Bæn vígamanns í jólabúningi

Einn af fegurstu sálmum sem ortur hefur verið á íslenska tungu er án efa Heyr himna smiður eftir Kolbein Tumason í Víðimýri. Kolbeins er getið í  Sturlungasögu og var hann höfðingi í Skagafirði, foringi Ásbirninga.

Kolbeinn var vígamaður að hætti sinnar tíðar þegar húsbrennur og grjótkast tilheyrðu tíðarandanum. Hann fór að Önundi Þorkelssyni á Lönguhlíð í Hörgárdal, ásamt Guðmundi dýra Þorvaldssyni, og brenndu þeir hann inni ásamt Þorfinni syni hans og fjórum öðrum, annað heimilisfólki fékk grið. Þeir Önundur og Guðmundur dýri höfðu lengi átt í deilum. Brennan var talin til níðingsverka.

Kolbeinn átti mikinn þátt í því að Guðmundur góði Arason, frændi Gyðríðar konu hans og prestur á Víðimýri, var kjörinn biskup að Hólum, og hefur sjálfsagt talið að hann yrði sér auðsveipur en svo varð ekki. Guðmundur góði vildi ekki lúta veraldlegu valdi höfðingja og varð fljótt úr fullur fjandskapur milli þeirra Kolbeins. Guðmundur biskup bannfærði Kolbein.

Í september árið 1208 fóru Kolbeinn, Arnór bróðir hans og Sigurður Ormsson Svínfellingur, til Hóla með sveit manna, og úr varð Víðinesbardagi. Steinar voru meðal vopna á Sturlungaöld. Kolbeinn fékk stein í höfuðið í Víðinesi sem varð hans bani. Hann á að hafa ort sálminn 8. september, daginn fyrir andlát sitt, og verður helst af honum ráðið að þar sé Drottinn beðinn að sjá í gegnum fingur sér við þræl sinn.

Auk þess að vera þjóðargersemi, er Heyr himna smiður elsti varðveitti sálmur Norðurlanda og nú oftast fluttur við lag Þorkels Sigurbjörnssonar tónskálds. Sálmurinn er eitt vinsælasta íslenska efnið sem finna má á youtube og er þar farið um hann mjög svo lofsamlegum orðum.

Hér fyrir neðan flytur hin Færeyska Eivör Pálsdóttir bænina í jólabúningi frá dýpstu hjartans rótum. Ég óska lesendum gleðilegra jóla, árs og friðar.

 

Athugasemdir

[Ómar Ragnarsson, 25.12.2019 kl. 18:04]

Í þessum sálmi sést margt athyglisvert, svo sem það hvernig tíminn vinnur með gersemum, sem af ýmsum ástææðum eru ef til vill eru ekki litnar réttu auga á þeim tíma, sem þær verða til, og jafnvel lengi eftir það, vegna aðstæðna á þeim tíma, sem þær urðu til, eða vegna þess frá hverjum gersemarnar koma. 

Orðin "mildi" og "miskunn" eru endurtekin lykilorð, svo sem..."Komi mjúk til mín / miskunnin þín...", "Minnst, mildingur mín...". 

Snilldarlag Þorkels Sigurbjörnssonar færir þennan sálm fram úr mistri átta hundruð ára og upp í hæsta sess. 

[Magnús Sigurðsson, 25.12.2019 kl. 22:27]

Takk fyrir Ómar, það varla hægt að orða þetta betur og rétt að undirstrika hvað snilldarlag Þorkels Sigurbjörnssonar gerir fyrir þennan sálm.

Það eru til margar útgáfur sálmsins við lag Þorkels sem njóta meiri vinsælda á youtube en þessi með Eivör. 

En mér finnst þessi útsetning koma því einstaklega fallega til skila að  sálmurinn er samin af breyskum manni.

[Jón Steinar Ragnarsson, 25.12.2019 kl. 23:34]

Mér finnst þessi útgáfa Eyvarar fágaðri en þessi tónleikaútgáfa.

https://youtu.be/uP_Iee-D4U4

Annars finnst mér helst til dramatíserað þessi saga um Víðinesbardaga. Þetta var enginn bardagi í þeim skilningi. Menn rifust og þráttuðu yfir kvennamálum og landamerjamálum þarna í heimreiðinni að Hólum og einn gramur óvildarmaður henti steini í hausinn á Kolbeini og drap hann bara síaona. Engar sagnir til um stórbrotið vopnaglamur. Maður henti grjóti og maður féll.

Það er líka dramatíserað að Kolbeinn hafi ort þennan sálm kvöldið fyrir meinta orrustu, sem engin var og engin stóð til. Um það eru engar staðfestar heimildir. Sálmurinn er til. Tilfinningarík og mögnuð hylling auðmýktar og sjálfsafneitunnar. Nokkuð sem þó virtist lítið af í Kolbeini svona dags daglega. Tilefni og aðdragandi dauða hans gat varla verið lítilmótlegri. Að tala um hann sem vígamann er einkennilegt. Það var hann ekki og orðið oftast notað um illa menn með ill fyrirheit.

[Magnús Sigurðsson, 26.12.2019 kl. 04:10]

Geðileg jól Jón Steinar, ég biðst velvirðingar á að kalla Kolbein "vígamann" í þeirri merkingu að hann hafi verið vondur maður. Það var ekki meiningin. Að öðru leiti vil ég hvetja hvern og einn til að lesa Surlunga sögu til að fá sína sýn á atburði hennar.

Ég get tekið undir að sálmurinn er fágaðri í "studio" flutningi Eivarar, en eins og ég sagði í athugasemdinni til Ómars hér að ofan þá finnst mér hún koma tilfinningunum betur til skila "live", og jólin eru jú bæði tilfinningarík og "live".

[Bjarni Gunnlaugur (IP-tala skráð) 26.12.2019 kl. 19:39]

 Maður lætur sér aðeins detta í hug að sálmurinn sé ortur í orðastað Kolbeins fremur en af honum. 

Nú voru menn næsta örugglega ekki með pappír á sér og ósennilega kálfskinnsbleðil að krota á svona daginn fyrir orustu. 

Eins sé ég varla fyrir mér að meðreiðarsveinar Kolbeins hafi verið mótækilegir fyrir að læra einhverjar vísur komnir í vígahug og næsta örugglega uppteknari við að safna grjóti og brýna axir eða hvað menn gerðu nú fyrir bardaga. 

Er ekki langlíklegast að Guðmundur frændi biskup hafi beiðið einhvern munkinn að yrkja nú fallega í orðastað Kolbeins? 

Ja mér datt þetta nú bara svona í hug en gleðileg jól sömuleiðis og takk fyrir skemmtilega pistla. 

[Magnús Sigurðsson, 26.12.2019 kl. 20:18]

Takk fyrir athugasemdina Bjarni Gunnlaugur, það er alls ekki ómögulegt að að þú hafir rétt fyrir þér um uppruna sálmsins.

En um þetta grjótkast segir Sturlunga; "Kolbeinn bað menn taka hesta sína, - lést eigi þola mega, at biskup riði brott með skógarmenn hans. Hann ríðr fyrir á veginn við fjögur hundruð manna ok fylkir liði sínu. Biskup víkr þá af veginum ok vildi ríða fram annars staðar. Þeir Kolbeinn snúa þar í mót. Ok er flokkarnir mætast, þá lýstr í bardaga. Biskup sat á hesti ok með honum ábótar ok nökkrir prestar og kallaði, at eigi skyldi berjast. At því gáfu engir gaum."

Eftir að Kolbeinn fékk steininn í hausinn, sem reyndist hans bani, urðu hans menn skiljanlega ráðvilltir og hörfuðu af hólmi þó svo að þeir hafi verið fjölmennari en lið biskups.