Gjörningaveður Galdra-Villa

Á síðasta ári kom út bókin Þrútið var loft og þungur sjór. Þar tekur Steinar J Lúðvíksson saman frásagnir af skipsbrotsmönnum hringinn í kringum landið. Sögurnar eru magnaðar og lýsandi fyrir hvað hetjur hafsins máttu þola á árum áður, margar þeirra eru frá því seint á 19. öldinni.

Ein sagan segir frá gjörningaverðri í Hrísey árið 1884 þegar norskur síldveiðifloti frá Haugasundi lá þar inni í september byrjun. Sagan hefst á því að segja frá Villa sem fæddist í Svartárkoti í Bárðardal. Hann var sagður hraustmenni strax um tvítugt, en sá ljóður á að vera ölhneigður og hafa þá hamskipti, þá látið hendur skipta, og verið bæði gífuryrtur og kynngimagnaður.

Í þessari landlegu norska síldarflotans lenti Villi í slagsmálum, þar sem margir Norðmenn veittust að honum, höfðu hann undir og gengu í skrokk á honum. Þar bar að skipstjóra sem fékk landa sína til að sleppa honum, eftir að þeir höfðu farið fram á að hann ábyrgðist að Villi léti þá í friði eftirleiðis.

Þegar Villi slapp sendi hann Norðmönnunum tóninn. Blóðugur og ægilegur ásýndum þuldi hann þeim bölbænir, og sagði að andskotinn brjálaði og bryti allan þeirra flota innan sólahrings. Sá sem hafði bjargað honum spurði hann þá hvort þetta ætti einnig við um sitt skip; -nei vinur þitt skip verður eftir, svaraði Villi.

Næsta dag þann 11. september brast á eins og hendi væri veifað gjörningaveður upp úr blíða logni. Þess er skemmst að geta að Norðmenn misstu 15 skip alveg, auk þriggja íslenskra kúttera sem þeir voru með á leigu, og fjöldi annarra skipa þeirra laskaðist illa.

Frá þessu veðri og skipssköðum segir skilmerkilega í Þrútið var loft og þungur sjór, og er þar m.a. stuðst við skýrslu Júlíusar Havsteen konsúls á Akureyri, en hann skráði tjón og aðstoðaði vegalausa Norðmenn. Því sem næst kraftaverk þótti að ekki skyldu farast nema þrír Norðmenn í þessu hamfaraveðri sem að mestu var bundið við Hrísey.

Sagt var að eftir að veðrið gekk niður hafi Norðmennirnir leitað að Galdra-Villa um Hrísey til að drepa hann. Hann hefði verið falinn og forðað í land. En norsku síldveiðimennirnir hér við land voru ekki sloppnir undan álögum illviðra. Því þegar þeir héldu heim seinna um haustið á þeim skipum sem eftir voru, gekk heimferðin ekki áfallalaust. Hvert óveðrið rak annað, lenti floti Norðmanna í hrakningum og segir m.a. svo frá:

-Ein hrakningasaga skipanna sem voru á útleið er einstök. 24. október lagði þilskipið Anna sem var 63 tonna jakt af stað frá Mjóafirði. Sex manna áhöfn var á skipinu. Tveim dögum eftir brottförina skall á hið mikla óveður. Þá voru öll segl felld á Önnu nema stagfokkan og klýfir. Voru tveir menn að hagræða seglunum þegar brot kom á skipið. Féll annar þeirra útbyrðis og drukknaði. Nokkru síðar fór klýfirinn og þegar var verið að reyna að koma upp segli í hans stað reið stórsjór yfir skipið og hreif með sér fjóra skipverja sem drukknuðu.

Þá var aðeins einn maður eftir á skipinu. Hann hét Johannes Olsen Blede, 17 ára kokkur frá Harðangri. Næstu dagana hafðist hann við í káetunni meðan skipið rak stjórnlaust undan sjó og vindi. Öðru hvoru fór hann upp og dældi sjó úr skipinu. Nægan mat hafði hann en gat hins vegar ekki kveikt upp þar sem allar eldspítur skipsins voru ónýtar af bleytu. Þegar mesti  ofsinn var úr veðrinu tókst piltinum að laga kompásinn og eftir það stýrði hann skipinu í austur. Öll segl voru farin veg allrar veraldar en Johannes fann yfirbreiðslu í skipinu og tókst að tjalda henni í segla stað.

Liðu svo dagar. Hinn 16. nóvember hafði pilturinn loks landsýn. Bar skipið upp að skerjóttri strönd þar sem brim svarraði og landtaka virtist með öllu vonlaus. Tókst Johannes að hagræða segldruslunum þannig að skipið tók stefnu frá landi. Var hann að niðurlotum kominn og svefnlaus. Tók hann það til bragðs að fara niður í káetuna og leggja sig en sagði síðar svo frá að hann hefði þar með gefið sig Guði á vald. Næsta morgunn hrökk hann upp við það að skipið kenndi grunns. Þaut hann upp á þilfar og sá að skipið var komið í gegnum brimgarðinn og lá við klettahlein. Fór hann niður í káetu og sótti þangað peninga en kom síðan upp aftur og tókst að stökkva í land. Þegar birti sá Johannes hús í nágrenninu og hélt þangað. Reyndist hann kominn í Viknaeyja í Namdal. Þegar skipsins var vitjað reyndist það hafa kvikað frá aftur, lent á skerjum og mölbrotnað. Þolgæði drengsins þótti einstakt og björgun hans kraftaverki líkust. "þetta er sennilega merkilegasta Íslandsferð sem kunn er á síðari tímum", -sagði blað í Haugasundi sem greindi frá hrakningum piltsins sem stóð í 21 dag.

Galdra-Villi flutti í Svarfaðardal stuttu eftir gjörningaveðrið í Hrísey náði þar í góða konu, sem tók hann að sér, og bjó lengst af eftir það ásamt henni í dalnum. Efnabændur reyndu í fyrstu allt til að koma Galdra-Villa í burtu, enda vandaði hann þeim ekki kveðjurnar ef svo bar undir. Allt kom fyrir ekki, og frá miðjum aldri hafði Villi ábúð á Bakka ævina til enda, á einni bestu og þekktustu jörðinni í dalnum, -já einmitt þeim Bakka sem þeir bræður Gísli, Eiríkur og Helgi voru við kenndir.

En hver var Galdra-Villi? -Hann var alin upp á hrakningi af einstæðri móður í misjöfnum vistum. Í tímaritinu Saga kemur fram í grein Sigurjóns Sigtryggssonar um Gjörningaveðrið, sem stundum var kallað Norðmannabylurinn, að Galdra-Villi hafi heitið Sigfús Vilhjálmur Einarsson (1863-1933). Þar segir m.a.; -ekki naut Vilhjálmur skólagöngu í æsku, en fór snemma að vinna fyrir sér. Hann var löngum lausamaður og vann þá ýmis störf til sjávar og sveita. Hann varð fljótt þekktur að ríkum geðbrigðum og þótti þá ekki alltaf aldæla. Því verður ekki lýst betur en með orðum vinar hans, Björns R. Árnasonar:

"Snemma munu hafa gert vart við sig sterkar og miklar geðshræringar hjá Vilhjálmi, og var hann um það nokkuð sérstæður, enda oft og víða á orði haft. Varð hann allmikill drykkjumaður um öndverða ævi sína, sem auðvitað jók örlyndi hans og geðhita. Voru í því ástandi orð hans einatt fullstöfuð, og þótti sumum sem kynngi eða dulmagn fylgdi, og kom þar, að hann var nefndur "Galdra-Villi". Átti hann heldur hreðusamt við svallbræður sína á þeim árum, og þótti ýmsum sýnt að það myndi eigi vinnast honum til gæfu eða góðs þokka meðal almennings. - Þó er það víst, að til voru þeir menn, er hann batt vinfengi við, sem entust alla stund, á meðan hann og þeir lifðu. Enda gerðist Vilhjálmur snemma mikill drengur í raun, trúr í þjónustu og hvergi brigðmáll eða auðvirðismaður."

Nokkru áður en Vilhjálmur og kona hans Kristín fluttust að Bakka hafði Vilhjálmur slitið vinfengi sínu við Bakkus. Kom þá æ betur í ljós, hverra mannkosta hann var. Studdur þreki og hæglæti Kristínar, sem sjaldan eða aldrei brá jafnlyndi sínu og svignaði hvorki né æðraðist, þótt stormar hefðu farið um huga manns hennar, hófst hann til vaxandi álits í héraði og naut trausts og trúnaðar sveitunga sinna.

Vilhjálmur Einarsson smækkaði sig aldrei með því að ráðast á garðinn sem honum sýndist lágur. það kom vel í ljós við þá sem halloka fóru í lífsins ólgusjó. Einnig varð þeim hjónum einstaklega vel til hjúa, því að í vistinni fylgdi glaðværð og tifbreytni í kaupbæti, jafnframt sem sum, er lengi voru hjá þeim, voru leyst út með gjöfum, sem um munaði, þegar þau hófu sjálf búskap. Kom þar fram einn þáttur örlyndisins, -höfðingslundin. 

-Sigrún Magnúsdóttir fyrv. Alþingismaður og ráðherra gerði þessum afa sínum skil í erindi hjá Ættfræðifélaginu og sagði þá m.a.: -Galdra-Villi hét fullu nafni Sigfús Vilhjálmur Einarsson og varð merkisbóndi í Svarfaðardal. Hann var mikill frumkvöðull og framkvæmdamaður í landbúnaði og búvélahönnun. Það má segja að hann hafi verið stórtækur í öllu sem hann tók sér fyrir hendur. Undir hrjúfu yfirbragðinu sló milt hjarta gagnvart þeim sem minna máttu sín í samfélaginu, en yfirgang stórbokka þoldi hann illa. Hann taldi mjög mikilvægt að sinna vel ungmennum og mætti gjarnan á samkomur og skemmtanir þeirra. Meðan hann gerði út frá Dalvík hélt hann ávallt skemmtanir í lokin og gerði vel við hjú sín þar sem og í sveitinni. Vilhjálmur eignaðist einstaka konu, ljúfa, vinnusama og geðgóða, Kristínu Jónsdóttur frá Jarðbrú. Átti hún vafalítið stóran þátt í myndarskapnum á Bakka þó að Vilhjálmur fái oftast heiðurinn. Saman hlúðu þau að sínu búi og þeim sem urðu úti á berangri lífsins eins og Jóhanni bera, umrenningi, en hann var síðustu ár sín á Bakka.”

Eftir þetta óveðrasama haust lagðist nánast af að Norðmenn kæmu með skipaflota að sumarlagi yfir hafið til síldveiða við Ísland, og þeir fáu sem það gerðu áfram höfðu sig heim áður en haustaði.

 

Heimildir.

Þrútið var loft og þungur sjór

Saga – 1 tbl 1982

Píslarsaga Jóhanns bera