Bjarni berfætti – drap konu sína og var gert að gagna hringinn í kringum Ísland

Það má segja að með annálsritun fyrri alda hafi verið skráð það sem fréttnæmast þótti, og annálar því verið nokkurskonar fjölmiðlar síns tíma.

Stórir hlutar Íslandssögunnar byggja á annálum og dómsskjölum. Sumir annálar eru samsafn gamalla minnissmiða sem voru ekki endilega færðir í annaál fyrr en löngu eftir að atburðir gerðust.

Þegar sumt er skráð um leið og það gerðist og sumt seinna, er ekki alltaf auðvelt að átta sig á hversu trúleg atburðarásin er. Enda hefur annálsritarinn talsvert um það að segja þegar hann orðar atburðinn.

Biskupsstólar landsins voru iðnir við safna saman annálum og jafnvel að sjá um skrásetningu, hvort sem það fór fram á setrunum sjálfum eða keyptur voru til þess menn utan þeirra, líkt og var með Björn Jónsson frá Skarðsá.

Skarðsárannáll er einn þekktasti annáll landsins. En það var Þorlákur Skúlason Hólabiskup,  sem fékk Björn á Skarðsá til að rita þann annál, -sem geymir helstu heimildir um atburði á Íslandi frá 1400 til 1640.

Hversu áreiðanlegir annálar eru, sem trúverðugar heimildir um fyrri tíma, er nú aðeins hægt að ímynda sér, en þó er margt í þeim sem má lesa á milli línanna.

Hér á eftir koma þrjú dæmi:

 

Nýi annáll 1398

Höggvinn Páll gaddur Guðmundsson fyrir það, er hann særði Jón bónda Hákonarson lemstursári í þingreið. Komst hann í kirkju á Eiðum í Fljótsdalshéraði, og var síðan tekin þaðan með þeim hætti, að hann var borinn út úr kirkjunni sofandi; gerðu það þrír menn í dularklæðum, og urðu eigi kenndir af alþýðu. Var hann fluttur norður um land og höggvinn á Húnavatnsþingi; bauð hann mörg boð áður sér til lífs, og vildu Norðlendingar þau eigi hafa, því engir  treystust að eiga hann yfir höfði sér.

Nýi annáll telst ekki samtímaheimild þó hann sé að nokkru byggður á heimildum sem orðið hafa til samtímis atburðum. Hann er talinn vera settur saman úr gömlum annálsbrotum í Skálholti.

Þessi frétt að ofan segir stóra sögu í of fáum orðum til að átta sig á málavöxtu. Þingreiðina má ætla að hafi verið til alþingis á Þingvöllum. Eiðar eru hins vegar því sem næst hinu megin á landinu. Páll gaddur er fluttur til aftöku langa leið frá Austurlandi vestur um Norðurland.

Ætla má að þetta mál hafi verið það vel þekkt á sinni tíð að ekki hafi þurft að geta málavaxta. Þó ekkert sé lengur vitað frekar um málsatvik; -Pál gadd Guðmundsson né Jón bónda Hákonarson, þá er þessi 727 ára frétt í annaálsbroti upplýsandi um margt og bendir til að málsatvik hafi snúist um meiri menn en meðal.

Tilefni dauðadómsins kemur til í þingreið, ekkert kemur samt fram um að Jón Hákonarson haf hlotið bana af lemstursárinu sem Páll veitti Jóni er varð síðar til lífláts Páls.

Páll var fluttur þvert um landið til aftöku á Húnavatnsþingi, sem bendir til að Jón hafi verið talin metinn meiri maður en Páll, sem þó hefur átt eitthvað undir sér miðað við að minnst er á að Páll hafa boðið mörg boð sér til lífs.

Annað hvort hefur Páll verið valdamaður eða ofstopamaður, nema hvoru tveggja sé, þar sem Norðlendingar vildu hann frekar feigan en treysta á að eiga hann yfir höfði sér.

Athyglisverðust eru þó kirkjugriðin, sem þarna koma fram, hversu mikils þau hafa verið metin á þessum tíma. Að sérataklega skuli tekið fram að þeir sem báru Pál sofandi út úr Eiðakirkju, hafi verið í dularklæðum, svo þeir þekktust ekki af alþýðu manna, -sem bendir til óhæfuverks.

 

Skarðsárannáll anno 1553

Í þann tíma bar svo við: Austur á landi bjó einn maður, er Bjarni hét. Hann átti nokkur piltbörn með konu sinni. Bjarni var hversdagslega gæfur maður og ráðvandur, en kona hans sinnisstærri og málhrópsöm.

Piltar þeirra voru gangfráir, er þetta bar við. Það var máltæki þessarar konu og hótun við drengina, er þeim varð á nokkuð, eða breyttu af hennar vilja, að hún sagðist skyldi skera undan þeim. Þessa hætti hennar hugfestu sveinarnir, og nefndu þetta hver við annan.

Svo var það eitt sinn, er þau hjón voru að heyskap, en börnin heima við hús að leik sínum, að yngri pilturinn misþóknaðist þeim eldra, svo hinn elsti hótaði honum að skera undan honum, ef hann gerði ekki eins og honum væri sagt. Hinn yngri gegndi því ekki, og fékk hann sér þá hníf, og lagði þann yngri niður, og skar af honum hans leyndarlim og dó svo barnið.

Kom nú móðirin og sá hvað um var, og varð bæði hrygg og reið, og sló drenginn þann, sem barnið skaðaði, og varð meira en hún hugði, svo að hann dó og. Eftir það kom Bjarni heim frá verki sínu, og leit nú börnin dauð. Varð honum þá og mjög mikið um, er hann vissi konan hafði sálgað barninu, en hitt skeð fyrir hennar orðbragð, varð hann reiður og slóg konuna meira en skyldi, eður vildi, og dó svo konan.

Kom þá hryggð að Bjarna og angur, sagði mönnum til, hvernig komið væri, og iðraðist verka sinna. Er svo mælt að höfðingjum landsins hafi litist, hann skildi ganga um kring Ísland og á hverja kirkju, og berfættur öllum þeim tímum, er hann þyldi, með því fleira, er þá tíðkaðist í söngum, því þann tíma voru skriftir og carinur á málum, en ekki alltíðum féútlát, eður og líka, að þeim þótti Bjarni ekki fær af landinu að fara fyrir sorg og vílsemi.

Bjarni þessi gekk þrisvar í kringum Ísland, og um síðir nam hann staðar í Skagafirði á Skaga, giftist þar og bjó. Var hann ei við alþýðu viðfelldinn, sem að sjá sísorgandi maður. Hann bjó til dauða síns margt ár í Efranesi á Skaga; átti þau Arndís, kona hans, einn pilt, sem Jón hét. Hann var nær 20 ára gamall, og bar svo við, hann réri við sjó í Kelduvík þar niðri, hjá þeim manni, er Guðmundur hét Óttarsson, og sonum hans þremur. Þeir voru orðhákar og hrakmálir, sem faðir þeirra.

Einn tíma komu þeir feðgar af sjó og fluttu Jón Bjarnason dauðan í land, sögðu hann bráðkvaddan orðið hafa. Var svo maðurinn grafinn, en foreldrum hans féll þetta yfrið þungt, ekki síður Bjarna; var maður þessi og þá þeirra fyrirvinna. Dó þessi Bjarni litlu síðar, angraður mjög, en Arndís var flutt til Skagafjarðar inn.

Var Jón Sigurðsson lögmaður þá á Reynistað og hafði sýslu í Skagafirði. Hann hafði mál það uppi, og var tekin einn af þeim bræðrum, og fékkst ekkert til sanninda eður styrkingar málinu. Féll það mál niður, en Jón lögmaður veitti Arndísi framfæri, meðan hún lifði.

Gvendur þessi varð vesæll og hans synir, og dóu svo á þeim hörðu árum litlu síðar, sem fleira vegfarandi fólk. Það var til merkis um landgang Bjarna, að hann var sífelldlega berfættur, og hann gekk svo hart um grjót, sem hver einn skófataður.

Þarna er á ferðinni annálsklif, sem einna helst mætti líkja við þjóðsögu, enda skrifað um atburði sem gerast fyrir fæðingu Björns á Skarðsá. Alls óljóst er hver fjölskylda Bjarna er og hvar hún bjó áður en Bjarni gekk á Skaga, annað en að harmasagan gerist austur á landi.

Einna helst má ætla að um flökkusögu í Skagafirði hafi verið að ræða sem Birni á Skarðsá eða jafnvel Hólabiskupi hafi þótt rétt að varðveita. Vissulega segir sagan frá tíðarandanum um siðaskiptin þar sem talað er um að í þá tíð hafi verið á skriftir og carinur (vægðarsemi) á málum en ekki alltíðum féútlát.

Einnig glittir í gömul Úlfljótslög Þjóðveldisins, þegar segir að Bjarni hafi verið ófær um að fara af landinu. Fjörbaugsgarður og skógargangur voru refsingar á Þjóðveldistímanum, sem þýddu að dæmdir fjörbaugsmenn urðu að fara af landinu í þrjú ár og dæmdir skógarmenn í 20 ára útlegð.

Skömmu eftir þessar hremmingar Bjarna kom Stóridómur (1534) til sögunnar með  líflátsdómum og aftökum. Þarna hefur fólki eins og Bjarna berfætta enn verið vægt vegna þeirra aðstæðna sem leiddu til óhæfuverksins, og má vera að það sé einmitt þess vegna, -sem því sem næst, -þjóðsaga kemst í annál.

 

Þriðja og síðasta annálsbrotið, sem hér er birt, er talin nákvæmlega skráð samtímaheimild.

Skaðsárannáll 1602

Tekinn af á alþingi Björn Þorleifsson fyrir kvennamál og svall, fékk góða iðran. Biskupinn herra Oddur áminnti hann sjálfur. Hann kvaddi menn með handabandi, áður en sig niður lagði á höggstokkinn, og bauð svo öllum góða nótt. Var hann með öllu óbundinn. Jón böðull, er höggva skyldi, var þá orðinn gamall og slæmur og krassaði í höggunum, en Björn lá kyrr á grúfu, og þá sex höggin voru komin, leit Björn við og mælti: Höggðu betur maður! Lá hann svo grafkyrr, en sá slæmi skálkur krassaði ein 30 högg, áður af fór höfuðið, og var það hryggilegt að sjá. Voru þá áminningar aðrar gerðar yfirvöldum þeim veraldlegu, að hafa örugga menn til slíks embættis, svo landið yrði ekki að spotti í þeirri grein.

Þegar þessir atburðir gerast er annálsritarinn, Björn á Skarðsá í blóma lífsins, -28 ára gamall. Talið er að hann hafi sjálfur verið viðstaddur þessa aftöku nafna síns. Orðalags textans gefur það sterkt til kynna að vera ritað af sjónarvotti, sérstaklega setningarbrotið, -og var það hryggilegt að sjá.

Einhverjum kann að finnast þessi frásögn ótrúleg og hálfgerð gamansaga, -en svo er ekki. Þarna er nýtt réttarkerfi tekið við eftir siðaskiptin, -Stóridómur.

Þegar samtímaheimildir frá 17. öldinni, sem  að hluta var kölluð var Brennuöldin, eru skoðaðar þá kemur í ljós að þeir sem teknir voru af lífi voru ekki alltaf ósáttir við líflátið og höfðu verið vel undirbúnir.

Í þessari annálsfrétt er talað um að Björn Þorleifsson hafi fengið góða iðran og Oddur biskup hafi áminnt hann sjálfur. Bæði er getið andlegs- og veraldlegs valds og þá að veraldlega valdið yrði að standa sig betur, svo landið yrði ekki að spotti.

Þeir sem komu galdramönnum á bálið, þjófum í gálgann og hórdómsfólki á höggstokk eða í drekkingarhyl, töldu sig jafnvel vera að vinna góðverk. Þetta má t.d. lesa út úr Píslarsögu Jóns Magnússonar sem er samtímaheimild skrifuð í þessu aldarfari.

Það að menn gengu í opin dauðann með þeim hætti sem annálsritari segir um Björn Þorleifsson, gefur til kynna að búið hafa verið að fyrirgefa honum, af andanum og valdinu, -og sannfæra um betri vist eftir dauðann.