Síðasti goðinn og bróðir hans

Hvað fékk 24 ára gamlan mann til að yfirgefa konu og börn, ferðast með flokk vígamanna yfir Kjöl um jól, fara um Hveravelli í stórhríð á gamlársdag með hrævareldinn logandi á spjótoddunum? Þessi ferð var fylgifiskur stórra örlaga í sögu þjóðar, jafnframt því sem helstu dýrgripir hennar eru ferðinni tengdir.

Sturlunga saga segir frá því þegar Gissur jarl Þorvaldsson fór sumarið 1254 til Noregs, veturinn eftir Flugumýrarbrennu. Þá vildi hann fá Odd Þórarinsson til að gæta valda sinna í Skagafirði á meðan hann dveldi ytra. Sagt er að Oddur hafi verið tregur til, enda búsettur austur í Fljótsdal, nánar tiltekið á Valþjófstað, ásamt konu sinni Randalín Filippusdóttir og börnum þeirra Guðmundi sem síðar var kallaður gríss og dótturinni Rikisa.

Þegar Gissur fer fram á þetta við Odd er hann 24 ára gamall, en Gissur 46 ára nýlega búin að missa fjölskyldu sína í Flugumýrarbrennu, í brúðkaupi Halls elsta sonar síns og Ingibjargar 13 ára dóttur Sturlu Þórðarsonar. Átti brúðkaupið að vera sátt til að binda endi á stríð við Sturlunga og áratuga óöld á Íslandi.

Eyjólfur ofsi Þorsteinsson tók ekki þátt í þeirri sátt og fór herför úr Eyjafirði til Skagafjarðar þar sem hann ætlaði að drepa Gissur og syni hans þrjá með því að brenna bæinn á Flugumýri í lok brúðkaups, en Gissur slapp lifandi úr brennunni. Eyjólfur ofsi var kvæntur Þuríði dóttur Sturlu Sighvatssonar, en feðgana Sighvat og Sturlu, og þrjá aðra syni Sighvats, hafði Gissur tekið þátt í að drepa í Örlygsstaðabardaga árið 1238 og hafði sjálfur séð um að aflífa Sturlu föður Þuríðar.

Hinn ungi Oddur Þórarinsson var af ætt Svínfellinga, sem höfðu fram til þessa að mestu haldið Austurlandi utan við átök Sturlungaaldar. Oddur fer með Gissuri úr Haukadal ásamt miklu liði um vorið norður í Skagafjörð. Þar var þeim vel tekið og Skagfirðingar létust fúsir til að hafa Odd sem sinn foringja, þó ungur væri að árum.

Þeir Gissur og Oddur halda svo með liðið til Eyjafjarðar þar sem Gissur hyggst ná um Eyjólf ofsa og aðra brennumenn. Þorvarður bróðir Odds var kvæntur inn í ætt Sturlunga og var þá í Eyjafirði hann hélt til móts við Odd bróðir sinn, en virðist illa hafa vitað í hvorn fótinn hann ætti að stíga enda má segja að þeir bræður hafi verið í sitthvoru liðinu og fór því Þorvarður heim til austfjarða og hélt sig þar þetta sumar.

Oddur hélt til á Flugumýri fyrri part sumars og eltist við brennumenn, ásamt Skagfirðingum og liðsmönnum Gissurar, m.a. út í Grímsey þar sem Oddur lét drepa Hrana Koðránsson ásamt 4 öðrum brennumönnum. Oddur fór svo suður í Haukadal og er við brúðkaup um Jónsmessuleitið, þar sem gefin voru saman Þórir tott Arnþórsson og Herdís Einarsdóttir, bróðurdóttir  Gissurar. Um sumarið eru Flugumýrarbrennumenn dæmdir sekir á alþingi. Einn af þeim sem fékkst dæmdur var Þorsteinn faðir Eyjólfs ofsa, þó svo að hann hafi ekki komið að Flugumýrarbrennu.

Þegar Gissur siglir til Noregs í ágúst um sumarið þá fer Oddur norður í Skagafjörð og hyggst setjast að í Geldingaholti. Hann fer herför norður í Vatnsdal og tekur þar sem sektarfé bústofn Þorsteins föður Eyjólfs ofsa og slátrar sumu til matar en hyggst nytja annað. Heinrekur biskup á Hólum fréttir þetta og bannfærði Odd.

Oddur fer á fund biskups og reynir að fá bannfæringunni aflétt en þeir verða ekki ásáttir um skilmálana. Borið var á biskup „að lítt harmaðir þú er menn voru brenndir á Flugumýri“. Biskup svaraði „það harma ég víst og það harma ég og að sál þín skal brenna í helvíti og viltu það, því er verr“. Oddur tekur biskup svo til fanga.

Höfðingjum á Íslandi varð mikið um að Oddur skildi hafa völd í umboði Gissurar og hafa tekið Hólabiskup til fanga. Þeir safna hátt á annað þúsund manna liði gegn honum og stefna á Skagafjörð. Fyrir þessu liði var ótrúlegur samtíningur höfðingja; Eyjólfur ofsi brennumaður, Sturla Þórðarson faðir brúðarinnar í brennunni, Hrafn Oddson og Þorgils skarði samverkamaður og vinur Gissurar. Þetta var þó að uppstöðu til sundurleitur hópur af töpuðu veldi Sturlunga.

Það var seinni hluta september að liðssafnaðurinn kom í Skagafjörð. Áður en liðið komst komst á leiðarenda hafði Oddur látið Heinrek biskup lausan og farið heim, austur á Valþjófstað í Fljótsdal. Var því engin sameiginlegur óvinur til staðar í Skagafirði og lá þá við innbyrðis stríði með liðinu. Því svo hafði Sturlungaöldin tekið af mannslífum þegar þá var komið að innan þessa liðs var margur sem átti bróður að hefna á sínum samherjum.

Það má segja að þessi sumarferð Odds norður í Skagafjörð hafi verið skiljanleg, þó svo að hann hafi ekki ásælst þau völd sem Gissur bauð honum. Oddur var kvæntur inn í ætt Oddverja, eina göfugustu ætt á Íslandi. Kona hans var Randalín Filippusdóttir en langaamma hennar, Þóra Magnúsdóttir var dóttir Magnúsar berfætts Noregskonungs, sem kallaður hefur verið „síðasti víkingakonungurinn“.

Þórður kakali Sighvatsson, bróðir Sturlu, hafði niðurlægt Filippus föður Randalín og hafði Hrani Koðránsson, sá sem Oddur drap í Grímsey, séð um að hýða Filippus á bæjarhlaði Filippusar. Þorvarður bróðir Odds var einnig kvæntur inn í ætt Oddverja, kona hans var Sólveig Hálfdánardóttir, en Hálfdán og Filippus voru bræður. Móðir Sólveigar var Steinvör Sighvatsdóttir, systir þeirra Sighvatssona, Þórðar kakala sem um tíma hafði tekið við af Sturlu sem valdamesti maður Sturlunga og um tíma mest alls landsins, og þeirra Sighvatssona sem Gissur hafði tekið þátt í að drepa í Örlygsstaðabardaga. Þó svo að þeir bræður, Oddur og Þorvarður væru giftir bræðradætrum var hefndarskyldan, sú sem þeir höfðu kvongast til, gjörólík.

Þórður kakali hafði auk þess sent Filippus faðir Randalín í útlegð og í henni fórst hann. Það má því segja að þegar Oddur hafði drepið Hrana út í Grímsey hafi hann uppfyllt hefndarskildu sína fyrir konuna að hluta. En hann átti eftir að hefna fyrir þátt Þórðar kakala. Sambýliskona Þórðar á Íslandi var Kolfinna Þorsteinsdóttir í Geldingaholti í Skagafirði, sem var höfuðból Þórðar kakala þegar hann var á Íslandi. Klofinna var systir Eyjólfs ofsa, dóttir Þorsteins þess sem Oddur hirti bústofninn af í Vatnsdal og hlaut bannfæringu Hólabiskups að launum og varð um haustið að flýja af hólmi.

Nú erum við kannski komin að ástæðu þess að ungur maður yfirgefur konu og börn rétt fyrir jólaföstu, leggur í langferð þvers og kruss um landið, með viðkomu í Haukadal þar sem hann fær Þórir tott Arnþórsson til að slást í för með sér og berst um hálendið með vígamenn í rafmagnaðri blindhríð á einum erfiðasta fjallvegi landsins á gamlársdag. Um þetta ferðalag segir Sturlunga;

„Þá gerði harða veðráttu og hríðir á fjallinu og hinn sjöunda dag jóla höfðu þeir hríðviðri. Tók þá að dasast mjög liðið Þorgeir kiðlingur lagðist fyrir. Komust þeir eigi með hann. Dó hann suður frá Vinverjadal. Guðrún var móðir hans, dóttir Álfheiðar Tumadóttur. Er hann þar kasaður.

Oddur bargast vel á fjallinu og gaf mörgum manni líf og limu og lyfti á bak í hríðinni og ófærð er eigi urðu sjálfbjarga. Þeir komu í Vinverjadal og voru þar um nóttina fyrir hinn átta dag. (Vinverjadalur eða Hvinverjadalur er talið vera það nafn sem áður var haft um Hveravelli)

Um daginn eftir fóru þeir úr Vinverjadal. Var þá veður nokkru léttara. Og er þeir voru skammt komnir frá Vinverjadal þá kom hræljós á spjót allra þeirra og var það lengi dags“.

Oddur og hans sveit komst í Skagafjörðinn þar sem þeir settust uppi í Geldingaholti. Eyjólfur ofsi frétti fljótlega hvernig komið var hjá Kolfinnu systir hans. Hann safnaði liði og fór úr Eyjafirði um Hörgárdal yfir í Hjaltadal og riðu þeir á ís inn Skagafjörð  aðfaranótt 14. janúar.

Sturlungasaga segir ítarlega frá umsátri Eyjólfs og manna hans um Geldingaholt þessa köldu janúar nótt. En Eyjólfur lagði ekki eld að bæjarhúsum í það skiptið eins og á Flugumýri, heldur rauf þakið og sótti þaðan að Oddi og mönnum hans sem voru innikróaðir.

Oddur lagði til við menn sína að þeir gerðu útrás svo auðveldara yrði að berjast. Hljóp hann út í grænum kyrtli og bar sverð, skjöld og hjálm. Hann komst langt niður á tún enda var hann „manna fimastur við skjöld og sverð þeirra allra, er þá voru á Íslandi,“ segir í Sturlungu.

Már Eyjólfsson fylgdi honum einn og voru þeir algjörlega ofurliði bornir þótt Oddur verðist af fádæma hreysti. Enginn gat sært Odd á meðan hann hafði krafta. „Hlífði hann sér með skildinum, en vá með sverðinu eða sveiflaði því í kring um sig. Hann varðist svo fræknilega, að varla finnast dæmi til á þeim tímum, að einn maður hafi betur varist svo lengi á rúmlendi fyrir jafn margra manna atsókn úti á víðum velli“, segir Sturlunga.

Eftir harðar atlögur fleygði Illugi svartakollur sér aftan í fætur Odds, sem þá var orðinn mjög móður, og felldi hann. Óskaði Oddur þá prestsfundar en fékk ekki, og unnu þar margir á honum en slepptu því að svívirða líkið. Átta menn féllu með Oddi í Geldingaholti. Eftir fall hans fengu flestir grið. Oddur var grafinn utangarðs í Seylu, en þó skáhalt undir kirkjugarðsvegginn. Var þetta gert af því að hann var í banni kirkjuvaldsins.

Þá var komið að Þorvarði að hefna Odds bróður síns. Þorvarður sýndi harðfylgi, dugnað og útsjónarsemi í hefndinni. Hann framkvæmir hana í bandalagi við frændurna Þorgils skarða og Sturlu Þórðarson sem áður höfðu sameinast í miklum liðsafnaði ásamt Eyjólfi ofsa og Hrafni Oddsyni þegar þeir ætluðu að fara að Oddi haustið áður, þegar Oddur tók Hienrek biskup til fanga.

Þorgils, sem var óbilgjarn erindreki Hákonar Noregskonungs, veitti Þorvarði hjálp til hefnda gegn liðveislu Þorvarðar til þess að ná völdum í Skagafirði. Tókst þeim að koma fram hefndum og ná Skagafirði undir Þorgils, þegar Eyjólfur ofsi var drepinn í Þverárbardaga í Eyjafirði. þar var hann með Hrafni Oddsyni bandamanni sínum og svila, en þeir voru giftir dætrum Sturlu heitins Sighvatssonar, sem báðar hétu Þuríður og voru háfsystur. Hrafn slapp óskaddaður á flótta frá Þverárbardaga.

Þorvarður, hélt á goðorðum í Eyjafirði fyrir Steinvöru tengdamóður sína, dóttur Sighvatar heitins á Grund, systur Þórðar kakala, sem eftir hann hafði þau erft. Hann fékk fáu framgengt í Eyjafirði, og er Þorgilsi skarða um kennt. Fór Þorgils að lokum með vopnuðu liði til Eyjafjarðar, til þess að ná héraðinu undir sig og konung.

Þorvarður sá í hvað stefndi og fer að Þorgils, sem treysti Þorvarði vegna fyrra bandalags þeirra, þar sem Þorgils gisti að næturlagi í Hrafnagili og drap hann. Þorvarði var ekki vært í Eyjafirði eftir þetta víg og fór austur á land og bjó eftir það á Hofi í Vopnafirði. Hann hefur hlotið harðan dóm sögunnar fyrir drápið á Þorgils skarða.

Þorvarður varð síðastur íslenskra höfðingja til að afsala goðorðum sínum, sem náðu yfir austur hluta landsins, eða frá Langanesi að Jökulsá að Sólheimasandi, og ganga Noregskonungi á hönd 1264, tveimur árum seinna en flestir aðrir íslenskir höfðingjar. Hefur hann því stundum verið kallaður „síðasti goðinn“.

Eftir það dvaldi Þorvarður um tíma í Noregi og er talið að hann hafi aðstoðað Magnús lagabæti konung við samningu nýrra laga sem tóku við af þjóðveldislögunum. Magnús lagabætir sló hann til riddara og gerði hann að hirðstjóra sínum á Íslandi. Hann lést árið 1296 nálægt 70 ára aldri og hafði þá lifað alla þá sem með goðorð höfðu farið á Íslandi.

Það var ungt fólk sem fór fyrir völdum á Íslandi í lok Sturlungaaldar, og varð að bergja á þeim beiska bikar sem tíðarandinn bauð. Saga þeirra Valþjófstaðar bræðra gefur örlitla innsýn í það hvernig umhorfs var þegar Þjóðveldið féll. Ungt fólk giftist á milli höfuðætta landsins með þann baneitraða kokteil í heimamund að setja niður deilur, gæta sæmdar ættarinnar og hefna fyrri vígaferla.

Þær Þuríðar Sturludætur, frænkurnar Sólveig og Randalín höfðu allar harma að hefna. Þeir Eyjólfur ofsi, Hrafn Oddson, og Valþjófstaðarbræður leituðust við að uppfylla skyldur sínar. Það fólk sem var í aðalhlutverkum var flest á aldrinum milli tvítugs og þrítugs þegar þá var komið sögu, fyrir utan Gissur Þorvaldsson og Sturlu Þórðarson.

Frá Valþjófsstað voru þeir bræður Þórarinssynir, ólíkt varð hlutskipti þeirra. Þorvarður varð langlífur og síðar einn mesti valdamaður landsins. Oddur dó ungur, en var talinn vígfimastur manna á Sturlungaöld. Randalín kona hans sögð kvenna högust og því lengi vel talið mögulegt, af seinni tíma fræðimönnum, að hún hafi skorið út Valþjófsstaðarhurðina, eina mestu gersemi Þjóðminjasafns Íslands. Einnig hefur verið leitt að því líkum að Þorvarður sé höfundur Njálu og hafi þar notast við atgervi Odds bróður síns í persónulýsingu Gunnars á Hlíðarenda.

Randalín varði aldarfjórðungi ævi sinnar og miklum fjármunum í að fá bannfæringu Heinreks biskups aflétt af manni sínum, svo hægt væri að greftra hann í vígðri mold, og naut þar liðveislu Þorvarðar mágs síns. Í Árna sögu biskups er sagt fá þessari baráttu Randalín. Gaf hún til þess stórfé, 20 hundruð í búfé, en það sem upp á vantaði í gulli og silfri. Kvaðst hún una Skálholti alls þessa fjár og auk þess skyldi hún gefa staðnum einhvern grip sæmilegan, og hafa menn giskað á að þar hafi verið um að ræða Valþjófsstaðar hurðina. En ef svo er þá hefur hurðin aldrei farið frá Valþjófsstað í Skálholt. Oddur var á endanum grafinn upp á Seylu og jarðaður í vígðri mold í Skálholti.

Dr. Steinunn Kristjánsdóttir, prófessor í fornleifafræði við Háskóla Íslands og Þjóðminjasafnið, hafnaði nýverið kenningum um að Randalín hafi skorið út Valþjófstaðar hurðina. Þess í stað heldur hún því fram að í hurðina sé skorin út saga Jóns Loftssonar í Odda. Útskurðurinn segir frá riddara sem bjargar ljóni frá dreka. Ljónið þakkar lífgjöfina og fylgir riddaranum það sem eftir er og grætur við gröf hans. Jón fór fyrir Íslendingum í "staðarmálum fyrri", þegar þeir vörðust tilskipunum Páfagarðs um eignaupptöku kirkjujarða.

Steinunni þykir mun sennilegra að hurðin sé frá því fyrir aldamótin 1200. Leiðir hún að því líkum í bók sinni Leitin að klaustrunum að ráðgátan um hurðina sé nú loksins leyst. Þar færir hún rök fyrir tilgátunni um að hurðin hafi upphaflega verið smíðuð fyrir dyr klaustursins, sem afi Randalín, Jón Loftsson í Odda lét reisa að Keldum á Rangárvöllum á síðustu árum 12. aldar.

Þeir sem hafa litið inn á þessa síðu hafa vafalaust séð að síðuhöfundur hefur verið altekin af Sturlungu þetta árið. Mér hefði ekki dottið í hug, að við það að lesa original-inn af Sturlunga sögu ætti ég eftir að uppgötva annan eins mýgrút af sögum inn á milli sagnanna af hinum stóru orrustum Íslandsögunnar, sem maður fræddist um í barnaskóla.

Til þess að fá innsýn tíðaranda Sturlungaaldar, og koma auga á allar sögurnar í sögunni, þarf að setja sig inn í ættir og fjölskyldutengsl. Af ættfræði hefur sagan ofgnótt, svo mikla að sá ættfræðigrunnur sem Íslensk erfðagreining byggir erfðarannsóknir sínar á daginn í dag, er að miklu leiti frá Sturlungu kominn. Ef Sturlungasaga hefði ekki verið skrifuð þá vissum við tæpast hver við værum sem þjóð.

 

Athugasemdir

[Valdimar Samúelsson, 30.12.2019 kl. 18:34]

Sæll Magnús.

Það er virkilega gaman að lesa þína hlið/skýringar á Sturlungu hér í þessari grein þinni. Ég er engin sérfræðingur í sögunum en eitt veit ég að einstök orð eða orðasamhengi getur verið að segja margt annað en höfundur lætur í ljós en þetta var algengt þegar rúnaletrið var notað sérstaklega á þessum tíma. Þar var hugmyndafræðin einmitt sú að segja ekki allt beint heldur beint til vissra manna eða lesendan sem kannski þekktu sögurnar betur á þessum tímum. Ég á eftir að lesa meira af þessu frá þér.      

[Sigurbjorn Svavarsson (IP-tala skráð) 30.12.2019 kl. 20:08]

Þakka frábæra frásögn.

[Magnús Sigurðsson, 30.12.2019 kl. 21:51]

Þakka innlitin Valdimar og Sigurbjörn. Ánægjulegt að ykkur líkaði, þetta er kannski fulllangur bloggpistill til þess að halda athygli.

Gaman að þú skulir minnast á rúnaskrif, Valdimar, því það eru til skriflegar kenningar eftir menn sem héldu því fram að Íslendingasögurnar hefðu upphaflega verið skráðar á rúnakefli.

Þessum mönnum gat verið svo mikið niðri fyrir að koma þessu á framfæri að þeir gáfu út bækur til að rökstyðja mál sitt. Þeir voru ekki á því að sögurnar væru skráðar árhundruðum seinna eftir munnmælum heldur hefðu þær verið færðar af rúnaletri yfir á latneskt letur í tíð Snorra Sturlusonar.

Jochum M Eggertsson gaf út Brísingamen Freyju sem setur Íslendingasögurnar í allt annað ljós en opinbera skýringin, og Eiríki Kjerúlf var svo mikið niðri fyrir hvernig Egilssaga var túlkuð af opinberum aðilum að hann gaf út bókina í Nátttrölla höndum, þar sem hann gagnrýnir harðlega þýðingu Sigurðar Nordal.

Það eru samt flestir samála um það að Sturlunga saga sé samtímasaga, þ.e.a.s skrifuð á þeim tíma sem hún gerist og er t.d. Íslendinga saga ein uppstaða Sturlungu og talið nokkuð víst að hún sé skrifuð af Sturlu Þórðarsyni sem tók þátt í flestum stórviðburðum sögunnar.

Það er þannig, að til þess að uppgötva allar sögurnar í Sturlungu þarf að tína þær saman hér og þar í sagnasafninu og setja þær í samhengi við ættfræðina sem heildarsagan byggir á, og þá kemur það m.a. í ljós að ættfræði Sturlungu byggir á Landnámu og Íslendingasögunum.