Íslenska tímatalið

Í bók Gísla Hallgrímssonar á Hallfreðsstöðum, "Betur vitað" sem kom út 1992, er kafli sem heitir "íslenska tímatalið". Það er margt í hugleiðingu Gísla sem er athyglivert, ekki síst þegar tekið er tillit til þess að bók hans kemur út fyrir tíma internetsins og aðrar leiðir þurfti til að afla óhefðbundinna upplýsinga en nú á tímum. Gísli telur í það fyrsta að gamla íslenska tímatalið byggi ekki á gömlu norrænu tímatali;

"Margt bendir til þess að tímatal, sem íslendingar tóku upp líklega þegar Alþingi var stofnað 930 hafi átt rætur sínar að rekja til Babýlon og Persíu. Ef til vill má rekja sumt í tímatalinu til finnskra þjóða, sem ríktu um mörg þúsund ára skeið í löndunum frá Finnlandi til Úralfjalla. Finnsk þjóð lagði undir sig ríki sunnan Kákasusfjalla og lærði þá menningu sem þar var. Menning frá Asíuþjóðum kom norður í Evrópu með Skýþum og svo vestur og norður að Eystrasalti með Gotum. Náskyldar þjóðir áttu vafalítið heima á þessum tíma (400-800 e. kr.)á Austur-Englandi og víða í kringum Eystrasalt. Innhöf tengdu þessar þjóðir saman.

Íslendingar virðast vera komnir af þessum þjóðum, og enn má sjá líkt fólk í Bretlandi, Íslandi og Eystrasaltslöndunum. Flestir af þessari þjóð, sem sest höfðu að á vesturströnd Noregs munu hafa farið til Íslands. Þess vegna eru Norðmenn ekki mjög líkir Íslendingum.

Íslenska árið byrjaði með heyönnum, um 20. júlí eins og hjá Babýloníumönnum. Síðan kemur tvímánuður, haustmánuður, gormánuður, ýlir, mörsugur, þorri, góa, einmánuður harpa, skerpla, og sólmánuður. Á eftir Sólmánuði í árslok voru svo 4 aukanætur. Allir 12 mánuðirnir voru þrítugnættir, svo árið allt var 364 dagar, eða sléttar 52 vikur. 24 árum eftir Alþingisstofnun fundu hinir fornu Íslendingar að sumarbyrjun hafði flust aftur til vorkomu þ. e. um einn mánuð. Trúleg hefur þá ekki verið kominn gróður handa hestum þegar Alþingi skyldi háð.

Þá fann Þorsteinn Surtur upp það ráð að bæta inn í árið viku sumarauka sjöunda hvert ár. Þetta ráð var upp tekið. Sjöunda hvert ár var sumarið aukið með einni viku. Það ár er 53 vikur eða 371 dagur. Nú voru Íslendingar komnir með ár, sem var að meðaltali 365 dagar að lengd. Árið 954 hefur skekkjan, sem orðin var eflaust verið leiðrétt þ. e. sumarbyrjun færð á réttan stað.

Ennþá var tímaskekkja á hverju ári samkvæmt júlíanska árinu. Það ár kom með kristninni. Samkvæmt júlíanska tímatalinu þarf sumarauki oftast að vera 6. hvert ár, en stundum á fimm ára fresti. Eitt af einkennum íslenska ársins er vikukerfið. Veturinn er 26 vikur í venjulegu ári, og rúmar 27 vikur í sumaraukaári. Veturnætur og sumarmál eru til samans í viku.

Síðustu 2 dagar sumars eru kallaðar veturnætur og 5 síðustu vetrardagar eru sumarmál. Sérhver mánuður byrjar ætíð á sama vikudegi. Við búum enn við þetta tímatal að hálfu. Enn byrjar harpa og sumar á fimmtudegi og gormánuður með vetri á laugardegi. Enn getum við lesið í almanaki um veturnætur, sumarmál og aukanætur í sumri í árslok. Í þessu gamla ári okkar er margt miðað við nætur. Þrítugnættir mánuðir, aukanætur, gestanætur, þriggja nátta fiskur.

Þess mætti geta hér að norræna tímatalið var annað en það íslenska. Þar var árið 365 dagar og notuð voru fimmt í stað vikna. Í gömlu kvæði er talað um órofi alda. Gísli Konráðsson telur að með því sé átt við þann tíma, sem var áður en fór að rofa til, þ. e. áður en farið var að telja í árum og öldum. Erfitt væri nútímamönnunum að hugsa sér lífið án tímatals.

Íslenska árið er miðað við það að ólæsir og óskrifandi menn eigi auðvelt með að fylgjast með tímanum er hann líður. Árið er útfært á tvo vegu. Annars vegar eru 12 þrítugnættir mánuðir og 4 aukanætur. Þetta ár hefur 5 mánaða sumar, eins mánaðar haust, 5 mánaða vetur og vor, sem er einn mánuður. Hins vegar er 52 vikna árið, sem hefur tvær árstíðir, sumar og vetur. Eru 180 dagar í vetri og 184 dagar í sumri. Í sumarauka ári eru 191 dagur í sumri.

Allar árstíðir byrja ennþá eftir íslenska árinu. Í 26. viku vetrar eru aðeins 5 dagar af því sumar byrjar 2 dögum fyrr í vikunni. Í 27. (eða 28.) viku sumars eru 2 dagar. Síðan byrjar vetur. Sumarauki fluttist um 1928 frá sumarlokum til ársloka á miðju sumri. Sérhver vika á vetri byrjar á laugardegi, en allar sumarvikur á fimmtudegi. Veturnætur eru alltaf fimmtudagur og föstudagur, en sumarmál hinir dagar vikunnar.

Íslenska árið var áður mikið notað með tvennu móti. Annars vegar var fardagaár. Fardagar eru 3 fyrstu dagar þ. e. fimmtudagur, föstudagur og laugardagur í 7. viku sumars. Þessa daga höfðu bændur til ábúðaskipti á jörðum. Ábúendaskipti á jörðum voru á hverju ári mjög algeng. Vissu þó gamlir menn að langir búferlaflutningar voru ámóta dýrir og húsbruni.

Hins vegar var skildagaárið. Þann 14 maí hafði vinnufólk vistaskipti. Þetta hefur verið í þriðju viku sumars samkvæmt íslenska árinu, en er nú alltaf miðað við Gregoríska árið. Hið einfalda og fasta form hjálpaði ólærðu fólki mjög mikið við að telja tímann rétt."

Þessi bókarkafli Gísla Hallgrímssonar í "Betur vitað" er settur hér vegna þess að á árinu 2015 grúskaði ég í þeim fróðleik sem má finna á netinu um gömlu íslensku mánuðina og má finna þær upplýsingar hér á síðunni undir "gamla tímatalið". Í því grúski var leitað í Vísindavef Háskóla Íslands, Wikipadia, Árnastofnun og víðar. Margt af því sem kemur fram hjá Gísla er öðruvísi en hægt er að finna á vefnum. Hvaðan Gísli hefur haft sinn fróðleik annarsstaðar en af sínu lífi er ekki gott að sjá. En þó kemur manni til hugar, vegna skoðana hans um uppruna íslenska tímatalsins, að hann hafi komist í kynni Freystein Sigurðsson auk þess sem hann nefnir alþýðufræðimanninn Gísla Konráðsson.

 

 

Athugasemdir

[Hallgrímur Hrafn Gíslason, 13.11.2016 kl. 11:24]

Pabbi átt Encyclopædia Britannica safnið, svo líklega hefur hann stuðst við það ásamt einhverjum öðrum gögnum, en bókina skrifaði hann inn á gamla 286 PC tölvu, fyrsta og eina skiptið sem hann notaði slíkann grip,

[Magnús Sigurðsson, 13.11.2016 kl. 16:38]

Sæll Hallgrímur, ég las bókina hans pabba þíns spjaldanna á milli og finnst hún hafa góðan og merkilegan fróðleik að geima af Héraði sem ég hef ekki séð áður á sama stað. Þessi bók er þarft verk.

Ég gat ekki stillt mig um að birta þennan kafla um sílenska tímatalið því ég tók mig til í fyrra og las þann fróðleik sem ég fann um það á netinu og birti hér á síðunni. Það er mikla viðbót við það sem er á netinu að finna í þessum stutta kafla bókinni, má eiginlega segja að þar sé lykillinn  að tímatalinum.

Ég er að hugsa um að grafast fyrir um það í bókum Gísla Konráðsson hvað þar stendur um íslenska tímatalið því það virðist vera sem alþýðufræðimenn hafi þekkt það betur en það sem má um það finna hjá lærðum stofnunum.