Steypuhrærivélin

Það eru ekki allir þeirrar gæfu aðnjótandi að finnast þeir vera fæddir í fríi. Svo virðist vera að samfélagsgerðin geri ráð fyrir að slitið sé á milli frí- og vinnutíma. Þannig að hjartans þrá tilheyrir hvorki stað né stund og til verður fjarverufíkn án núvitundar. Samt eru til dæmi þess að fólk hafi hitt á fjölina sína og geri ekki mikinn greinarmun á vinnu- og frítíma þegar ánægjan er annars vegar. Í sem stystu máli má segja sem svo að lífsgæði síðuhöfundar hafi velst um í steypuhrærivél.

Alveg frá því fyrst ég man hef ég þvælst um byggingastaði og steypt hvern minnisvarðan um annan þveran. Þar hefur oft átt við dæmisagan um verkamanninn, sem var á þá leið að maður kom á byggingarstað á björtum góðviðrisdegi. Fyrst kom hann að smið sem var að höggva til planka, og spurði hvað hann væri að gera. Smiðurinn svaraði önugur; "Þú hlýtur að sjá það sjálfur maður ég er að höggva til spýtu". Þá kom maðurinn að múrara, sem var að hlaða vegg, og spurði hvað hann væri að gera. Hann svaraði jafn önugur og smiðurinn; "Eins og þú sérð er ég að hlaða vegg". Næst kom maðurinn að verkamanni, sem hamaðist kófsveittur við að moka sandi og maðurinn spurði hvað hann væri að gera. Verkamaðurinn ljómaði allur í ákafa sínum og sagði; "Við erum að byggja dómkirkju".

Núna í sumar var ég á ferð í brotinni byggð og var minntur á eina dómkirkjuna sem ég hrærði steypuna í, en þessi minning kom upp á stað þar sem skáldið orti forðum farðu í rassgat Raufarhöfn. Þegar ég gekk um hafnarsvæðið sá ég bíl sem var merktur fyrirtæki sem átti hug minn allan í hátt á annan áratug. Fyrirtæki sem ég hafði stofnað ásamt vinnufélögum mínu upp úr þeim rekstri sem ég hafði staðið fyrir í eigin nafni frá því 23 ára gamall. Þetta fyrirtæki er enn í rekstri með tvær starfstöðvar á Íslandi og rekið á meira en 30 ára gamalli kennitölu.

Það var á Djúpavogi fyrir öllum þessum árum sem við vinnufélagarnir  sameinuðumst um fyrirtækið Malland. Markmiðið var að búa okkur til lífsviðurværi sem myndi gagnast okkur til búsetu á Djúpavogi, þó svo að verkefnin þyrfti að sækja um langan veg. Hugmyndin gekk út á, auk steypunnar, að þjónusta matvælaiðnað. Við markaðssettum okkur sem sérfræðinga í epoxy iðnaðargólfum og héldum áfram því skemmtilega á sumrin, að byggja og lagfæra hús, auk þess að steypa mynstraðar stéttar. Verkefnin voru víða um land auk þess sem við fórum um tíma í útrás. Nokkru sinnum fórum við til Ameríku á steypu workshop, svona í nokkurskonar saumaklúbb ásamt 200 steypuköllum víða að úr heiminum.

Ég var stundum spurður útí það hvernig nafnið Malland kom til og varð þá svarafátt. Sumir giskuðu á að það væri dregið af möl samanber steypumöl  aðrir ályktuðu sem svo að nafnið hefði með málningu að gera sem ég var umboðsmaður fyrir um tíma, og væri því Málland. Eins var ég oft spurður að því á Norðurlandi hvort ég tengdist eitthvað bænum Malland á Skaga. Sannleikurinn á bak við nafnið er sá að ég vafði mér sígarettur úr tóbaki sem hét Midland og fannst nafnið líta vel út en gat þó ekki sætt mig  við Miðland né ensku útgáfuna. Leturgerðin í nafninu er meir að segja fengin hjá Midland tobacco.

Það var auðskildara hversvegna húsið sem við Matthildur mín byggðum  hét Tuborg, en sú  nafngift var ekki frá mínu líferni komin, heldur var það þannig að þegar ég þurfti að skrá húsið opinberlega þá voru ekki komin götunöfn á Djúpavogi, heldur hétu húsin hvert sínu nafni. En þar sem ekki hafði gefist tími til að koma sér niður á nafn þegar skráningin fór fram þá stakk Ólöf heitin Óskarsdóttir á hreppskrifstofunni upp á að það héti bara Tuborg því í nágreninu væri Borg. 

Það má segja að Malland hafi verið orðið að epoxy ævintýri sem ég lét félögum mínum eftir upp úr aldamótum, enda þeir meira með hugann við annað en steypu. Ég hélt minn veg og þeir sinn með Malland um tíma, en nú er svo komið að engin af Djúpavogsdrengjum er þar um borð.

 

Mallandsfélagar að sýrulita steypu í Amerískum "saumaklúbb". Á árunum 1993-1998 var þrisvar farið til landsins steypta USA til móts við 200 kolleiga á workshop. Þar voru sett upp svæði og menn sýndu listir sínar. Eitt skiptið duttu út fyrirfram ákveðnir sýnendur og íslensku víkingarnir voru óvænt manaðir til að hlaupa í skarðið. Þá kom sér vel að hafa rúnina Ægishjálm á heilanum til að móta og lita í steypuna

 

Færanleg Amerísk snigilsteypuhrærivél, sem var sú eina á landinu. Hún hrærði 10 m3 á klukkutíma en var ekki góðkennd af opinbera regluverkinu. En það skipti engu máli við höfðu ævinlega meira að gera en komist var yfir 

 

Múrverk var okkar fag og þess vegna fengumst við mikið við að flikka upp á steinsteypt hús. Að ofan er fyrsta húsið sem ég eignaðist á ævinni, Ásbyrgi Djúpavogi. Margir vildu meina að það væri jarðýtu matur, en í Ásbyrgi er búið enn þann dag í dag og lítur það betur út en það leit eftir endurbæturnar. Hitt húsið er Hvammurinn á Höfn þar sem rekið hefur verið sem gistihús frá því að það var gert upp fyrir meira en 30 árum 

 

Tuborg, húsið sem við Matthildur byggðum okkur á Djúpavogi. Þar voru öll Mallands trixin notuð, múrsteinar, mynstruð steypa og epoxy

 

Þegar við Matthildur mín dveljum í heimsóknum á Djúpavogi á ég það til að laumast út og dást að gömlu steypuhrærivélinni þar sem hún má muna fífil sinn feguri úti í móum 

 

Rakst á þennan við fiskverkunarhús á Raufarhöfn í sumar, með áletruninni "í gólfum erum við bestir" 

 

Svona var frystihúsi umbreitt yfir jól og svo var haldið í það næsta um áramót. Þetta var áður en það þurfti að rýna í reglugerðina og fara í grenndarkynningu þó svo að veggur væri færður til innanhúss. Já kannski vorum við í gólfum bestir.

 

Þegar fábjánar fá frábærar hugmyndir

Það eru örfáir áratugir síðan að latínuliðið fór að ásælast verklegt nám. Þá ekki til þess að skíta út hendurnar sjálft, heldur sjá um að kenna þeim sem hafa viljann til verklegrar vinnu og votta  kunnáttu þeirra.

Síðan þessi ásælni latínusamfélagsins í að gera sig gildandi í því, sem það hefur ekki hundsvit á, þá hefur verknámi í landinu hrakað stórlega, jafnvel svo að vandfundið er ungt fólk sem sér nokkurn tilgang í því að fara í verknám.

Ágætu meistarakerfi, þar sem ungur nemur það sem gamall temur, og viðgekkst í byggingariðnaði öldum saman hefur verið rústað, þannig að nú koma gjaldgengir iðnaðarmenn út á vinnumarkaðinn reynslulausir úr fáviskufabrikkunum  latínuliðsins. 

Helst að þeir séu fullnuma í að fylla út gæðavottun um sjálfa sig á exel skjali.

Nú hefur menntun sem þjónar engum tilgangi ná þeim hæðum að handhöfum hennar dettur helst í hug að ekki sé hægt að grafa skurð nema á háskólastigi.

Nám í jarðvinnu verði að veruleika

Haugsnesbardagi var mannskæðasta orusta sem háð hefur verið á Íslandi

Varist þér og varist þér,

vindur er í lofti.

Blóði mun rigna á berar þjóðir.

Þá mun oddur og egg arfi skipta.

Það er öllum holt að lesa Sturlungu. Örlygsstaðabardagi var fjölmennusta orrustu sem háð hefur verið á Íslandi. Hann fór fram í Blönduhlíð í Skagafirði þann 21. ágúst 1238. Frá Örlygsstaðabardaga segir Sturla Þórðarson í Sturlungu, en hann tók sjálfur þátt í bardaganum og barðist í liði frænda sinna, Sturlunga. Þar áttust við Sturlungar annars vegar, undir forystu feðganna Sighvatar á Grund og Sturlu sonar hans, en hins vegar þeir Gissur Þorvaldsson og Kolbeinn ungi.

Sturlungar höfðu ætlað að gera aðför að systursyni Sighvats, Kolbeini unga Arnórssyni á Flugumýri, þar sem hann bjó, en gripu í tómt. Þeir héldu kyrru fyrir á bæjum í Blönduhlíð í nokkra daga en á meðan safnaði Kolbeinn liði um Skagafjörð og Húnaþing en Gissur Þorvaldsson kom með mikið lið af Suðurlandi. Liðsmunurinn var mikill, því þeir Gissur og Kolbeinn höfðu um 1700 manns, en þeir Sturlungar nálægt 1300.

Þeir Kolbeinn og Gissur komu austur yfir Héraðsvötn og tókst að koma Sturlungum að óvörum, sem hörfuðu undan og bjuggust til varnar á Örlygsstöðum í slæmu vígi sem var fjárrétt, enda mun orrustan ekki hafa staðið lengi því fljótt brast flótti í lið Sturlunga og þeim þar slátrað miskunnarlaust. Alls féllu 49 úr þeirra liði en sjö af mönnum Kolbeins og Gissurar.

Í bardaganum féllu þeir feðgar Sighvatur, Sturla og Markús Sighvatssynir. Kolbeinn og Þórður krókur synir Sighvats komust í kirkju en voru sviknir um grið og drepnir þegar þeir yfirgáfu kirkjuna. Tumi Sighvatsson komst einn bræðranna undan ásamt hópi manna yfir fjöllin til Eyjafjarðar. Sturla Þórðarson, sem sögu bardagans ritaði, komst einnig í kirkju og fékk grið eins og aðrir sem þar voru, að Sighvatssonum og fjórum öðrum undanskildum.

Einn sonur Sighvats hafði verið í Noregi við hirð konungs þegar uppgjörið á Örlygsstöðum fór fram. Sá var Þórður kallaður kakali, hann kom síðan til Íslands í hefndarhug með leyfi konungs því herða þurfti á upplausninni milli nátengdra íslenskra höfðingja þó svo að veldi Sturlunga væri að engu orðið. Þórður kakali var djarfur stríðsmaður sem fór ávalt í fylkingabrjósti síns liðs og bar vanalega hærri hlut í stríðinu þó hann ætti til að tapa orrustunni. Það bar brátt til tíðinda eftir að Þórður steig á land.

Haugsnesbardagi, 19. apríl árið 1246, var mannskæðasti bardagi sem háður hefur verið á Íslandi. Þar börðust leifar veldis Sturlunga (aðallega Eyfirðingar) undir forystu Þórðar kakala Sighvatssonar og Ásbirningar (Skagfirðingar), sem Brandur Kolbeinsson stýrði en hann hafði tekið við veldi Ásbirninga af Kolbeini unga gengnum. Hann hafði 720 menn í sínu liði en Þórður kakali 600 og voru það því 1320 manns sem þarna börðust og féllu yfir 100 manns, 40 úr liði Þórðar og um 70 úr liði Brands.

Bardaginn var háður á Dalsáreyrum í Blönduhlíð, í landi sem nú tilheyrir jörðunum Djúpadal og Syðstu-Grund. Skagfirðingar höfðu gist á Víðimýri nóttina fyrir bardagann en komu austur yfir Héraðsvötn og tóku sér stöðu utan við Haugsnes, sem er nes sem skagar til norðurs út í Dalsáreyrar.

Lið Eyfirðinga hafði verið um nóttina á bæjum frammi í Blönduhlíð og bjuggust Skagfirðingar við að þeir kæmu ríðandi út með brekkunum en Eyfirðingar komu fyrir ofan Haugsnesið og komu Skagfirðingum þannig að óvörum. Þórður kakali hafði komið flugumanni í lið Skagfirðinga, sem flýði manna fyrstur og fékk marga til að leggja á flótta. Margir þeirra sem féllu voru drepnir á flótta, þar á meðal Brandur Kolbeinsson, foringi Ásbirninga.

Brandur var tekinn af lífi á grundinni fyrir ofan Syðstu-Grund og var þar síðan reistur róðukross og nefndist jörðin Syðsta-Grund eftir það Róðugrund í margar aldir. Sumarið 2009 var kross endurreistur á Róðugrund til minningar um bardagann og var hann vígður 15. ágúst 2009.

Gissur Þorvaldsson, höfðingi Haukdæla og valdamesti maður á Suðurlandi, var nú orðin einn helsti óvinur Sturlunga en ekki kom þó til átaka á milli þeirra Þórðar kakala, heldur varð það úr að þeir fóru báðir til Noregs og skutu máli sínu undir Hákon konung. Hann úrskurðaði Þórði í vil og sendi hann til Íslands til að reyna að ná landinu undir veldi Noregs, en kyrrsetti Gissur.

Sturlunga er sögð samtímasaga þ.e. skrifuð um leið og atburðir gerast svona nokkurskonar frétta fjölmiðill dagsins. Afkomendum Sturlunga er því holt að lesa söguna. Hún segir frá því hvernig landið komst undir erlent vald vegna græðgi íslenskra höfðingja. Þar réðu ættartengsl og fégræðgi mestu um að hið einstaka íslenska stjórnskipulag, þjóðveldið, féll og landið komst undir Evrópskt vald. Sagan á sér þá samsvörun í nútímanum að stjórnmálmenn hafa framselt löggjöf Íslenska lýðveldisins í síauknum mæli til erlendra valdastofnanna.

Mesta blóðbað frá Örlygsstaðabardaga

Galdur, fár og geimvísindi

Það er sagt að galdur sé andstæðan við vísindi, svona nokkurskonar bábiljur á meðan vísindin byggi á því rökrétta. Því séu þeir sem trúi á galdur draumórafólk í mótsögn við sannleik vísindanna.

Svo hafa þeir alltaf verið til sem vita að galdur byggir á hávísindalegum lögmálum sem hafa mun víðtækari tengingar en rökhyggjan, s.s. krafta náttúrunnar, traustið á æðri mætti og síðast en ekki síst vissunni fyrir eigin getu við að færa sér lögmálin í nyt.

Ef sönn vísindi væru einungis rökhyggja sem byggði á því sem þegar hefur verið reynt, væru þau þar að leiðandi eins og sigling þar sem stýrt er með því að rýna í straumröst kjölfarsins. Þannig vísindi notfæra fortíðar staðreyndir sem ná ekki að uppfylla þrána eftir því óþekkta. Þar með munu vísindin aðeins færa rök gærdagsins á meðan þau steyta á skerjum og missa af draumalöndum sem framundan eru vegna trúarinnar á að best verði stýrt með því að rýna í kjölfarið.

Um miðjan áttunda ártug síðustu aldar tók það um ár fyrir geimförin Víking 1 og 2 að komast til Mars, lögðu þau af stað frá jörðu 1975 og lentu á Mars 1976. Mun lengri tíma tekur að fá úr því skorið hvort líf gæti verið á rauðu plánetunni og það eru ekki nema örfá ár síðan að almenningi voru birtar myndir frá ökuferð þaðan. NASA sendi svo Voyager nánast út í bláinn 1977 til að kanna fjarlægustu plánetur í okkar sólkerfi. Og fyrir nokkrum árum komst hann þangað, sem að var stefnt fyrir áratugum síðan, vegna þess að markmiðið var fyrirfram skilgreint úti í blánum.

Nýlega hafa verið kynntar niðurstöður geimvísindamanna sem hafa fundið sólkerfi sem hafi plánetur svipaðar jörðinni, þar sem talið er að finna megi líf. Plánetur sem eru þó í tuga ljósára meiri fjarlægð en en þær fjarlægustu í okkar sólkerfi þangað sem Voyager komst nýlega. Með tilliti til vísindalegra mælieininga s.s. ljóshraða og fjarlægðar er ekki nema von að spurningar vakni um hvernig geimvísindamenn komust að þessari niðurstöðu úr fjarlægð sem fyrir örfáum árum síðan var sögð taka mannsaldra að yfirvinna, jafnvel á ljóshraða.

Það þarf að láta sig dreyma eða detta í hug töfrandi skáldskap, nokkurskonar galdur, til að skýra hvernig fjarlægðir og tími er yfirunninn geimvísindalega. Þá er líka skýringin einföld; tíminn er mælieining sem vanalega er sett framan við fjarlægðina að takmarkinu, með því einu að setja þessa mælieiningu aftan við fjarlægðina þá er hægt að komast án þess að tíminn þvælist fyrir, hvað þá ef bæði fjarlægðin og tíminn eru sett fyrir aftan takmarkið.

Þannig draumkennda galdra virðast geimvísindamenn nota við að uppgötva heilu sólkerfin og svartholin í órafjarlægð. En þarna er hvorki um að ræða skáldskap né rökfræði, samt sem áður fullkomlega eðlilegt þegar haft er í huga að tíminn er ekki til nema sem mælieining. Það sama á við um fjarlægðina sem gerir fjöllin blá með sjónhverfingu.

Sjónhverfingar mælieininganna má best sjá í peningum sem eru mælieining á hagsæld. Síðast kreppa íslandssögunnar stóð yfir í góðæri til lands og sjávar, ekkert skorti nema peninga sem eru nú orðið aðallega til í formi digital bókhaldstalna.

Allar mælieiningar búa við þau rök að verða virkar vegna þess samhengis sem við ákveðum þeim. Það dettur t.d. engum í hug að ekki sé hægt að byggja hús vegna skorts á sentímetrum, en flestir vita jafnframt að sentímetrar eru mikið notuð mælieining við húsbyggingar. En varla er hægt að byggja hús nú til dags ef peninga skortir þó nóg sé til af byggingarefni, vinnuafli og sentímetrum.

Svo lengi sem við samþykkjum hvernig með mælieiningarnar skuli farið þá verður okkar veruleiki byggður á þeim, rétt eins og víst er að tveir plús tveir eru fjórir, eða jafnvel verðtryggðir 10, svo lengi sem samkomulagið heldur.

Þeir sem á öldum áður fóru frjálslega með viðurkenndar mælieiningar voru oftar en ekki, rétt eins og nú, litnir hornauga, jafnvel ásakaðir um fjölkynngi eða fordæðuskap. Hvoru tveggja eru gömul íslensk orð notuð yfir galdur. Fjölkynngi má segja að hafi verið hvítur galdur þar sem sá sem með hann fór gerði það sjálfum sér til hagsbóta án þess að skaða aðra. Fordæðuskapur var á við svartan galdur sem var ástundaður öðrum til tjóns. Síðan voru lögin notuð til að dæma, og viðurlögin voru hörð.

Nú á tímum er auðvelt að sjá að mælikvarðar laganna sem notaðir voru til að brenna fólk á báli vegna galdurs voru hinn raunverulegi fordæðuskapur. En það var ekki svo auðvelt að sjá galdrabrennurnar í því ljósi á þeim tíma sem mælikvarðar galdrafársins voru í gildi. Rétt eins og nú á tímum eru tölur með vöxtum og verðbótum viðurkenndar sem mælikvarði á hagsæld, burt séð frá dugnaði fólks og hagfelldu árferði, þegar reglum mælistikunnar er fylgt. 

Ofsóknir með tilheyrandi galdrabrennum hófust hér á landi árið 1625, og er 17. öldin stundum kölluð brennuöldin, en talið er að 23 manneskjur hafi þá verið brenndir á báli. Þetta gerðist næstum hundrað árum eftir að galdraofsóknirnar í Evrópu náðu hámarki. Þar með hófst skelfilegt tímabil fyrir fjölfrótt fólk þegar þekking þess var lögð að jöfnu við galdra. Tímabil þetta er talið hafa náð hámarki með þremur brennum í Trékyllisvík á Ströndum en síðasta galdrabrennan á Íslandi fór fram árið 1683 Arngerðareyri í Ísafjarðardjúpi.

Því hefur verið haldið fram í seinni tíð að geðþótti og fégræðgi valadamanna hafi verið orsök galdrabrenna á Íslandi, en ekki almanna heill. Þorleifur Kortsons sýslumaður í Strandasýslu átti þar stóran hlut að máli umfram aðra valdsmenn, þó er þessi neikvæðu mynd af honum ekki að finna í ritum samtímamanna hans. Hvort þeir hafa haft réttara fyrir sér en þeir sem stunda seinni tíma fréttaskíringar sem gera hann að meinfisum  fjárplógsmanni fer eftir því við hvað er miðað. Þorleifur átti til að vísa málum aftur heim í hérað og krefjast frekari rannsóknar ef honum fannst rök ákærunnar léleg. Röksemdir Þorleifs breytir samt ekki þeim mælikvarða að hann er sá íslenski valdsmaður sem vitað er að dæmdi flesta á bálið.

Fyrsti maðurinn á Íslandi sem var sannanlega brenndur fyrir galdur var Jón Rögnvaldsson, var hann brenndur fyrir kunnáttu sína með rúnir. Stórhættulegt var að leggja sig eftir fornum fræðum, hvað þá að eiga rúnablöð eða bækur í fórum sínum, sem og að hafa þekkingu á grösum til lækninga, en slíkt bauð heim galdragrun.

Hin fornu fræði, sem í dag eru talin til bábilja, sem var svo viðsjálfvert að þekkja á 17. öldinni voru á öldum þar áður talin til þekkingar. Í fornsögunum má víða lesa um hvernig fólk færði sér þessa þekkingu í nyt. Eru margar frásagnir af þeim fræðum hreinasta bull með mælikvörðum nútímans. Nema þá kannski geimvísindanna.

Egilssaga segir frá þekkingu Egils Skallagrímssonar á rúnum og hvernig hann notaði þær í lækningarskyni þar sem meinrúnir höfðu áður verið ristar til að valda veikindum. Eins notaði hann þessa þekkingu sína til að sjást fyrir sér til bjargar í viðsjálu.

Grettissaga segir frá því hvernig Grettir var að lokum drepinn út í Drangey með galdri sem flokkaðist undir fordæðuskap og sagan segir líka hvernig sá sem átti frumkvæðið af þeim galdri varð ógæfunni að bráð með missis höfuðs síns út í Istanbul.

Færeyingasaga segir frá því hvernig Þrándur í Götu beitti galdri til að komast að því hvað varð um Sigmund Brestisson og lýsir hvernig hann leiddi fram í málaferlum þrjá framliðna menn til vitnisburðar sem höfðu verið myrtir.

Í Eiríkssögu rauða segir frá Þorbjörgu lítilvölvu, sem sagan notar orðið "vísindakona" yfir, þar sem hún breytir vetrarkulda í sumarblíðu. Þetta gerði Þorbjörg vísindakona á samkomu sem líst er í sögunni, sem tilkomu mikilli skrautsýningu með hænsnafiðri og kattarskinni svo áhrifin yrði sem mest. Þar voru kyrjaðar varðlokur sem þá var kveðskapur á fárra færi, svona nokkurskonar Eurovision.

Allar sagnir af galdri bera það með sér að betra er að fara varlega þegar hann er við hafður, því fordæðuskapur þar sem vinna á öðrum mein kemur undantekningalaust til með að hitta þann illa fyrir sem þeim galdri beitir. Hins vegar má sega að fjölkynngi hafi oft komið vel og til eru heimildir um fólk sem slapp við eldinn á brennuöld vegna kunnáttu sinnar. Má þar nefna heimildir tengdar Jóni lærða Guðmundssyni og Ingibjörgu Jónsdóttur Galdra Imbu.

Nú á tímum er gengið út frá því að snilli mannsandans sé hugsunin, sú sem fer fram í höfðinu. Á meðan svo er þá er rökfræðin oftast talin til hins rétta og ekki rúm fyrir bábiljur. Jafnvel þó svo að rökfræðin takamarki okkur í að svara sumum stærstu spurningum lífsins, líkt og um ástina, sem seint verður svarað með rökum.

Áskoranir lífsins eru náttúrulega mismunandi eins og þær eru margar, sumar eru rökfræðilegar, á meðan öðrum verður ekki svarað nema með hjartanu. Svo fjölgar þeim stöðugt nú á 21. öldinni, sem þarfnast hvoru tveggja.

Það er sagt að heilinn ráði við 24 myndramma á sekúndu sem er ekkert smáræði ef við búum til úr þeim 24 spurningar sem þarfnast svara. Svo er sagt að við hvert svar verði til að minnsta kosti tvær nýjar spurningar. Upplýsingatækni nútímans ræður við, umfram mannsheilann, milljónir svara sem býr til síaukinn fjölda spurninga á hveri sekúndu. Þannig ætti hver viti borinn maður að sjá að rökhugsun mannsins ein og sér er ofurliði borin.

Því er tími innsæisins runnin upp sem aldrei fyrr. Þess sem býr í hjartanu, því hjartað veit alltaf hvað er rétt. Nútíma töframenn vita að galdur felur í sér visku hjartans við að koma á breytingum í hugarheiminum, sígilda visku Gandhi þegar hann sagði "breyttu sjálfum þér og þú hefur breytt heiminum".

Fólk á brennuöld gat verið sakað um galdur fyrir það eitt að fylgja innsæinu opinberlega. Langt fram eftir síðustu öld fann hinsegin fólk sig knúið til að vera í felum vegna fordóma ef það opinberaði hjarta sitt.

Galdur sem fjölkynngi er byggður á margþættri vísindalegri greind, á tónum mannsandans þegar hann hefur slitið sig úr viðjum tíðarandans til að njóta töfra tímaleysisins og verður því sjaldnast sýnilegur með mælikvörðum samtímans, því ef svo væri gengi fjölkunnáttan oftar en ekki í berhögg við lög fordæðunnar.

Ps. Þessi pistill birtist hér á síðunni fyrir tæpum tveimur árum síðan og er nú endur birt lítillega breytt í tilefni daga myrkurs.

Hundrað apar og vegan huldufólk

Þegar við vísindamaðurinn vinur minn hittumst eigum við það til að ræða um hundrað apa og huldufólk, auk þess að segja hvor öðrum álfasögur. Það þarf ekki að vera að við skiljum bofs í hvor öðrum og engin von er til að aðrir skilji baun eða hafi nennu til að setja sig inn í umræðuefnin. 

Svo kannski þegar við hittumst næst þá spyr hann "hvað var það nú aftur sem þú sagðir um apana". Þegar að ég er búin að fara yfir þróunarkenninguna um apana, þar sem Darwin er hafður víðsfjarri, þá bið ég hann um að fara aftur yfir það hvað varð um álfana sem hurfu um leið og raflýsingin leit dagsins ljós. Það er nefnilega oft með það sem maður hvorki sér né skilur, að ef kviknar ljós þá blasir við annar heimur.

Til að skýra hundrað apa kenninguna í örstuttu máli þá er um að ræða fyrirbæri þar sem ný hegðun eða hugmynd dreifist hratt út með óútskýrðum hætti frá einum hópi til skyldra hópa. Þegar viss fjöldi viðurkennir nýju hugmyndina sem góða þá verða samfélagslegar breytingar. Á eyjunni Koshima við Japanstrendur gáfu vísindamenn sveltandi öpum uppáhalds fæðuna sína, sætar kartöflur í sandinn á ströndinni. Aparnir tóku sætu kartöflunum fagnandi en fannst sandurinn óþægilegur. Átján mánaða gamall kvenapi leysti vandamálið með því að skola kartöflurnar í nærliggjandi læk. Hún kenndi móður sinni þetta trix. Leikfélagar hennar lærðu þetta líka og þeir kenndu mæðrum sínum.

Þessi nýsköpun var smám saman upptekin af ýmsum öpum fyrir augum vísindamannanna. Allir lærðu ungu aparnir að þvo sandinn af sætu kartöflunum. En aðeins fullorðnu aparnir sem líktu eftir ungviðinu lærðu þessa aðferð. Aðrir fullorðnir borðuðu sætu kartöflurnar með sandi. Svo gerðist það óvænta þegar ákveðinn fjöldi af öpum á Koshima eyju þvoði sætu kartöflurnar, nákvæm tala er ekki þekkt, segjum að einn morguninn hafi verið 99 apar á eyjunni sem höfðu lært að þvo sætu kartöflurnar. Gerum svo ráð fyrir að seinna um morguninn hafi hundraðasti apinn bæst í hópinn.

Það var þá sem undrið gerðist. Um kvöldið þvoðu svo til allar apafjölskyldurnar sætu kartöflurnar áður en þeir borðuðu þær. Viðbætt ákvörðun hundraðasta apans skapaði einhvern veginn hugmyndafræðilega byltingu. En það sem kom mest á óvart í þessari rannsókn vísindamannanna var að aðferðin við að þvo sætar kartöflur hoppaði síðan yfir hafið ... apar á öðrum eyjum og meginlandinu byrjuðu að þvo sætar kartöflur þó svo að á þeim væri eingin sandur.

Þannig að svo virðist að þegar viss fjöldi viðurkennir hvað sé rétt breiðist það út frá huga til huga án sýnilegrar tengingar. Þrátt fyrir að nákvæmur fjöldi geti verið breytilegur svo að af umskiptum verði þá merkir hundrað apa kenningin að þegar ákveðin fjöldi tekur upp nýja háttu, þá verður það því sem næst algilt. En það er í ferlinu stig þar sem aðeins þarf einn til svo verði til ný vitund.

Vísindamaðurinn vinur minn sagði mér frá því að sögur um álfa og huldufólk hefði verið kennsla móður til barna sinna í genum aldirnar um það hvernig hægt væri að búa til bjartari og betri heim á erfiðum og myrkum tímum. Það var ekki fyrr en ég las bókina Skyggna konan að ég skyldi álfasögur vísindamannsins til fulls.

Skyggna konan var Margrét frá Öxnafelli, sem segir frá því hvernig gáfan gerði vart við sig í bernsku. Hún sagði að móðir hennar hefði reynst henni mikil hjálparhella með því að trúa sýnum hennar þó svo að engir aðrir sæju þær, þá ræddi móðir hennar um þær við hana strax í bernsku. Hún segir í bókinni frá huldufólki og ljósum þess;",,,sá ég snemma ljós í fjallinu ofan við bæinn. Þegar dimmt var orðið á kvöldin, fór ég oft upp í glugga, sem sneri upp að fjallinu. Mér þótti svo gaman að sjá ljósin til og frá um fjallið. Þau báru bláleitari birtu en olíu ljósin heima. Þá þekkti ég ekki rafljós. En eitt sinn sá ég ljós kveikt með því að snúa snerli. Nú tel ég, að þetta hafi verið rafljós í húsum huldufólksins". 

Um miðja 20. öldina flutti Margrét ásamt manni sínum úr Reykjavík til Akureyrar og bjuggu þau  þar í 10 ár. Þar varð hún vör við huldufólk við Glerána; "Ofan við gömlu rafstöðina  okkar, þar sem kletturinn er hæstur norðan við ána, er rafstöð huldufólksins. Var hún byggð á undan okkar rafstöð. Ég álít, að huldufólkið hafi notað rafmagn til ljósa á undan okkur." Með þessar skýringar að leiðarljósi tel ég fullvíst að huldufólk megi finna á hverju byggðu bóli og ég sjálfur sé í raun og veru raflýstur álfur.

Hundrað apar og huldufólk eru enn þann dag í dag að breyta heiminum. Það má nú um stundir best sjá á því hve margir velja sér vegan lífstíl. Sá dagur mun sennilega vera nær en nokkurn grunar að fólk lítur tilveru dýra allt öðrum augum en nú til dags í heimi verksmiðjubúskaparins. Um vitundarvakningu ungs vegan fólks má lesa þetta;

Vitundavakning fólks um dýravernd, umhverfisvernd og heilsuvernd hefur orðið til þess að fleiri velja að vera vegan. Markmið veganisma er að útiloka eða minnka eftir bestu getu dýraafurðir í fæðunni, fatnaði og neyslu almennt. Fyrir flesta er veganismi stór lífstílsbreyting og fæstir útiloka dýraafurðir alveg til að byrja með. Það er því mikilvægt að lengra komnir veganismar mæti nýbyrjendum þar sem þeir eru. Aukin meðvitund um kosti vegan lífstíls og minnkandi notkun dýraafurða almennt er jákvæð breyting. Veganismi er sögð vera stærsta réttlætisbaráttuhreyfingin í heiminum í dag.

Það er reyndar svo komið hjá síðuhöfundi að um stórhátíðar með nánustu fjölskyldumeðlimum þá þarf hann að hafa kjöt á kantinum líkt og hýena út í horni. En rétt eins og hjá gömlu öpunum þá tekur því varla fyrir upplýstan álf að byrja á því þvo sandaðar kartöflur þegar þetta langt er liðið á ævina. En hugmyndir unga fólksins ganga í allt aðra átt og þar styttist óðfluga í hundraðasta apann.

Svo er hér í lokin ein draugasaga í björtu.

Hrævareldar

Eru hrævareldar sem loga um nætur villuljós, sem eiga sér enga samsvörun í upplýstum heimi nútímans og eiga þar með það sameiginlegt með álfum og huldufólki þjóðtrúarinnar að hafa horfið af sjónarsviðinu þegar raflýsingin hélt innreið sína?

Eða eru hrævareldar kannski til? og gæti þá líka verið að það mætti sjá álfa við rétt skilyrði?

Ég fór að velta þessu fyrir mér við lesturs bókar Halldórs Pálssonar um Knútsbyl, sem gekk yfir Austurland 7. janúar 1886, en þar er að finna þessa frásögn frá Ósi í Breiðdal; Faðir minn Jón Einarsson átti líka heima á Ósi, þegar þetta skeði, og var að gæta fullorðna fjárins, sem var úti með sjónum, um klukkustundar gangs frá bænum. Faðir minn hafði verið með allt féð utan við stað þann er Kleifarrétt heitir. Það er ekki fjárrétt heldur klettahlein, er nær langt til frá fjalli niður að sjó. Hann kom fénu í gott skjól utan við Kleifarrétt niður við sjóinn og stóð yfir því til kvölds og það lengi nætur, að hann treysti því, að það færi ekki úr þessum stað, meðan á bylnum stæði. Þá yfirgaf hann það og hélt í áttina heim til fjárborgarinnar er var höfð stuttu innar en Kleifarréttin er. Fjárborgin var næturstaður Ósfjárins framan af vetri, meðan svo haglétt var, að fullorðnu fé var ekki gefið hey. Þar var meira skjól en hjá fénu þar úti við Kleifarrétt. Í fjárborginni hélst hann ekki við nema í stutta stund sökum hrævarelda, er þar var mikið af. Innan um elda þessa undi hann sér ekki, þó saklausir væru. Hann hélt því brátt þaðan heim á leið inn með fjallinu, þótt stormurinn og kófið væri svo mikið að hvergi sæist.

Þarna er sagt þannig frá hrævareldum, líkt og þeir ættu að vera hverju mannsbarni þekktir ekki síður en norðurljósin, sem hafa heillað ljósmyndara nú á tímum. Þegar ég las frásögnina hugsaði ég með mér "já, það er mýri þarna fyrir innan fjárborgina" en í votlendi grunaði mig að gæti verið von hrævarelda, þó svo að ég hafi þá aldrei séð og viti varla hvernig þessari hugmynd skaut niður í kollinn. En eitthvað truflaði hugmyndina um mýrarljósið, því Knútsbylur var fárviðri og því ekki líklegt að logi lifði í þeim veðraham, hvað þá að Jón hafi séð frá sér á móti dimmviðrinu. Því fór ég að grennslast fyrir um eðli Hrævarelda sem þjótrú fyrri alda á margar frásagnir af, en fáir virðast hafa séð nú á tímum.

Kleifarrétt, þar sem Jón gætti fjárins niður við sjó í Knútsbyl, skarð hefur verið gert fyrir þjóðveginn í gegnum klettinn

Strax í fornsögunum er hrævarelda getið. Í Grettissögu segir frá því þegar Grettir kom til Háramarsey á Suður Mæri í Noregi og sá elda á haug Kárs gamla og gekk í hauginn, rændi gulli Kárs og afhöfðaði draug hans með sverðinu Jökulnaut. Gullið færði Grettir syni Kárs, Þorfinni bónda á Háramarsey. Samkvæmt frásögninni má ætla að það hafi verið hrævareldar eða mýrarljós, sem loguðu á haug Kárs og vísaði Grettri á grafhauginn. Því í vísu um þennan gjörning talar hann um "Fáfnis mýri" eftir að hafa áður haft á orði að "margt er smátt það er til ber á síðkveldum".

Þjóðsaga segir að sjá hafi mátt bjarma frá landi við Djúpavog, sem loga átti "á haug" Melsander Raben úti í Papey. En engin vissi fyrir víst hvar Melsander hafði borið beinin né hvað af auðæfum hans varð, því hvoru tveggja hvarf vofaginlega þar úti í eynni. Samt grunar mönnum að gull Melsanders kunni að vera grafið undir kirkjugólfinu. Þessi hrævarelda bjarmi sem menn töldu sig áður fyrr verða vara við út í Papey gætu því verið af sama toga og greint er frá í öllum þeim þjóðsögum, sem til eru um gull á álagablettum en þegar reynt var að grafa það upp þá sýndist kirkjan loga.

Eftir að hrævareldar hafa komið við sögu í þjóðtrúnni í þúsund ár, viðurkenna vísindi nútímans að stundum sé nokkur sannleikskorn í alþýðutrúnni. Samkvæmt Vísindavef Háskólans er skýringin á fyrirbærinu; "hrævareldar eru flöktandi ljós sem sjást að næturlagi yfir mýrum. Yfirleitt er þá metangas að brenna en það myndast við sundrun jurtaleifa í mýrum. Engin ástæða er til að ætla annað en að fyrirbærið hafi verið þekkt frá alda öðli. Það er nefnt í gömlum íslenskum textum og til að mynda eru ensku orðin um fyrirbærið gömul í ensku ritmáli".

Þó verður það að teljast undarlegt að um leið og vísindavefurinn viðurkennir hrævarelda sem eðlilegan bruna metangass, þá er þetta einnig tekið fram; "hrævareldar eru flöktandi ljós sem sjást að næturlagi yfir mýrum en færast undan mönnum ef reynt er að nálgast þau". Það undarlega er að ef gengið er að metangasloga úr prímus, þá færist hann ekki undan. Það má því segja að vísindin komist að svipaðri niðurstöðu og þjóðtrúin gerði, þ.e. að hrævareldar séu mýrarljós eða villuljós. 

Í athyglisverðri grein Ólafs Hanssonar í Mánudagsblaðinu 5. október 1959 segir; "Oft eru hrævareldar settir í samband við haugaelda og þeir taldir loga yfir gröfum, þar sem gull er fólgið. Stundum loga þeir á leiðum, þó að ekkert gull eða fé sé þar. Þetta mun ekki vera eintóm hjátrú, það er talin staðreynd, að hrævareldar sjáist mjög oft í kirkjugörðum, og mun rotnun líkanna valda þeim með einhverjum hætti. Það er ekki að furða, þótt þetta fyrirbæri í reit hinna dauðu hafi komið margvíslegri hjátrú af stað. Sú skoðun er talsvert algeng, að eldarnir séu sálir framliðinna. Einna almennust er sú skoðun, að hér séu á ferðinni sálir sjálfsmorðingja, sem séu á sífelldu reiki og finni engan frið. Líka þekkist sú trú, að hér séu andar manna, sem hafi látizt af slysförum, og reiki æ síðan um í námunda við slysstaðinn. Sú trú, að slíkir andar séu á sveimi í námd við slysstaði er mjög algeng á Íslandi".

Gamla fjárborgin á Ósi hægra megin við þjóðveg 1, mýrin vinstra megin

Samt sem áður getur þetta varla verið skýringin á þeim hrævareldum sem getið er um að Jón hafi séð við fjárborgina á Ósi í Knútsbyl, þó svo mýrin sé nálæg, því varla hafa verið veðurskilyrði fyrir slíkan loga í því aftaka veðri sem talið er hafa farið yfir með fellibylsstyrk.

Á heimasíðu Veðurstofunnar segir frá hrævareldum af öðrum toga, þeim sem fylgja veðrabrigðum s.s. eldingarveðri. Þar er lýsing þriggja manneskja sem telja sig hafa upplifað hrævarelda á Eiríksjökli 20 ágúst 2011, þó svo engin hafi verið þar eldurinn. Þar segir m.a.; "Stundum er hrævareldum ruglað saman við mýraljós (will-o´-the-wisp á ensku), en þau gefa dauf ljós við bruna mýragass (metans). Áður gerðu menn sér stundum ekki grein fyrir að um ólík náttúrufyrirbæri væri að ræða, en mýraljós eru bruna-fyrirbæri á meðan hrævareldar eru raf-fyrirbæri". Frásögnin á Eiríksjökli segir af hagléli og réttum viðbrögðum við eldingahættu, þegar umhverfið er orðið það rafmagnað að hárin rísa. Þessi réttu viðbrögð stemma við þau ráð sem gefin voru í þjóðtrúnni, sem sagði að ekki mætti benda á eða berja hrævarloga því þá gætu þeir ráðist á menn og brennt og ef reynt væri að slökkva hrævareld af vopni dytti maður dauður niður.

Í Sturlungu segir frá ferð Odds Þórarinssonar Svínvellings frá Valþjófsstað í Fljótsdal suður í Haukadal um veturinn 1254-55. Gissur Þorvaldsson jarl hafði sett hann yfir ríki sitt í Skagafirði þegar hann fór af landi brott eftir Flugumýrarbrennu. Oddur fór með þrjátíu vopnaða menn yfir Kjalveg og lentu þeir í mannskaða hríðarveðri 31. desember. Voru þeir þá skammt sunnan við Vinverjadal eða Hvinverjadal sem talið er hafa verið nafngift þeirra tíma á Hveravöllum. Voru þeir þar um nóttina og héldu svo áfram daginn eftir 1. janúar. Þá segir Sturlunga; "og er þeir voru skammt komnir frá Vinverjadal þá kom hræljós á spjót allra þeirra og var það lengi dags". Ferðalags Odds átti sér ekki farsælan endi en hann var drepin þann 14. janúar í Skagafirði af mönnum Eyjólfs ofsa. Oddur var talin fimastur bardagamanna á Íslandi - þótti öllum mönnum mestur skaði um hann er hann var kunnastur - segir Sturlunga.

Í ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar árið 1772 er lýsingu úr Kjósarsýslu þar sem segir: "Þrumur, eldingar og önnur óvenjuleg loftfyrirbæri eru sjaldgæf hér. Helst verður þeirra vart á vetrum. Þegar dimmviðri er með stormi og hríð á vetrum, verður vart leiftra í neðstu loftlögunum. Þau kalla menn snæljós. Eins konar Ignis fatuus, sem á íslenzku kallast hrævareldur og líkt og hangir utan á mönnum, er sjaldgæfur á þessum slóðum". Þess konar rafmögnun á það til að hlaðast um flugvélar og eru stundum kölluð St Elmo´s Fire.

Líklegast er því að hræfareldarnir sem Jón Einarsson frá Ósi sá við fjárborgina í Knútsbyl hafi stafað af völdum rafmagnaðra veðurskilyrða, svipaðra og greint er frá á síðu Veðurstofunnar að fólkið á Eiríksjökli hafi upplifað sumarið 2011. Sennileg á það sama við um hræljósin á spjótsoddunum við Hveravelli á ferð Odds í Sturlungu og hafi þetta einnig verið sú tegund hrævarelda sem getið er í ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar frá 1772, og sagt er þar að menn kalli snæljós. En greinilegt er að hrævareldar hafa verið fólki kunnuglegra fyrirbæri hér áður fyrr en þeir eru nú til dags. Nema þá sem hrekkjavöku fyrirbrygði og virðast vísindin ekki skýra til fulls þá tegund hrævarelda sem ýmist voru kallaðir mýrarljós, villuljós eða haugeldar.

Ps. færsla þessi hefur áður verið birt hér á síðunni 8. mars 2017 og er nú endurbirt lítið breytt. Það var sagan um hræljós á spjótsoddum í Sturlungu sem vöktu upp hrævareldinn að þessu sinni. Þegar ég fór að grúska í gúggúl þá kom upp þessi athyglisverði bloggpistill hér.

Sviðinn akur sameiningar

Það mætti ætla sem svo að flestir fögnuðu því að komast aftur heim með því að vera áfram heima, líkast því að komast í himnaríki án þess að að geispa golunni. En nú stendur til að sameina minn fyrrum heimabæ Djúpavog við minn núverandi heimabæ, Egilsstaði. Reyndar á að kjósa um sameiningu fjögurra sveitarfélaga þann 26. október næstkomandi, Borgafjörð-eystri, Seyðisgjörð, Fljótsdalshérað og Djúpavog. Sveitarfélagið verður það langstærsta á landinu að flatarmáli verði sameining samþykkt. Reyndar hefur Fljótsdalshérað verið það víðfeðmasta til skamms tíma og hin eru víðfeðm líka nema þá helst Seyðisfjörður.

Ég hef ekki hugsað mér að kjósa um þessa sameiningu af þeirri einföldu ástæðu að mér er hlýtt til minna nágranna. Sjálfur bý ég á Fljótsdalshéraði sem er lang fjölmennast, og þykist þar að auki vita að þar munu völdin verða. Mér hefur reyndar aðeins dottið í huga að flytja á Djúpavog til að geta greitt atkvæði gegn sameiningu, svo hlýtt er mér til Djúpavogsbúa. Það hefur einfaldlega allstaðar sýnt sig að minni sveitarfélögin hafa lítið upp úr sameiningu og hingað til hefur þeim mörgum hverjum nánast blætt út og það á ekki síður við um þau sem hafa sameinast í Fljótsdalshérað.

Nú er það svo að markmið allra sveitarfélaga sem hafa sameinast undanfarin 30 ár er að efla búsetu og helst auka íbúafjölda á svæði sveitarfélagsins og efla samfélag svæðisins í heild. Fá markmið hafa misfarist eins hrapalega og í sameiningum á Austurlandi undanfarna áratugi. Það má segja að þessi sameininga bylgja hefjist upp úr 1990. Árið 1992 sameinast syðstu hreppar S-Múlasýslu, Geithellahreppur, Búlandshreppur og Beruneshreppur. Upp úr þeirri sameiningu varð til Djúpavogshreppur. Í fyrstu tveimur sveitarstjórnum Djúpavogshrepps átti ég sæti.

Þess er skemmst að minnast að sveitahrepparnir tveir Geithellna- og Beruneshreppur fóru fljótlega mjög svo halloka við þessa sameiningu. Skólar voru lagðir niður og samkomuhús seld. Fólksfjöldi í sameinuðu sveitarfélagi var þá um 600 manns, síðan þá hefur orðið um 20% fækkun og þá mest í sveitahreppunum. Djúpavogshreppur fór reyndar allur halloka fyrsta áratuginn eftir sameiningu sem best má sjá á því að börnum á grunnskóla aldri fækkaði frá því að vera yfir 100 í tæp 50.

Árið 1992 skrifaði ég tvær greinar í Austra um fólksfjölda- og sameiningamál. Þar var m.a. þetta um íbúaþróun; "Ef litið er til síðustu 20 ára hefur fólki fjölgað um 12% á Austurlandi á meðan fólksfjölgun á Íslandi hefur verið um 20% á sama tímabili. Þegar sama tímabil er skoðað má sjá að á Austurlandi eru nokkrir bæir sem hafa hlutfallslega vaxið hvað örast á landsbyggðinni og jafnvel þó litið sé til landsins alls. Höfn með fólksfjölgun upp á um 55%, Djúpivogur 35%, Egilsstaðir 78% og Fellabær 98%."

Séu þetta 20 ára tímabil borðið saman við þau 27 ár sem á eftir hafa komið er útkoman skelfileg. Fólki á Austurlandi hefur fækkað u.þ.b. 20% á meðan fjölgað hefur um u.þ.b. 30% á Íslandi. Þetta hefur gerst þrátt fyrir "stærstu framkvæmd Íslandssögunnar". Austurland er í raun ekki lengur til sem heild eins og það var fyrir 30 árum.

Hornfirðingar hafa forðað sér suður og Vopnfirðingar eru leiðinni norður. Austurlandskjördæmi hefur verið sameinað Suðurkjördæmi og Norðurlandskjördæmi-eystra. Fjórðungurinn er nánast rjúkandi rúst þrátt fyrir endalausar sameiningar. Og núna tala menn fjálglega um heimastjórnir í stóru sameinuðu sveitarfélagi fyrir minni sveitarfélögin, á svipaðan hátt og lofað var að halda úti skólum og annarri grunnþjónustu í þeim minni í upphafi sameiningaæðisins.

Svo skýtur annað slagið upp hugmyndum um að sameina bara allt Austurland í eitt sveitarfélag. Sú hugmynd er í raun ekki ný, þetta er það sem valið stóð um áður en sameininga ósköpin riðu yfir. Byggðahreyfingin Útvörður benti á þessa leið og urðu nokkrar umræður um hana níunda ártugnum, við lítinn fögnuð sveitarstjórnarmanna. Ég benti á þessa leið í Austragrein 1992 þegar mér var mikið niðri fyrir vegna sameiningarinnar á Djúpavogi. 

"Til er önnur leið sem sveitarstjórnarmenn og stjórnvöld virðast hafa komið sér saman um að þegja í hel. Það er þrískipting valdsins og héraðastjórnir. Þessa leið hefur byggðahreyfingin Útvörður útfært mjög nákvæmlega. Ef hún yrði farin myndi hún færa vald og fjárráð út í landshlutana án þess að stórkostleg sameining sveitarfélaga þyrfti að koma til. Einnig myndi ef þessi leið yrði farin, hægt að verða við óskum stærsta hluta þjóðarinnar um sjálfsögð mannréttindi, það er jöfnun atkvæðisréttar."

Nú er svo komið að Egilsstaðir sem tilheyra Fljótsdalshéraði hefur verð til skamms tíma eitt skuldugasta sveitarfélag landsins, af er sem áður var þegar Héraðs-hreppar voru með þeim betur reknu á landinu. Djúpivogur er með tiltölulega litlar skuldir á hvern íbúa í stóra samhenginu og meira en helmingi minni en eru á Fljótsdalshéraði. Skuldir á hvern Djúpavogsbúa munu meira en tvöfaldast við sameiningu. Þá er því haldið fram sem rökum fyrir sameiningu að Djúpivogur skuldi innviðum sínum viðhald sem hafi farið fram í öðrum sveitarfélögum með skuldsetningu. 

Sennileg er þar átt við fimleikahöll og körfuboltavöll sem hafist var handa við á Egilsstöðum þegar ljóst var að sameining stæði fyrir dyrum. Þessum framkvæmdum hefði því sem næst verið hægt að sleppa ef íþróttamannvirkin á Egilsstöðum væru notuð eins og til stóð þegar þau voru byggð fyrir börn í upphafi. En ekki til að halda úti körfuboltaliði rígfullorðinna manna sem er þar að auki oft mannað fjórum útlendingum af þeim fimm sem eru á samtímis inn á vellinum. Þessi mannvirki blasa öll við fyrir utan stofugluggann minn og kárungarnir segja að annað varamannaskýlið við nýja körfuboltavöllinn sé fyrir Seyðfirðinga hitt er væntanleg fyrir Borgfirðinga og Djúpavogsbúa.

Samgöngu- og sveitarstjórnaráðherra hefur lagt út sín tromp varðandi sameininguna. Þau eru að mestu leiti veggjöld í anda Vaðlaheiðarvitleysunnar. Hann virðist halda að  fjallvegurinn yfir Öxi styttist við það eitt að malbika hann og leggja á veggjöld. Verður fólk tilbúið til að greiða 3000 krónur aukalega í hvert skipti sem farið er yfir Öxi í miðbæinn í skiptum fyrir það að losna við að þvo bílinn í rigningatíð? 

Þó hver mógúllinn á fætur öðrum mæri sameiningu sveitarfélaga hefur áratuga reynsla einungis skilið eftir sviðinn akur. Þó svo að hvert grásprengda sveitarstjórnarséníið á fætur öðru komi nú fram með gamla frasa á við að sameining gefi "at­vinnu­líf­i og íbúaþró­un­ gríðarleg tækifæri og  með því gæt­um við orðið raun­veru­leg­ur val­kost­ur við höfuðborg­ar­svæðið". Þetta eru í raun frasar sem þessir gömlu menn lærðu um svipað leiti og þeir gengu til fermingafræðslu fyrir 50 árum síðan. Stingandi nú sem fyrr höfðinu í sandinn þegar við blasir sviðinn akur.

Ég skora á mína fyrr um heimabyggð að treysta á sjálfa sig sem hingað til og sameinast ekki minni heimabyggð því þá gæti orðið um bónbjargarleið að fara með veggjöldum í varamannaskýlið.

Í upphafi skildi endirinn skoða

Það verður að segjast hreint út að manni er farið að gruna að til sveitarstjórna veljist eintómir fávitar. Nú er dásömuð sameining sveitarfélaga sem byggir á bættum samgöngum með sérstökum veggjöldum ofan á allt annað. Það er eins og þeir hafi ekki kynnt sér að í Noregi er orðin mikil andstaða við þá leið sem íslenskir ráðamenn ætla nú að þröngva upp á þjóðina og sveitastjórnarmenn hafa tekið að sér að dásama. 

Þegar ég bjó í Harstad í Troms N-Noregi var kosið um það í bæjarstjórnarkosningum árið 2011 hvort íbúarnir vildu flýta samgöngubótum með gjaldtöku, það var samþykkt naumlega, eins og í svo mörgum byggðum N-Noregs. Nokkrum árum seinna fóru að renna á fólk tvær grímur og heyrast fréttir af árangri gjaldtökunnar, m.a. frá Alta stærstu borgar Finnmerkur. Þó svo að ætla mætti að um brandara væri að ræða þá var svo ekki. Það kostaði nefnilega 1,30 kr að innheimta hverja krónu.

Nú keppast bæjarfulltrúar og sveitarstjórnarmenn á Íslandi við það að mæra gjaldtökuleiðina án þess að hafa hugmynd um hvað hún muni kosta. En ættu kannski heldur að spyrja að því með íbúum hvað ráðamenn gerðu við gjöldin sem voru eyrnamerkt vegaframkvæmdum en hafa af einhverjum orsökum rýrnað um allt að helming í meðförum stjórnmálamanna.

Halda þeir virkilega að veggjöldin hverfi ekki líka ofan í valda vasa?

„Erum að horfa á nýja framtíð“

Ég legg metnað minn í það að míga úti

og í mannskaðanum varð ég undir vegg; sungu Stuðmenn um árið. Nú fer mörg mannvitsbrekkan hamförum vegna loftslagsins, fólki er ráðlagt að míga í sturtu og tefla við páfann annan hvern dag. En stutt er síðan forseti Brasilíu ráðlegði fólki að hafa hægðir aðeins annan hvern dag til að sporna við mengun og hlýnun jarðar. Það kemur reyndar ekki fram hjá hinum norska Fróða hvort það sé æskilegt að fara í sturtu hvert skipti sem pissað er eða hvort það eigi að halda í sér fram að næstu sturtuferð.

Það kannast flestir iðnaðarmenn við hvað aðstöðuleysi til að létta á sér getur verið bagalegt. Þó svo að sumir verið sér úti um færanlegan kamar þá er sjaldnast gert ráð fyrir slíkum kostanaði þegar unnið er fyrir Pétur og Pál út um borg og bý, hvað þá sturtu. Eitt sinn þegar ég vann utanhúss múrverk við íbúðarhús víðlesins spekings kom til umræðu lögmál sem leitaði á hugann árum saman þegar mér varð mál utandyra. Meira en 30 ár liðu þar til að ráðgátan upplýstist.

Eins og oft vill verða á vinnustað þar sem er ekkert klósett þá hafði ég farið bak við hús til að míga og vonaðist til að ekki sæist til mín. Þegar ég var rétt byrjaður þá kom húseigandinn fyrir hornið. Hann sagði ábúðarfullur „bölvaður sé sá sem mígur upp við vegg“. Um afleiðingar þessa gæti ég lesið mig til um í Biblíunni.

Ég var snöggur að svara honum að því lygi hann, ég væri búin að lesa Biblíuna spjaldanna á milli og þetta stæði hvergi í henni. Hann þagði í smástund en sagði svo íbygginn á svip að þetta stæði kannski ekki í allra nýjustu útgáfu hennar. Auðvita laug ég því að hafa lesið Biblíuna spjaldanna á milli. En þetta samtal varð til þess þegar ég lét verða af því hafði ég það í huga hvort það gæti virkilega verið að þetta stæði í hinni helgu bók.

Eftir lestur næst nýjustu útgáfu Biblíunnar gat ég hvergi greint að ígildi þessarar bölbænar væri þar finna. Svo var það þegar ég las bók Stefáns Jónssonar, Ljós í róunni, að málið var upplýst. Þar er áhugaverð úttekt á þessari biblíutilvitnun og það sem meira er Stefán hafði rannsakað, gjörsamlega út í hörgul, sannleiksgildi þess að hana mætti finna í hinni helgu bók. Því rétt eins og ég trúði hann því ekki að óséðu.

Rannsókn Stefáns leiddi það í ljós að þessi tilvísun í bölvunina fyrir að míga upp við vegg væri í erlendum útgáfum Biblíunnar, en hefði af einhverju undarlegum ástæðum ævinlega verið sleppt við þýðingu hinnar helgu bókar yfir á íslensku. Tilvitnunina mætti finna í annarri konungabók þar sem Guð talaði í gegnum Elísa spámann um Jeróbam konung.

Komst Stefán helst að því að ástæða þess að þetta vantaði í íslensku útgáfur Biblíunnar væri af svipuðum toga og það að austfirðingar eru öðruvísi en annað fólk. En austfirðingurinn lætur segja sér það þrisvar sem nægir að ljúga einu sinni í suma aðra. Og sumu trúir hann aldrei hvað oft sem hann heyrir því logið. Svo má spyrja hvort ekki sé réttara að tækla hamfarhlýnunina með Stuðmönnum.

Biður Norðmenn að pissa í sturtu

Er allt af fyllast af fábjánum með síma?

Það kemur fyrir á mínum vinnustað, þegar við vinnufélagarnir sitjum á andaktinni rétt fyrir kl 8 á morgnanna, að það er hringt. Þó svo að við störfum hjá fyrirtæki í byggingariðnaði þá snúast þessar símhringingar af og til um óskyld mál, jafnvel verið að falast eftir meiraprófsbílstjórum. Enda þeir orðnir vandfundinn fénaður vegna vesælla launa, endurmenntunarkostnaðar og þrúgandi sekta. Sumir virðast gruna þá um að hafa falið sig við að naglhreinsa og skafa spýtur. Stöku sinnum er verið að falast eftir múrarameistara enda þannig meistarar sjaldgæfir fuglar sem fara með veggjum.

Þegar Mannvirkjastofnun ríkisins var sett á laggirnar um árið svipti hún í reynd alla byggingameistara réttindunum nema ef þeir vildu halda ánægjunni við að ábyrgjast húsbyggingar. Þeir máttu svo sem vera fegnir réttindamissinum, enda hefði þurft að kosta til hundruð þúsunda gæðavottunarkerfi til þess eins að fá að árita ábyrgðaryfirlýsingar fyrir byggingastjóra. Þá taldi ég mig vera jafn hólpinn og um árið þegar bankarnir hættu að senda vini á vandamenn með víxilinn.

Ég hékk þó af einhverjum undarlegum ástæðum á skrá hjá Mannvirkjastofnun sem fullgildur meistari en var svo strikaður út vegna skorts á gæðakerfi og varð hvíldinni feginn. Þá voru bara aðrir tilbúnir til að kosta gæðavottunina, þannig að ég er áfram eltur heim á eldhúsgólf ef ekki næst í mig á morgunnandaktinni. Aftur taldi ég mig heppinn þegar ekki var tekið mark á ábyrgðaryfirlýsingu nema ég vottaði hana rafrænt með skilríkum svo byggingafulltrúinn þyrfti ekki að líta af símanum, enda gæti hann allt eins verið staddur með snjallsímanum sínum í fjarvinnsluferð á Old Trafford.

Rafræn skilríki hef ég ekki orðið mér út um frekar en gæðavottun og snjallsíma, því alveg sársaukalaust af minni hálfu þó ekkert mark sé tekið á undirskriftinni. Ekkert hefur samt losað mig við ábyrgðaryfirlýsinga eltingaleikinn og í framhaldinu símhringingar frá ungum lögfræðing sem heldur að ábyrgðaryfirlýsing múrarameistara nái jafnvel yfir val á ljótum flísum og telur það hortugheit að neita að mæta fyrir rétt út af svoleiðis smekkleysi. Áður fyrr var álitið að ábyrgðayfirlýsingar byggingameistara næðu einungis út yfir gröf og dauða. Þeir sem rýna í nýju reglugerðirnar sjá þó að þær geta allt eins náð í hina áttina líka.

Fyrir skömmu var ég beðinn um að skrifa upp á ábyrgðaryfirlýsingu vegna fjárhúsa sem höfðu fyrir 30 árum tekið upp á því hýsa gamla bíla og stóð loks til að fá tengd við hitaveitu. Ég skrifaði upp á fyrir samborgara mína enda angistin hjá þeim yfir því hvernig heita vatnið var heft með reglugerðinni einni meiri en hjá mér við símhringingar lögfræðinga. Allir sem komu að því að byggja þessi ábyrgðalausu fjárhús á sínum tíma voru komnir yfir móðuna miklu og þau byggð nokkrum árum áður en ég fæddist, en pappírinn verður að vera til upp í hillu reglugerðarinnar vegna.

Í haust var mér sagt frá því að kvöldlagi að keyrt hafði verið á sauðfé á þjóðvegi eitt, rollu með tvö lömb. Rollan hafði splundrast á miðjan veginn svo ekki varð framhjá komist, auk þess sem partar úr bílnum lágu tvist og bast en bílstjórinn hafði ákveðið að forða sér á leifunum af bílnum. Hálfum sólahring seinna áttum við hjónin ferð um þjóðveginn og þá lágu lömbin  enn dauð í kantinum, annað hálft inn á veginum en hitt hangandi í víravegriðinu. Mér datt augnablik í hug að draga hræin út af veginum en sá þá að gulur borði lögreglunnar var vafin um horn lambanna.

Þegar var farið að grennslast fyrir hverju sætti þá kom í ljós að það er ekki í verkahring lögreglu að draga dautt sauðfé af þjóðveginum nema ekki sé hægt að komast með einhverju  móti fram hjá, það er bóndinn sem á að sjá um rollurnar. Lögregla á að fletta markaskránni upp í símanum sínum og hringja í bóndann auk þess að tryggja vettvanginn með gulum borða svo engin gramsi í annarra eign og finna sökudólginn.

Hvort lögregluþjónar ríkisins taki að sér að draga hortuga gemlinga á við byggingameistara fyrir dómstóla ríkisins frekar en rolluhræ af þjóðveginum eða láti bara gula borðann nægja hlýtur að fara eftir eðli málsins og eitthvað um það að standa standa í reglugerðinni, annars þyrfti að fá úr því skorið fyrir dómi.

Þó sumum finnist draslaralegt að sjá hrafnager á rolluhræi þegar farið er um þjóðveginn, eða hálfbyggða bragga innan um puntstrá, þá þarf alls ekki að vera svo að ekki sé búið að leggja mikla vinnu í málið, bæði fé og fyrirhöfn. Það virðist samt vera svo að fleiri séu orðnir betur til þess bærir að möndla keisið með eftirliti, reglugerðalestri og skýrslugerð. Það sé einmitt þesskonar snjallsímavinna sem þjóðfélag þrífst á, ásamt himinháum gjöldum á þá fáu sem finnast í verklega framkvæmd. Er það nema von að okkur vinnufélagana gruni að til séu fleiri fábjánar með lausar skrúfur eða síma en við á andaktinni.

Það hefur samt ekki gerst enn á morgunnandaktinni að hringt sé til að biðja um bæjarstjóra svipað og gerðist á síðustu öld, þegar nýsameinað sveitafélag auglýst eftir sveitarstjóra og réði bílstjóra. Þegar einn skaðmenntaði umsækjandinn óskaði eftir rökstuðningi fyrir ráðningu þess er starfið hlaut t.d. prófgráðum úr æðri menntastofnunum, þá svaraði oddvitin galvaskur "hann er með meiraprófið góða mín".