annað en sjálfur hraunflöturinn, en ofan á hann hefur myndast hart lag úr skólpi og allra handa úrgangi. Reykur fyllir loftið, sem þegar er spillt af óþef, og allt innan húss, bitar, stoðir og tíningur af húsgögnum, er gagnþrungið af þykku fúlu loftinu. Ég get ekki hugsað mér aumlegri bústaði mannlegum verum en íslensku torfbæina."

 

Glaumbær í Skagafirði, íslenskur torfbær. Friðlýstur árið 1947, sem var ekki síst Íslandsvininum Mark Watson að þakka en hann hafði gefið 200 sterlingspund til varðveislu bæarins strax árið 1938.

Það hafa sjálfsagt fleiri en ég velt fyrir sér hvernig íslensk híbýli voru í gegnum aldirnar og hvers vegna aðal íverustaður þjóðarinnar, sem var bæði mat-, svefn- og vinnustaður fólks, var kölluð; -  baðstofa. Torfbærinn hafði veitt þjóðinni húsaskjól í meira en þúsund ár þegar síðustu manneskjurnar skriðu út úr þeim hálfhrundum á 20. öldinni. Það hafa  varðveist margar lýsingar útlendinga á þessum híbýlum, en landanum sjálfum þótti réttast að láta þjóðsöguna, jarðýtuna og ekki síst þögnina að mestu um varðveisluna.  

Eitt það fyrsta sem kom upp í hugann var, hvernig gat staðið á því að hin glæstu húskynni sem um getur á þjóðveldistímanum gátu orðið að þeim heilsuspillandi hreysum sem blöstu við erlendum ferðalöngum á seinni hluta 19.aldar? - sé eitthvað að marka frásagnir þeirra í rituðum ferðasögum.

Undanfarið hef ég verið að viða að mér efni varðandi húsagerð og sögu torfbæjarins. Eru þar á meðal bækur með rannsóknum Daniels Bruun, Íslenskt þjóðlíf í þúsund  ár,- meistararitgerð Arnheiðar Sigurðardóttur, Híbýlahættir á miðöldum sem Bókaútgáfa Menningarsjóðs og Þjóðvinafélagsins gaf út árið 1996, -ásamt bók Hjörleifs Stefánssonar arkitekts, Af jörðu - Íslensk torfhús, - auk lýsinga á torfbæjum, svipuðum og hér að ofan, í bókum Jóns Helagasonar, Öldin, ofl, ofl.

Borg á Lófóten þar sem íslenski landnámsmaðurinn Ólafur tvennumbrúni á að hafa búið. Húsið skiptist í skála og það sem mætti kalla stofu að víkinga sið. Í skálanum sem er til hægri handar þegar komið er inn var voru skemmtanir, matast, drukkið og sofið og kynntur langeldur í gólfi. Í (vinnu)stofunni t.v.við inngang á langhlið, sem er minni, var dvalar og vinnuaðstaða auk eldstæðis. Fræðimaðurinn Valtýr Guðmundsson vildi meina að á landnámsöld hefði stofan verið það sem kallað er skáli og öfugt

Segja má að þessi áhugi fyrir íslenskri byggingahefð hafi komið til þau ár sem ég var í Noregi. Þar vann ég m.a. við grjóthleðslur sem tilheyrðu safni Sama, en Samar kalla sín torfhús "gamma". Skammt frá Harstad, bænum sem ég bjó í, var Víkingasafnið á Borg suður við Leknes á Lofoten. Þar var þeim húsakosti gerð skil sem tíðkaðist við landnám Íslands og kom mér á óvart hversu mikill munur var á þeim stórhýsum úr torfi sem "landnámskálinn" var og þeim "moldarkofum" sem þjóðin skreið út úr þúsund árum seinna.

Í Borg var sýnd stílfærð heimildarmynd um fyrrum íbúa höfðingjasetursins, sem áttu sammerkt fleirum að hafa lent upp á kannt við Harald Hárfagra og neyðst til að yfirgefa Hálogaland. Þar er sagður hafa verið húsbóndi Ólafur tvennumbrúni. Heimildamyndin sem sýnd er við innganginn gerir því skil þegar Ólafur flutti með sitt fólk til Íslands.

Myndinni lýkur svo á þeim hjartnæmu nótum að dóttir Ólafs, sem með honum fór, snýr ein frá Íslandi aftur til Lófóten og giftist syni þess manns sem Haraldur Hárfagri eftirlét Borg, þannig hélst Borg í ættinni ef svo má segja. þetta er nú kannski ekki akkúrat það sem stendur í Landnámu og þó; "Óláfur tvennumbrúni hét maður; hann fór af Lófót til Íslands; hann nam Skeið öll milli Þjórsár (og Hvítár og) til Sandlækjar; hann var hamrammur mjög. Óláfur bjó á Óláfsvöllum; hann liggur í Brúnahaugi undir Vörðufelli".

Þjóðveldis bærinn Stöng í Þjórsárdal, skömmu ofan við landnám Ólafs tvennumbrúna frá Borg á Lófót. Skáli og stofa eru í löngu byggingunni. Landnámsbærinn þróaðist með tímanum í fleiri en eitt hús. Í útbyggingum voru matarbúr og stundum smiðja, baðstofa eða gripahús. En alla þjóðveldisöldina hélst sú húsaskipan að aðal byggingarnar voru byggða hver fram af annarri og sneru göflum saman

Hinn Danski Daniel Bruun ferðaðist um landið sitthvoru megin við aldamótin 1900 til að stunda fornleifa rannsóknir á norrænum híbýlum "víkingaskálanum" sem viðgengust um landnám á Íslandi. Hann varð fljótlega svo hugfangin af landi og þjóð að hann skrifaði niður ómetanlegar þjóðlífslýsingar og rannsakaði bygginga sögu íslenska torfbæjarins frá upphafi til enda. Fornleifa rannsóknir hans víða um land gefa skýrt til kynna að húsakostur á Íslandi var síður en svo umfangsminni en víkinga annarsstaðar á Norðurlöndum. Íslenski "skálinn og stofan" voru oft 30-40 m langar byggingar og gat þess vegna verið um 2-300 m2 húsnæði að ræða, kynnt var með eldum í gólfi og við innganga. Það var ekki fyrr en eftir að þjóðveldið féll að húsakosti tók að hraka í landinu. Þeirri sögu lýsir Bruun svo í stuttu máli;

"Sá byggingarstíll, sem þróast hafði á Íslandi frá á miðöldum, hélst í megindráttum óbreyttur til vorra daga. Eldsneytisskorturinn, sem smám saman varða sárari og sárari, sakir þess að rekavið þraut og einkum við að skógarnir eyddust, varð ekki til þess að nýtísku hitunartæki væru tekin í bæina eins og gerðist annars staðar á Norðurlöndum. Hins vegar var gripið til þess ráðs að fækka þeim húsum, sem eldar voru kynntir í, og víðast var hvergi tekinn upp eldur nema í eldhúsinu. Í öðrum bæjarhúsum létu menn sér nægja að verjast kuldanum með hinum þykku torfveggjum og loka gluggum og vindaugum í vetrarkuldum. Af því leiddi aftur að löngum var dunillt loft í hinum lokuðu híbýlum.

Hvorki eldstór, ofnar, bíleggjarar né skorsteinar voru á íslenskum sveitarbæjum, fyrr en nú á allra síðustu árum, um leið og ný húsagerð kom til sögunnar, sem algeng er í öðrum löndum, þ.e. timburhús eða hús úr steinsteypu. Glergluggar sem nú eru algengir, jafnvel í hinum gömlu bæjarhúsum, komu mjög seint til Íslands, en þeir komu ekki í sveitabæi á Norðurlöndum fyrr en á 16. öld, þeir hafa því varla haft nokkra þýðingu á Íslandi fyrr en á 18. eða 19. öld. Fyrir þann tíma voru skjágluggarnir, þ.e. líknarbelgur þaninn á trégrind, sem fest var á gat í þekjunni og hleypti nokkurri birtu í gegn, einir um að veita birtu inn í húsin.

Hnignun alls þjóðarhags, sem hélt áfram öldum saman, orkaði auðvitað einnig á húsagerðina. Eftir því sem tímar liðu fram, létu menn sér duga það sem einfaldast var og auvirðilegast. Aðeins á biskupsstólunum, Hólum og Skálholti, og einstaka höfðingjabólum voru húsakynni, sem minntu á höfðingjasetur fornaldar, en allur almenningur þrengdi að húsakosti sínum. Fjósin minnkuðu m.a. því kúnum fækkaði, jafnframt því sem sauðfé fjölgaði. Þó eldhúsið væri eina bæjarhúsið, sem eldur brann í, gat það enn um skeið gerst að fólkið fengi sér bað að gömlum hætti í baðstofu, og hún þá hituð af því tilefni, en ekki vitum vér, hversu lengi sá siður hefur haldist.

Eins og þegar er getið, var baðstofan stundum skilin frá bæjarhúsunum, en venjan var að hún væri eitt af öftustu húsunum í bænum. Var það meðal annars til þess að önnur hús gætu notið hitans frá henni. Vafalaust hefur hún örðum stundum verið notuð til ýmissa annarra hluta. Þannig hefur mátt nota hana til dvalar og vinnustofu, þegar fólk var ekki í baði, en einkum þó eftir að hætt var að kynda elda í stofu og skála. Það kemur í ljós að á 18. öld var tekið að nota baðstofuna á þennan hátt, en upprunaleg notkun hennar var þá úr sögunni, þar sem baðvenjur voru niður lagðar.

En svo fór að menn höfðu ekki einu sinni eldsneyti til að hita baðstofuna. Nafnið eitt hélst á húsi því, sem oftast var fyrir endanum á bæjargöngunum. Það hafði áður verið notað til að baða sig í, en þegar sífellt þurfti að draga saman seglin með húsakostinn, varð það svefnherbergi. Skálinn var yfirgefinn, og rúmin flutt í baðstofuna. Í fyrstu munu það aðeins hafa verið húsbændur og fjölskylda þeirra, sem bjuggu um sig í öðrum enda baðstofunnar, bæði til að njóta hlýunnar og draga sig frá fólkinu. En síðan tók allt heimilisfólkið að sofa og dvelja í baðstofunni.

Lega baðstofunnar innst í húsaþyrpingunni hafði í för með sér að hún varð tiltölulega hlý, en nægði þó varla ætíð. Þá var gripið til þess ráðs í mörgum byggðarlögum að hýsa kýrnar þannig að fólkið í baðstofunni nyti ylsins af þeim. Ekki er kunnugt, hvenær sá siður var upp tekinn að hafa fjósið undir baðstofunni, ef til vill er hann gamall. –Byggingarlagið var þá með þeim hætti að fjósið var ögn niðurgrafið, en baðstofugólfið, sem um leið var nokkuð hærra en gólfflötur annarra bæjarhúsa.

Afstaða bæjarhúsanna innbyrðis hélst óbreytt í höfuðdráttum. Algengast var að þau stæðu til beggja hliða við göngin og fyrir enda þeirra, en tala þeirra gat verið breytileg, en jafnframt mátti bæta fleiri húsum í þyrpinguna, og höfðu þau þá sér inngang. Í tilteknum héruðum var húsunum skipað í eina röð, þannig að skipan þeirra nálgaðist fornaldarbæina, en þó með þeim mun að í fornbæjunum stóðu húsin hvert í framhaldi af stafni annars, en nú stóðu þau hlið við hlið og snéru stöfnum fram á hlaðið. Ef til vill hefur notkun glerglugganna átt þátt í þessu, en leitast var við að hafa þá á timburstöfnum.

Þegar gluggarnir voru í framhlið bæjarins gat fólkið, sem inni var, séð innan úr húsunum, hvað gerðist á hlaðinu. Auk þessa voru þakgluggar á baðstofunni. Þegar fólk var flutt inn í baðstofuna og einnig fyrir nóttina, var skálinn ekki lengur svefnstaður og hvarf brátt úr sögunni, eða merking orðsins breyttist, ef svo má segja, í miklu lítilsverðara hús en áður, en hélt þó sömu stöðu í bæjarþyrpingunni og gamli skálinn. Ennþá er oftsinnis að hús frammi í bænum er kallað „skáli“, þótt það sé notað sem skemma eða á einhvern annan hátt.

Allt frá þeim tíma, sem baðstofan varð sameiginlegur dvalar- og svefnstaður og böð voru úr sögunni, voru öll herbergi, sem notuð voru á sama hátt og hún, kölluð „baðstofur“, án tillits til legu þeirra í bænum. Og um leið höfðu menn horfið til hins forna siðar, að sofa í sama húsi og þeir unnu í og dvöldust á daginn."

 Glaumbær í Skagafirði, dæmigerður "ganga - bursta bær" sem var loka kaflinn í þróun torfbæjarins. þar er baðstofan aftast í húsaþyrpingunni en fram á hlaðið eru þiljaðar burstir með gluggum og dyrum (sem ekki sjást á þessari mynd sem tekin er baka til) 

Daniel Bruun fór yfirleitt fegurri orðum orðum um íslensku torfbæina en flestir útlendingar, enda hefur hann sjálfsagt gist á betri bæjum í ferðum sínum. Það skildi þó ætla að prestsetrið á Þingvöllum hafi ekki beinlínis verið kotbær þegar Burton hinn Kalaforníski kom þar við. En þetta hefur Bruun m.a. punktað hjá sér eftir veru sína á íslensku prestsetri;

„Á Stóra-Núpi tók síra Valdemar Briem vinur Ólsens á móti okkur. –Kvöldið leið á mjög ánægjulegan hátt við fjörugar samræður í skrifstofu prestsins með mörgum fullum bókaskápum. Og að þeim loknum hvíldum við félagarnir í rúmum okkar og ræddum um, hversu notalegt það gæti verið að dveljast í íslensku torfbæjunum.“ 

Samt átti Bruun það líka til að bölsótast út í baðstofu íslenska bæjarins. "Hann skrifaði syni sínum sumarið 1907 þegar hann dvaldi í tjaldi á Gásum; -ég vil miklu heldur njóta hreina loftsins í tjaldinu en búa við hið andstyggilega, innilokaða loft í bæjunum, þar sem gluggar eru nær aldrei opnaðir. Þeir eru ekki á hjörum og oftast negldir aftur. Ég minnist þess einu sinni á ferðalagi að ég bað bóndann að opna glugga á herbergi, sem ég svaf í. Hann braut rúðuna einfaldlega af einskærri góðvild". 

Nóbelskáldið fór engu rósamáli um íslenska torbæjarmenningu í bókum sínum, en hann minntist torfbæjanna þó þannig, - þegar hann talaði um listfengi þeirra og viðhaldsþörf, því torfbæina þurfti að endurbyggja á 25-50 ára fresti og var þá ekki allur bærinn undir heldur einstök hús hans; - "Tilgerðarlaus einfaldleiki er mundángshófið í hverju listaverki, og að hvert minnsta deili þjóni sínum tilgáng með hæversku. Það er einkennilegt hvernig fólk í ljótustu borg heimsins leitast við að reisa hús sín svo rambyggilega, eins og þau ættu að standa um aldur og ævi. Meðan var til íslensk byggingarlist var aldrei siður að byggja hús til lengri tíma en einnar kynslóðar í senn, - en í þá daga voru til falleg hús á Íslandi."

Þegar ég spurði afa minn, sem fæddur var í upphafi 20. aldarinnar og ólst upp í torfbæ, hvort ekki hefði verið notalegt að alast upp í þannig húsi, þá hristi hann höfuðið og sagði; "minnstu ekki á það helvíti ógrátandi nafni minn", og sagði mér svo frá sagganum og heilsuleysi foreldra sinna sem hann taldi að húsakynnin hefðu ekki bætt. Hann talaði um leka bæi og fyrirkvíðanlegar haustrigningar.

Þverá Laxárdal S-Þing. þessi bær er dæmigerður Norðlenskur torfbær um aldamótin 1900. Hann hafði þó þá sérstöðu að bæjarlækurinn rennur inn í hann, þannig að ekki þurfti að fara út til að sækja vatn. Það sama átti við burstabæinn á Gvendarstöðum í Köldukinn og þar var auk þess fjósbaðstofa

Í Árbók Þingeyinga er nákvæm og skemmtileg lýsing Kristínar Helgadóttir á Gvendarstöðum í Köldukinn um það hvernig var að alast upp í torfbæ með fjósbaðstofu á 4. og 5. áratug 20. aldarinnar, þegar útséð var að nýr húsakostur tæki við af gamla torfbænum og honum yrði ekki lengur við haldið. Í niðurlagi segir Kristín m.a. þetta;  Blessaður gamli burstabærinn, hann bauð upp á margt skemmtilegt bæði úti og inni, einfalda saklausa barnaleiki. Svo urðum við bæði eldri, ég og burstabærinn. Ég hætti að dansa ballett á hlaðinu og horfa á mig í stofuglugganum hvað mér tækist nú vel, þó gúmmískórnir væru nú ekki bestu ballettskórnir.

Gamli bærinn var þreyttur, þökin fóru að leka meira og meira, stundum lak alls staðar og farið var af stað með alla dalla til að setja undir leka. Stór pollur var fremst í göngunum, það var lögð brú yfir hann. Loksins þegar stytti upp var farið að ausa pollinn. Þetta var á haustin, maður kveið fyrir haustrigningunum. Svo var gott þegar snjórinn kom og setti vel að húsunum, þá hlýnaði líka inni, samt man ég ekki eftir að væri mjög kalt í baðstofu, kýrnar hafa bjargað því og ofninn sem áður er getið, 14 lína lampinn hitað líka og svo var margt fólk sem gaf frá sér hita.

Ég hugsa um mömmu mína og hennar líf í þessum bæ. Í þessum bæ ól hún sín átta börn, annaðist þau og sá þau vaxa, hún þerraði tárin og tók þátt í gleðinni. Hún hlúði að gamla fólkinu sem sumt var rúmliggjandi lengi. Ég sem yngsta barn man ekki eftir þessu fólki, afa og ömmu, Jórunnu ömmusystir og Önnu Kristjánsdóttir sem lengi var vinnukona hjá foreldrum mínum og var heilsulaus síðustu árin.

Allt þetta fólk dó á Gvendarstöðum í skjóli foreldra minna og mamma annaðist þau. Hún hugsaði vel um bæinn sinn og hélt honum hreinum, moldargólfin voru sópuð með vendi, hurðir, stoðir og gólf, allt var hvítþvegið og öll þessi tréílát sem voru í notkun. Svo þurfti að hugsa um fatnað og allt þetta fólk. 

Árin liðu, bærinn hrörnaði og ég stækkaði, kannski var manni farið að finnast margt erfitt og þröngt og öðruvísi en ætti að vera. Sambúðin við þennan gamla bæ, sem búin var að vera mitt fyrsta skjól og leikvöllur bernsku minnar, var senn á enda og árið 1948 var hann rifinn og nýtt hús byggt á sama stað, stórt og gott hús sem mér hefur með árunum lærst að þykja vænt um eins og gamla bernskubæinn minn. (Árbók Þingeyinga 2012 – Ég og burstabærinn / Kristín Helgadóttir Gvendarstöðum Köldukinn)

 

 

Keldur á Rangárvöllum sem segja má að sé blanda af burstabæ og fornri húsagerð þar sem skálinn lá samsíða hlaði

 

Langeldur í gólfi skálans í Borg á Lofoten. Upphækkaður pallur var oft með báðum hliðum skálabæjanna og fyrir stafni. Öðru megin var æðri pallur þar sem húsbóndinn sat um miðju langhliðar í öndvegi milli súlna sinna. Heimilisfólk og gestir mötuðust á pöllunum, héldu sínar kvöldvökur og sváfu svo á fleti eða í lokrekkjum við útveggi. Innst í skála fyrir stafni var pallur þar sem konur höfðu aðstöðu sína

 

"Stofan" í Borg á Lofóten, sem var vinnuaðstaða og íverustaður bæjarins, og á íslandi var hún talin vera þar sem sá handiðnaður fór fram sem þurfti að sitja við og standa. Þar voru klæði ofin, áhöld smíðuð, reiðtygi smíðuð og geymd, matast og síðar sofið. Síðar urðu smiðja, búr og skemma að útbyggingum líkt og sjá má á myndinni af þjóðveldisbænum að Stöng hér að ofan

 

Baðstofan í Glaumbæ, Skagafirði. Dæmigerð íslensk baðstofa á betri bæ á 18. og 19. öld. Askar með matarskammti við hvert rúm, en í hverju rúmi gátu sofið fleiri en einn og var það m.a. gert svo fólk ætti auðveldara með að halda á sér hita 

 

Baðstofan á Grenjaðarstað í Aðaldal. Rokkar, ullarkambar, prjónar og önnur vefnaðaráhöld voru til taks við svo að segja hvert rúm, því í baðstofunni var fatnaður heimilisfólks framleiddur

 

Galtastaðir fram í Hróarstungu á Héraði. Þar er baðstofan samhliða hlaði líkt og skáli fornbæjanna. Auk þess er fjósbaðstofa á Galtarstöðum, - það er að segja kýr sem hitagjafi undir baðstofugólfi. Þetta virðist ekki hafa verið óalgeng húsaskipan á kotbæjum Austanlands. Í bænum á Galtarstöðum var búið til ársins 1960

Síðasti goðinn og bróðir hans

Hvað fékk 24 ára gamlan mann til að yfirgefa konu og börn, ferðast með flokk vígamanna yfir Kjöl um jól, fara um Hveravelli í stórhríð á gamlársdag með hrævareldinn logandi á spjótoddunum? Þessi ferð var fylgifiskur stórra örlaga í sögu þjóðar, jafnframt því sem helstu dýrgripir hennar eru ferðinni tengdir.

Sturlunga saga segir frá því þegar Gissur jarl Þorvaldsson fór sumarið 1254 til Noregs, veturinn eftir Flugumýrarbrennu. Þá vildi hann fá Odd Þórarinsson til að gæta valda sinna í Skagafirði á meðan hann dveldi ytra. Sagt er að Oddur hafi verið tregur til, enda búsettur austur í Fljótsdal, nánar tiltekið á Valþjófstað, ásamt konu sinni Randalín Filippusdóttir og börnum þeirra Guðmundi sem síðar var kallaður gríss og dótturinni Rikisa.

Þegar Gissur fer fram á þetta við Odd er hann 24 ára gamall, en Gissur 46 ára nýlega búin að missa fjölskyldu sína í Flugumýrarbrennu, í brúðkaupi Halls elsta sonar síns og Ingibjargar 13 ára dóttur Sturlu Þórðarsonar. Átti brúðkaupið að vera sátt til að binda endi á stríð við Sturlunga og áratuga óöld á Íslandi.

Eyjólfur ofsi Þorsteinsson tók ekki þátt í þeirri sátt og fór herför úr Eyjafirði til Skagafjarðar þar sem hann ætlaði að drepa Gissur og syni hans þrjá með því að brenna bæinn á Flugumýri í lok brúðkaups, en Gissur slapp lifandi úr brennunni. Eyjólfur ofsi var kvæntur Þuríði dóttur Sturlu Sighvatssonar, en feðgana Sighvat og Sturlu, og þrjá aðra syni Sighvats, hafði Gissur tekið þátt í að drepa í Örlygsstaðabardaga árið 1238 og hafði sjálfur séð um að aflífa Sturlu föður Þuríðar.

Hinn ungi Oddur Þórarinsson var af ætt Svínfellinga, sem höfðu fram til þessa að mestu haldið Austurlandi utan við átök Sturlungaaldar. Oddur fer með Gissuri úr Haukadal ásamt miklu liði um vorið norður í Skagafjörð. Þar var þeim vel tekið og Skagfirðingar létust fúsir til að hafa Odd sem sinn foringja, þó ungur væri að árum.

Þeir Gissur og Oddur halda svo með liðið til Eyjafjarðar þar sem Gissur hyggst ná um Eyjólf ofsa og aðra brennumenn. Þorvarður bróðir Odds var kvæntur inn í ætt Sturlunga og var þá í Eyjafirði hann hélt til móts við Odd bróðir sinn, en virðist illa hafa vitað í hvorn fótinn hann ætti að stíga enda má segja að þeir bræður hafi verið í sitthvoru liðinu og fór því Þorvarður heim til austfjarða og hélt sig þar þetta sumar.

Oddur hélt til á Flugumýri fyrri part sumars og eltist við brennumenn, ásamt Skagfirðingum og liðsmönnum Gissurar, m.a. út í Grímsey þar sem Oddur lét drepa Hrana Koðránsson ásamt 4 öðrum brennumönnum. Oddur fór svo suður í Haukadal og er við brúðkaup um Jónsmessuleitið, þar sem gefin voru saman Þórir tott Arnþórsson og Herdís Einarsdóttir, bróðurdóttir  Gissurar. Um sumarið eru Flugumýrarbrennumenn dæmdir sekir á alþingi. Einn af þeim sem fékkst dæmdur var Þorsteinn faðir Eyjólfs ofsa, þó svo að hann hafi ekki komið að Flugumýrarbrennu.

Þegar Gissur siglir til Noregs í ágúst um sumarið þá fer Oddur norður í Skagafjörð og hyggst setjast að í Geldingaholti. Hann fer herför norður í Vatnsdal og tekur þar sem sektarfé bústofn Þorsteins föður Eyjólfs ofsa og slátrar sumu til matar en hyggst nytja annað. Heinrekur biskup á Hólum fréttir þetta og bannfærði Odd.

Oddur fer á fund biskups og reynir að fá bannfæringunni aflétt en þeir verða ekki ásáttir um skilmálana. Borið var á biskup „að lítt harmaðir þú er menn voru brenndir á Flugumýri“. Biskup svaraði „það harma ég víst og það harma ég og að sál þín skal brenna í helvíti og viltu það, því er verr“. Oddur tekur biskup svo til fanga.

Höfðingjum á Íslandi varð mikið um að Oddur skildi hafa völd í umboði Gissurar og hafa tekið Hólabiskup til fanga. Þeir safna hátt á annað þúsund manna liði gegn honum og stefna á Skagafjörð. Fyrir þessu liði var ótrúlegur samtíningur höfðingja; Eyjólfur ofsi brennumaður, Sturla Þórðarson faðir brúðarinnar í brennunni, Hrafn Oddson og Þorgils skarði samverkamaður og vinur Gissurar. Þetta var þó að uppstöðu til sundurleitur hópur af töpuðu veldi Sturlunga.

Það var seinni hluta september að liðssafnaðurinn kom í Skagafjörð. Áður en liðið komst komst á leiðarenda hafði Oddur látið Heinrek biskup lausan og farið heim, austur á Valþjófstað í Fljótsdal. Var því engin sameiginlegur óvinur til staðar í Skagafirði og lá þá við innbyrðis stríði með liðinu. Því svo hafði Sturlungaöldin tekið af mannslífum þegar þá var komið að innan þessa liðs var margur sem átti bróður að hefna á sínum samherjum.

Það má segja að þessi sumarferð Odds norður í Skagafjörð hafi verið skiljanleg, þó svo að hann hafi ekki ásælst þau völd sem Gissur bauð honum. Oddur var kvæntur inn í ætt Oddverja, eina göfugustu ætt á Íslandi. Kona hans var Randalín Filippusdóttir en langaamma hennar, Þóra Magnúsdóttir var dóttir Magnúsar berfætts Noregskonungs, sem kallaður hefur verið „síðasti víkingakonungurinn“.

Þórður kakali Sighvatsson, bróðir Sturlu, hafði niðurlægt Filippus föður Randalín og hafði Hrani Koðránsson, sá sem Oddur drap í Grímsey, séð um að hýða Filippus á bæjarhlaði Filippusar. Þorvarður bróðir Odds var einnig kvæntur inn í ætt Oddverja, kona hans var Sólveig Hálfdánardóttir, en Hálfdán og Filippus voru bræður. Móðir Sólveigar var Steinvör Sighvatsdóttir, systir þeirra Sighvatssona, Þórðar kakala sem um tíma hafði tekið við af Sturlu sem valdamesti maður Sturlunga og um tíma mest alls landsins, og þeirra Sighvatssona sem Gissur hafði tekið þátt í að drepa í Örlygsstaðabardaga. Þó svo að þeir bræður, Oddur og Þorvarður væru giftir bræðradætrum var hefndarskyldan, sú sem þeir höfðu kvongast til, gjörólík.

Þórður kakali hafði auk þess sent Filippus faðir Randalín í útlegð og í henni fórst hann. Það má því segja að þegar Oddur hafði drepið Hrana út í Grímsey hafi hann uppfyllt hefndarskildu sína fyrir konuna að hluta. En hann átti eftir að hefna fyrir þátt Þórðar kakala. Sambýliskona Þórðar á Íslandi var Kolfinna Þorsteinsdóttir í Geldingaholti í Skagafirði, sem var höfuðból Þórðar kakala þegar hann var á Íslandi. Klofinna var systir Eyjólfs ofsa, dóttir Þorsteins þess sem Oddur hirti bústofninn af í Vatnsdal og hlaut bannfæringu Hólabiskups að launum og varð um haustið að flýja af hólmi.

Nú erum við kannski komin að ástæðu þess að ungur maður yfirgefur konu og börn rétt fyrir jólaföstu, leggur í langferð þvers og kruss um landið, með viðkomu í Haukadal þar sem hann fær Þórir tott Arnþórsson til að slást í för með sér og berst um hálendið með vígamenn í rafmagnaðri blindhríð á einum erfiðasta fjallvegi landsins á gamlársdag. Um þetta ferðalag segir Sturlunga;

„Þá gerði harða veðráttu og hríðir á fjallinu og hinn sjöunda dag jóla höfðu þeir hríðviðri. Tók þá að dasast mjög liðið Þorgeir kiðlingur lagðist fyrir. Komust þeir eigi með hann. Dó hann suður frá Vinverjadal. Guðrún var móðir hans, dóttir Álfheiðar Tumadóttur. Er hann þar kasaður.

Oddur bargast vel á fjallinu og gaf mörgum manni líf og limu og lyfti á bak í hríðinni og ófærð er eigi urðu sjálfbjarga. Þeir komu í Vinverjadal og voru þar um nóttina fyrir hinn átta dag. (Vinverjadalur eða Hvinverjadalur er talið vera það nafn sem áður var haft um Hveravelli)

Um daginn eftir fóru þeir úr Vinverjadal. Var þá veður nokkru léttara. Og er þeir voru skammt komnir frá Vinverjadal þá kom hræljós á spjót allra þeirra og var það lengi dags“.

Oddur og hans sveit komst í Skagafjörðinn þar sem þeir settust uppi í Geldingaholti. Eyjólfur ofsi frétti fljótlega hvernig komið var hjá Kolfinnu systir hans. Hann safnaði liði og fór úr Eyjafirði um Hörgárdal yfir í Hjaltadal og riðu þeir á ís inn Skagafjörð  aðfaranótt 14. janúar.

Sturlungasaga segir ítarlega frá umsátri Eyjólfs og manna hans um Geldingaholt þessa köldu janúar nótt. En Eyjólfur lagði ekki eld að bæjarhúsum í það skiptið eins og á Flugumýri, heldur rauf þakið og sótti þaðan að Oddi og mönnum hans sem voru innikróaðir.

Oddur lagði til við menn sína að þeir gerðu útrás svo auðveldara yrði að berjast. Hljóp hann út í grænum kyrtli og bar sverð, skjöld og hjálm. Hann komst langt niður á tún enda var hann „manna fimastur við skjöld og sverð þeirra allra, er þá voru á Íslandi,“ segir í Sturlungu.

Már Eyjólfsson fylgdi honum einn og voru þeir algjörlega ofurliði bornir þótt Oddur verðist af fádæma hreysti. Enginn gat sært Odd á meðan hann hafði krafta. „Hlífði hann sér með skildinum, en vá með sverðinu eða sveiflaði því í kring um sig. Hann varðist svo fræknilega, að varla finnast dæmi til á þeim tímum, að einn maður hafi betur varist svo lengi á rúmlendi fyrir jafn margra manna atsókn úti á víðum velli“, segir Sturlunga.

Eftir harðar atlögur fleygði Illugi svartakollur sér aftan í fætur Odds, sem þá var orðinn mjög móður, og felldi hann. Óskaði Oddur þá prestsfundar en fékk ekki, og unnu þar margir á honum en slepptu því að svívirða líkið. Átta menn féllu með Oddi í Geldingaholti. Eftir fall hans fengu flestir grið. Oddur var grafinn utangarðs í Seylu, en þó skáhalt undir kirkjugarðsvegginn. Var þetta gert af því að hann var í banni kirkjuvaldsins.

Þá var komið að Þorvarði að hefna Odds bróður síns. Þorvarður sýndi harðfylgi, dugnað og útsjónarsemi í hefndinni. Hann framkvæmir hana í bandalagi við frændurna Þorgils skarða og Sturlu Þórðarson sem áður höfðu sameinast í miklum liðsafnaði ásamt Eyjólfi ofsa og Hrafni Oddsyni þegar þeir ætluðu að fara að Oddi haustið áður, þegar Oddur tók Hienrek biskup til fanga.

Þorgils, sem var óbilgjarn erindreki Hákonar Noregskonungs, veitti Þorvarði hjálp til hefnda gegn liðveislu Þorvarðar til þess að ná völdum í Skagafirði. Tókst þeim að koma fram hefndum og ná Skagafirði undir Þorgils, þegar Eyjólfur ofsi var drepinn í Þverárbardaga í Eyjafirði. þar var hann með Hrafni Oddsyni bandamanni sínum og svila, en þeir voru giftir dætrum Sturlu heitins Sighvatssonar, sem báðar hétu Þuríður og voru háfsystur. Hrafn slapp óskaddaður á flótta frá Þverárbardaga.

Þorvarður, hélt á goðorðum í Eyjafirði fyrir Steinvöru tengdamóður sína, dóttur Sighvatar heitins á Grund, systur Þórðar kakala, sem eftir hann hafði þau erft. Hann fékk fáu framgengt í Eyjafirði, og er Þorgilsi skarða um kennt. Fór Þorgils að lokum með vopnuðu liði til Eyjafjarðar, til þess að ná héraðinu undir sig og konung.

Þorvarður sá í hvað stefndi og fer að Þorgils, sem treysti Þorvarði vegna fyrra bandalags þeirra, þar sem Þorgils gisti að næturlagi í Hrafnagili og drap hann. Þorvarði var ekki vært í Eyjafirði eftir þetta víg og fór austur á land og bjó eftir það á Hofi í Vopnafirði. Hann hefur hlotið harðan dóm sögunnar fyrir drápið á Þorgils skarða.

Þorvarður varð síðastur íslenskra höfðingja til að afsala goðorðum sínum, sem náðu yfir austur hluta landsins, eða frá Langanesi að Jökulsá að Sólheimasandi, og ganga Noregskonungi á hönd 1264, tveimur árum seinna en flestir aðrir íslenskir höfðingjar. Hefur hann því stundum verið kallaður „síðasti goðinn“.

Eftir það dvaldi Þorvarður um tíma í Noregi og er talið að hann hafi aðstoðað Magnús lagabæti konung við samningu nýrra laga sem tóku við af þjóðveldislögunum. Magnús lagabætir sló hann til riddara og gerði hann að hirðstjóra sínum á Íslandi. Hann lést árið 1296 nálægt 70 ára aldri og hafði þá lifað alla þá sem með goðorð höfðu farið á Íslandi.

Það var ungt fólk sem fór fyrir völdum á Íslandi í lok Sturlungaaldar, og varð að bergja á þeim beiska bikar sem tíðarandinn bauð. Saga þeirra Valþjófstaðar bræðra gefur örlitla innsýn í það hvernig umhorfs var þegar Þjóðveldið féll. Ungt fólk giftist á milli höfuðætta landsins með þann baneitraða kokteil í heimamund að setja niður deilur, gæta sæmdar ættarinnar og hefna fyrri vígaferla.

Þær Þuríðar Sturludætur, frænkurnar Sólveig og Randalín höfðu allar harma að hefna. Þeir Eyjólfur ofsi, Hrafn Oddson, og Valþjófstaðarbræður leituðust við að uppfylla skyldur sínar. Það fólk sem var í aðalhlutverkum var flest á aldrinum milli tvítugs og þrítugs þegar þá var komið sögu, fyrir utan Gissur Þorvaldsson og Sturlu Þórðarson.

Frá Valþjófsstað voru þeir bræður Þórarinssynir, ólíkt varð hlutskipti þeirra. Þorvarður varð langlífur og síðar einn mesti valdamaður landsins. Oddur dó ungur, en var talinn vígfimastur manna á Sturlungaöld. Randalín kona hans sögð kvenna högust og því lengi vel talið mögulegt, af seinni tíma fræðimönnum, að hún hafi skorið út Valþjófsstaðarhurðina, eina mestu gersemi Þjóðminjasafns Íslands. Einnig hefur verið leitt að því líkum að Þorvarður sé höfundur Njálu og hafi þar notast við atgervi Odds bróður síns í persónulýsingu Gunnars á Hlíðarenda.

Randalín varði aldarfjórðungi ævi sinnar og miklum fjármunum í að fá bannfæringu Heinreks biskups aflétt af manni sínum, svo hægt væri að greftra hann í vígðri mold, og naut þar liðveislu Þorvarðar mágs síns. Í Árna sögu biskups er sagt fá þessari baráttu Randalín. Gaf hún til þess stórfé, 20 hundruð í búfé, en það sem upp á vantaði í gulli og silfri. Kvaðst hún una Skálholti alls þessa fjár og auk þess skyldi hún gefa staðnum einhvern grip sæmilegan, og hafa menn giskað á að þar hafi verið um að ræða Valþjófsstaðar hurðina. En ef svo er þá hefur hurðin aldrei farið frá Valþjófsstað í Skálholt. Oddur var á endanum grafinn upp á Seylu og jarðaður í vígðri mold í Skálholti.

Dr. Steinunn Kristjánsdóttir, prófessor í fornleifafræði við Háskóla Íslands og Þjóðminjasafnið, hafnaði nýverið kenningum um að Randalín hafi skorið út Valþjófstaðar hurðina. Þess í stað heldur hún því fram að í hurðina sé skorin út saga Jóns Loftssonar í Odda. Útskurðurinn segir frá riddara sem bjargar ljóni frá dreka. Ljónið þakkar lífgjöfina og fylgir riddaranum það sem eftir er og grætur við gröf hans. Jón fór fyrir Íslendingum í "staðarmálum fyrri", þegar þeir vörðust tilskipunum Páfagarðs um eignaupptöku kirkjujarða.

Steinunni þykir mun sennilegra að hurðin sé frá því fyrir aldamótin 1200. Leiðir hún að því líkum í bók sinni Leitin að klaustrunum að ráðgátan um hurðina sé nú loksins leyst. Þar færir hún rök fyrir tilgátunni um að hurðin hafi upphaflega verið smíðuð fyrir dyr klaustursins, sem afi Randalín, Jón Loftsson í Odda lét reisa að Keldum á Rangárvöllum á síðustu árum 12. aldar.

Þeir sem hafa litið inn á þessa síðu hafa vafalaust séð að síðuhöfundur hefur verið altekin af Sturlungu þetta árið. Mér hefði ekki dottið í hug, að við það að lesa original-inn af Sturlunga sögu ætti ég eftir að uppgötva annan eins mýgrút af sögum inn á milli sagnanna af hinum stóru orrustum Íslandsögunnar, sem maður fræddist um í barnaskóla.

Til þess að fá innsýn tíðaranda Sturlungaaldar, og koma auga á allar sögurnar í sögunni, þarf að setja sig inn í ættir og fjölskyldutengsl. Af ættfræði hefur sagan ofgnótt, svo mikla að sá ættfræðigrunnur sem Íslensk erfðagreining byggir erfðarannsóknir sínar á daginn í dag, er að miklu leiti frá Sturlungu kominn. Ef Sturlungasaga hefði ekki verið skrifuð þá vissum við tæpast hver við værum sem þjóð.

 

Bæn vígamanns í jólabúningi

Einn af fegurstu sálmum sem ortur hefur verið á íslenska tungu er án efa Heyr himna smiður eftir Kolbein Tumason í Víðimýri. Kolbeins er getið í  Sturlungasögu og var hann höfðingi í Skagafirði, foringi Ásbirninga.

Kolbeinn var vígamaður að hætti sinnar tíðar þegar húsbrennur og grjótkast tilheyrðu tíðarandanum. Hann fór að Önundi Þorkelssyni á Lönguhlíð í Hörgárdal, ásamt Guðmundi dýra Þorvaldssyni, og brenndu þeir hann inni ásamt Þorfinni syni hans og fjórum öðrum, annað heimilisfólki fékk grið. Þeir Önundur og Guðmundur dýri höfðu lengi átt í deilum. Brennan var talin til níðingsverka.

Kolbeinn átti mikinn þátt í því að Guðmundur góði Arason, frændi Gyðríðar konu hans og prestur á Víðimýri, var kjörinn biskup að Hólum, og hefur sjálfsagt talið að hann yrði sér auðsveipur en svo varð ekki. Guðmundur góði vildi ekki lúta veraldlegu valdi höfðingja og varð fljótt úr fullur fjandskapur milli þeirra Kolbeins. Guðmundur biskup bannfærði Kolbein.

Í september árið 1208 fóru Kolbeinn, Arnór bróðir hans og Sigurður Ormsson Svínfellingur, til Hóla með sveit manna, og úr varð Víðinesbardagi. Steinar voru meðal vopna á Sturlungaöld. Kolbeinn fékk stein í höfuðið í Víðinesi sem varð hans bani. Hann á að hafa ort sálminn 8. september, daginn fyrir andlát sitt, og verður helst af honum ráðið að þar sé Drottinn beðinn að sjá í gegnum fingur sér við þræl sinn.

Auk þess að vera þjóðargersemi, er Heyr himna smiður elsti varðveitti sálmur Norðurlanda og nú oftast fluttur við lag Þorkels Sigurbjörnssonar tónskálds. Sálmurinn er eitt vinsælasta íslenska efnið sem finna má á youtube og er þar farið um hann mjög svo lofsamlegum orðum.

Hér fyrir neðan flytur hin Færeyska Eivör Pálsdóttir bænina í jólabúningi frá dýpstu hjartans rótum. Ég óska lesendum gleðilegra jóla, árs og friðar.

 

Sýndarveruleikinn í hátæknifjósinu

Það voru sagðar fréttir af því fyrir skemmstu að austur í Rússlandi væru bændur farnir að setja sýndarveruleikagleraugu á beljur. Við vinnufélagarnir gáfum okkur tíma til að taka þessi fjósverk til umræðu í kaffitíma á morgunnandaktinni. Benti ég þeim á það sérkennilega sjónarhorn að það virtust vera orðnir fleiri ungir Rússar sem væru orðnir skólaðir í að kóða saman tölvuforrit fyrir beljur í gluggalausum bakherbergjum heldur en að hleypa þeim út úr fjósinu og njóta þess að rölta á eftir þeim út í mýri þegar þyrfti að sækja kýrnar til mjalta.

Við félagarnir á morgunnandaktinni erum um margt sérkennilegt samsafn sérvitringa, sjaldséðra iðnaðarmanna og hverfandi bænda. En eigum þó flestir þann bakgrunn að hafa sem ungir drengir valhoppað á eftir beljum milli þúfna í mýrum Héraðsins. Því erum við í raun tilvalin stýrihópur sérfræðinga um kúasmölun og teljum okkur vita upp á hár hvar í mýrinni beljum finnst best að halda sig innan um flórgoðann. En það var einmitt friðsæll hagi að sumarlagi sem var hafður í sýndarveruleikagleraugunum sem voru múlbundin á beljurnar sem vöfruðu um innilokaðar og kvíðnar á svellhálli steinsteypunni í forugum hátæknifjósunum austur á gresjum Rússíá.

Sá af okkur sem er tæknilegast sinnaður og alltaf fljótastur að sjá víðtæk not fyrir rússneskar tækniframfarir hélt að svona gleraugu gætu komið að góðum notum fyrir fjármálastjórann okkar því hún væri öfugt við okkur múlbundin fyrir framan svartan tölvuskjá allan liðlangan daginn við kvíðavænleg verkefni. Umræðurnar fóru út um þúfur nokkra stund vegna misskilnings sem stafaði af því að ég sá ekki samhengið, og hélt áfram að tala um beljur á meðan hinir veltu fyrir sér hvernig mætti þróa sýndarveruleikagleraugun áfram á þann veg að hægt væri að vinna með tölur auk þess að éta.

Eftir að umræðan komst aftur á beinu brautina þá benti einn af okkur á að ekki væri lengur í boði að hleypa beljunum út á beit því við þann gjörning féllu í þeim nytin, sem er afleitt á tímum hins heilaga hagvaxtar. Þess vegna væru sýndarveruleikagleraugu framtíðin fyrir kýr og menn. Ég móaðist við aftur í fornöld, eins og venjulega við litlar undirtektir. Þannig að ég benti vinnufélögum mínum í nauðvörn á að þeir væru flestir fábjánar sem vöfruðu um í sýndarveruleika og ættu sennilega eftir að fara sér að voða í drullufeni með sýndarveruleikagleraugu á nefinu.

Það er nefnilega ekki nóg með að þeir horfi á sjónvarp og fái sína visku þaðan heldur eiga þeir það til oftar en ekki að stara á símann í gaupnum sér og í mesta lagi reka hann í andlitið á næsta manni og segja "sjáðu", nema þá helst Pólverjarnir en úr þeirra símum glymja pólskar sápuóperur. Sem betur fer hefur ekki gefist tóm á andaktinni til að fara yfir Namibíu skjölin. Það sama á við þann sýndarveruleika unga dómsmálaráðherrans, sem er dúkkulísu líkust, að taka Samherjann á starfslok Ríkislögreglustjórans.

Myrkurtíð

Passið ykkur á myrkrinu var hinn þjóðkunni útvarpsmaður, Jónas Jónasson, vanur að segja við gesti sína í lok þátta á gufunni í denn. Árni Tryggvason leikari átti gott með að fá fólk til að hlæja, en talaði líka um svarta hundinn sem ætti það til að glefsa í skammdeginu. Þó rétt sé að passa sig á svörtum hundum myrkursins, þá felst sú þversögnin í ógnum skammdegis myrkursins að það getur þurft að draga sig úr erli dagsins og stíga út fyrir raflýsingu borga og bæja til að sjá ljós dagsins, svo skær er sjónhverfing rafljósanna.

Það virðist vera fjarlægt íslensku þjóðarsálinni að njóta kyrrðar hinnar myrku árstíðar og hægja á erli dagsins í takt við sólarganginn, líkt og náttúran gerir um þetta leiti. Fyrir norðan heimsskautsbaug kemst sólin ekki einu sinni upp yfir hafflötinn um nokkurt skeið á ári hverju. Margar byggðir Noregs eru langt fyrir norðan heimskautsbaug og því eiga norðmenn sér angurværa söngva um fallega bláa ljósið sem fylgir dimmri árstíðinni. Nú mætti halda að þar sem skammdegið er svo mikið að sólin nái ekki einu sinni að kíkja upp fyrir hafflötinn ríki algert myrkur jafnt á lofti og láði, sem í sál og sinni, en svo er ekki bjartur dagurinn er á himninum og kastar blárri birtu yfir freðna jörð.

Þó svo skammdegið eigi það til að vera erfitt með öllum sínum andans truntum þá er það sá tími sem mér finnst maður komast einna næst kjarna tilverunnar. Þetta er sá tími sem ég hugsa venju fremur til þeirra sem horfnir eru og voru mér kærir. Því er það kannski bara eðlilegt að það dragi úr athafnaþránni í myrkrinu og tíminn fari í að leita inn á við. Það er kannski líka heldur ekki undarlegt að vísindin hafi lagt talsvert á sig með gleðipillum og skærum ljósum við að forða fólki frá skammdegis hugans mórum og skottum, sem þjóðsagan hefur gert skil í gegnum tíðina. Það væri nefnilega stórvarasamt fyrir hagvöxtinn ef við kæmumst ævinlega að þeirri niðurstöðu að það sem er dýrmætast fáist ekki fyrir peninga.

Þegar ég var í þriggja ára Noregs útlegð, og saknaði fjölskyldunnar hvað mest heima á landinu bláa, þá bjó ég án sjónvarps og útvarps, en með skaftpott og örbylgjuofn. Þar gafst tími til að uppgötva aftur skammdegi bernskunnar, með því að stíga út fyrir raflýsinguna og paufast á svellum um nes niður við sjó og horfa út yfir Vogsfjörðinn. Það var eitthvað þarna í skímunni, sem gerði að það sást út yfir allan tíma, ég var aftur orðinn þriggja ára drengur í heimsókn með mömmu og pabba hjá afa og ömmu í Vallanesinu. Þarna í fjörunni sá ég alla leið yfir hafið og heim, þar sem augnablikið er alltaf það sama þó svo það komi aldrei til baka.

Á 69°N, þar sem sólin kemur ekki upp úr sjónum vikum saman, er þessi bláa angurværa og  órafmagnaða birta kölluð mørketid sem mundi útleggjast á íslensku myrkurtíð.

Ps. þessi pistill birtist hér á síðunni fyrir 2 árum.

Ættir Íslendinga og Mafíugenið

Samherjamálið hefur farið fram hjá fáum, virðist í því fjaðrafoki hafi fundist Mafíugenið. Vanti nú aðeins staðfestingu Íslenskrar erfðagreiningar á meininu. Þegar Decode Kára kom fram á sjónarsviðið hafa vafalaust fáir gert sér ljósar allar afleiðingarnar.

Áður hafa fundist, með því að kafa í ættir Íslendinga, sjúkdómar á heimsmælikvarða s.s. BRCA genið. Er talið réttlætismál að gera hverju mannsbarni grein fyrir því, sem það hefur í erfðamengi sínu. Íslensk erfðagreining opnaði í því sambandi vefinn arfgerd.is, þar sem Íslendingar geta nálgast upplýsingar um hvort þeir hafa stökkbreytingu í BRCA2 erfðavísinum.

Á grundvelli þeirrar vitneskju getur fólk svo ákveðið hversu langt það vill ganga gegn meininu og er nú svo komið að ungar konur hafa farið í brjóstanám í forvarnaskini. Ef til þess kemur að minnisafglapa genið finnst er rétt að vona að forvarnirnar verði ekki á pari við BRCA2. Hvað þá þegar frá Mafíugeninu verður greint opinberlega á heimsvísu.

Það má segja að Sturlunga genið hafi alltaf verið þekkt í íslenskum ættum þó svo að menn hafi kosið að líta framhjá því, sem sérstöku Mafíu geni í gegnum aldirnar, sökum afdalamennsku og fólksfæðar. En það er einmitt þær aðstæður sem valda frændrækni og vinagreiðum.

Íslensk erfðagreining er m.a. byggð á ættartölum Íslendinga. Og islendingabok.is var fyrsta stórgjöfina hans Kára til þessarar fámennu þjóðar, - sjálfur DeCode gagnagrunnurinn. Þessi ættargrunnur nær jafnvel lengra aftur í aldir heldur en blóðlínan sem Dan Brown byggði á sína frægustu skáldsögu, - Da Vinci Code.

Ef ég set t.d. sjálfan mig inn í islendingabok.is og bæti við ættartölu Ynglinga, sem má finna í skýringariti Sturlungu, kemst ég rúm 2000 ár aftur í tíman. Með nöfn á forfeðrum í hverjum einasta ættlið, á annað hundrað ár fram fyrir Krist. Ég á ekki von á öðru en það sama eigi við um aðra Íslendinga.

Með islendingabok.is og Ynglingatali má komast aftur til Yngva Tyrkjakonungs forföður Ynglinga. Goðsagnakenndrar ættar sænskra konunga, sem elstu sögulegu norsku konungarnir komu af. Það á að vera Njörður í Nóatúnum sem var sonur Yngva og Freyr sonur Njarðar, þeir voru stundum kallaðir Vanir eða af Vanaætt.

Einn af fyrstu Ynglingunum sem um getur í islendingabok.is er Ólafur feilan Þorsteinsson, stórbóndi í Hvammi í Dölum. Ólafur feilan var sonur Þorsteins rauða Ólafsson, sem var víkingakonungur í Skotlandi á 9. öld. Þorsteinn rauði var sonur Auðar djúpúðgu Ketilsdóttur og Ólafs hvíta Ingjaldssonar, herkonungs í Dyflinni. Ólafur feilan kom til Íslands með Auði ömmu sinni eftir að þeir Þorsteinn pabbi hans og Ólafur afi hans höfðu verið látnir súpa ótæpilega á Mafíu seyðinu.

Svo skemmtilega vill til að frá Ólafi feilan til Yngva Tyrkjakonungs eru 31 ættliður samkvæmt Ynglingatali, eða nákvæmlega sami ættliðafjöldi og er frá mér til Ólafs feilan samkvæmt islendingabok.is. Segi svo hver sem vill að ættfræði grunnur Ynglingatals sé ónákvæmari en sá ættfræði grunnur sem Íslensk erfðagreining byggir á sínar vísindarannsóknir.

Ef Mafíu greining íslenskra erfða verður ofan á í Samherjamálinu er hætt við að lækningin við henni verði jafn sársaukafull og á Sturlungaöld, fólksfæðin verði með því marki brennd að Íslendingum sé ekki treystandi fyrir sjálfum sér og þeim með því talin trú um að koma sínum málum aflands.

Freysteinn heitinn Sigurðsson var mikill grúskari um uppruna Íslendinga og greindi frá því í fyrirlestri að hluti þess fólks Yngva Tyrkjakonungs, sem tók sig upp við Svartahaf til að daga uppi norður við Dumbshaf, hefði farið til Sikileyjar og þess vegna væru svona margt líkt með skyldum.

Ps. Fyrirlestur Freysteins má finna hér, í 8 hlutum á youtube og er hann engu síður athygliverður en bæði Íslendingabók og Ynglingatal.