Sjóræningjarnir -og silfrið hennar Siggu minnar

Það vita það kannski fleiri en kæra sig um, að á Íslandi hefur í gegnum tíðina búið gríðarlega vel efnað fólk. Svokallaðir landnámsmenn höfðu í farteskinu ógrynni silfurs og annarra gersema, auk ættatalanna sem mátti rekja til konunga 1000 ár aftur í tímann. Stöðugt bættist í þennan sjóð framan af öldum, með góðu eða illu líkt og börn og silfur Egils sanna. Nú má segja sem svo að genaþursið í Vatnsmýrinni sé það eina sem gerir sér mat úr þessum landnámsauði með því að selja genamengi landans til auðróna lyfjaiðnaðarins.

Enn í dag, -og þrátt fyrir þræls eðlið, eru Íslendingar samt taldir til ríkustu þjóða veraldar. En ekki breytir það samt því að silfrinu og ættartölunum var stolið og þjóðin átti sínar hörmunga aldir þar sem svo svarf að hún var nálægt því að hverfa úr sjóði þjóðanna. Hvað um allt gamla ættarsilfrið varð vekur forvitni fárra nú á tímum. Íslendingar eru á ný við það að hverfa af sjónarsviðinu á dögum auðræðis, og nú annaðhvort í glópalinn eða kirkjugarðana, -fátækir af öðru en digital tölum.

Fólk á mínum aldri man leifar ættarsilfursins, -enga fjársjóði, -en silfur stokkabeltið, -nælan og -hólkurinn – á mótum skotts og skúfs í húfunni. Þetta dugði til að gera upphlutinn hennar ömmu að dýrgrip. Silfurborðbúnaður -hnífur, -gaffall og -skeið með ígröfnum stöfum þóttu merki um menningararf þegar til siðs var að gefa börnum silfurskeið í skírnargjöf, meir að segja erfðu mín börn sinnar ættar silfurskeiðar samkvæmt nafni.

Það má segja að á seinni öldum hafi það komið í hlut kvenna að gæta Íslandssilfursins. Því sem ekki hafði þegar verið stolið á öldum helsisins, -ættarsilfursins. Amma eftirlét yngri systur minni upphlutinn, ekki bara vegna þess að þær væru al-nöfnur, ekki síður vegna þess að þær voru áþekkar að stærð. Þessi upphlutur er nú í S-Frakklandi og hefur verið þar í áratugi og ekki veit ég hvort systir hefur nokkurtíma skartað honum.

Ekki er svo langt síðan að þingkona á Alþingi mætti í til þings í hluta upphlutar ömmu sinnar. Sem sönn alþingiskonan hafði hún nútíma vætt þjóðbúninginn  með því að klæðast buxum neðan upphlutar vestisins, -skreytt ættarsilfrinu. Hvort það hefur verið gert í virðingaskini við gömlu konuna eða þjóðaþingið er ekki gott í að spá, en hún allavega stal senunni með því að fótum troða í buxur þjóðlegri hefðinni.

Já ég hef verið að lesa rán, galdra og geðveiki undanfarið, -verið að lesa mig niður í 17. öldina. Til þess taldi ég sjóræningja, silfur og galdra best til fallna, -enda sú 17. stundum kölluð brennuöldin. Ég komst fljótt að því að galdrafárið var ekki beinlínis vegna galdurs og geðveiki, heldur var þetta aldafar tilkomið vegna endalausra sjórána. Hugmyndafræði galdrabrennanna má telja innflutt trúarbragðaofstæki í kjölfari siðaskiptanna, komið frá spænska rannsóknarréttinum sem barðist við fjölmenningu í dulargerfi Íslams, sem of langt mál er að gera grein fyrir í stuttum pistli.

Það sem maður áttar sig ekki á í fljótu bragði er sú staðreynd, -að Danir eru mestu sjóræningjar sem að Íslandsströndum hafa komið. Eins og má lesa í þessu mbl fréttaviðtali við Steinunni Kristjánsdóttir fornleifafræðing. Hún gaf út um þessi hugðarefni sín m.a. í bókinni Leitin að klaustrunum. Fyrstu áratugina eftir siðaskiptin voru heilu skipsfarmarnir af dýrgripum úr silfri fluttir frá Íslandi til Kaupmannahafnar.

Steinunn segir; -"Það er tvisvar sinnum minnst á sjóræningjaskip þar sem þau herja á Ísland en Danakonungur stöðvar það, líklega því hann sjálfur vildi komast yfir silfrið, frek­ar en að verja fólkið. Að minnsta kosti upplifi ég það þannig við lestur skjalanna." Spurning hvort lukkupotturinn hún Kristrún forsæta, ætti ekki allavega taka eins og eitt Trump á Rósenborgar silfurljónin við fraukuna Fredriksen áður en anað er í ESB. Það var ekki einungis svo að Danir afvopnuðu landann og hirtu silfrið. Bókmenntirnar með ættartölunum fóru sömu leið, þó svo að við höfum fengið eitthvað af  því lesefni til baka.

Nú virðast málsmetandi Íslendingar vilja láta erlent vald stela af okkur krónunni, -landinn að mestu búinn að gleyma því, að hvorki gekk né rak að komast úr moldarkofunum með þeirri Dönsku eða Skandinavíska ríkisdalnum þar á undan. Það var ekki fyrr en u.þ.b. þegar sú íslenska tók við, -moldarkofarnir að hruni komnir, að eitthvað fór að rofa til, -í upphafi 20. aldarinnar. Húsakostur landsmanna tók svo stakkaskiptum uppúr 1919 með Íslensku krónunni. Þess vegna er ágætt að kynna sér sögu landans í gegnum aldirnar og halda henni til haga þó svo það bjargi ekki öðru héðan af en hugsanlega ósýnilegri stafrænni krónu.

Píslarsaga séra Jóns Magnússonar er um galdur og geðveiki en Jón fékk feðga brennda á báli í Skutulsfirði, -á Skipeyri þar sem Ísafjarðarflugvöllur er nú. Um það þegar séra Jón tók við Eyrarkirkju árið 1644, sem er þar sem nú er Ísafjarðarbær, -stendur þetta: -Það hefur verið hrörlegt umhorfs í Eyrarkirkju þótt hún héngi uppi, væri sögð "vel standandi", enda hafði kirkjunni ekki verið bættur til fulls skaði úr biskupstíð Gísla Jónsonar, 1579, þegar enskir sjóreyfarar stálu fjölda muna og gengu berserksgang í kirkjunni, brutu gólf, altari og bekki. Greina heimildir frá því að ræningjar þessir hafi nauðgað konum og drepið fjóra menn, en samkvæmt einni þeirra tókst kvenfólki að verða tveimur þeirra að bana.

Píslarsagan hefur að geima bréf, dóma og vísitasíur, auk þess einstaka hugarflugs um galdra sem fór fram í höfði séra Jóns Magnússonar, og hann setti á blað. Í vísitasíu 16. ágúst 1653, meira en 60 árum eftir að sjóræningjarnir voru á ferð í Eyrarkirkju er silfurkaleiks kirkjunnar sárt saknað auk annarra dýrgripa, og ekki fyrr en í vísitasíu árið 1675, tæpum hundrað árum eftir sjóránin, sem sómasamlegur kaleikur er talin aftur kominn í kirkjuna. Píslarsaga séra Jóns Magnússonar eru rúmar 400 bls. af torkennilegu efni á menntamáli 17. aldar, og því engin áhlaupalesning, -en hún þykir einstök í sinni röð.

Það má geta sér þess til að leifar þess Íslandssilfurs, sem sjóræningjar danska kóngsins náðu ekki um, hafi alþjóðlegur lýður sjóræningja gert sér far um að nálgast norður í höf. Þegar heimildir eru skoðaðar um hvaða sjóræningjar voru á ferð í Eyrarkirkju þá má sjá í Öldinni 16. -hans Jóns Helgasonar, að sjóræningjar plöguðu Vestfirði sumarið 1579. Þar eru þeir sagðir Hollenskir og foringi þeirra William Smidt. Þeir rændu Rauðasand tóku menn gíslingu og sigldu með þá til Patreksfjarðar og kröfðust lausnargjalds. Fóru, -á meðan ættingjar skröpuðu saman ættarsilfrinu, norður á firði og rændu og drápu menn í Súgandafirði auk þess að nauðga þeim konum sem þá listi á leiðinni.

Ræningjar þessir stoppuðu við í Skutulsfirði vegna byr-leysis inn Djúp, þar höfðu þeir fregnað að fólk ætti sjóði silfurs. þar sem hægt væri að krefjast lausnargjalds og biðu á Eyri á meðan þess var aflað. Heimildirnar herma að tveir þessara sjóræningja hafi verið drepnir af vestfirskum konum.

Hjónin á Ögri fengu skipstjóra frá Holsetalandi til að fara á fund ræningjanna með lausnargjald, sem safnað var. Um hálftunna af smíðasilfri og slegnum peningum, þar á meðal kvensilfur á allt að þrettán kvenbúninga. Þetta dugði sjóræningjunum ekki og tóku þeir eiða um að meira yrði afhent seinna í Hollandi á gjaldaga sem þeir settu. Annars kæmu þeir árið eftir sjö sinnum verri.

Rétt er að skoða sjórán 17. aldarinnar í ljósi siðaskipta 16. aldar, þó svo að þau gerist áratugum síðar. -Og þá sér í lagi Baskavígin, sem á eftir komu og þykja með ógeðfelldari níðingsverkum sem framin hafa verið af Íslendingum.

Þegar á þessa óöld sjórána leið, þvarr silfrið á heimilum landsmanna og dæmi þess að heimilisfólki hafi þá verið stolið svo hundruðum skipti, flutt úr landi og selt í þrældóm, -þar sem það eina sem gat bjargað því þaðan var lausnargjald kóngsins í Kaupmannahöfn.

Þegar svokallaðir Tyrkir rændu Berunes við Berufjörð var eitthvað eftir að silfri á heimilum landsmanna, -allavega á Berunesi. En þar bjuggu Bjarni Jónsson silfursmiður og Sigríður Einarsdóttir, dóttir séra Einars Sigurðssonar prests í Eydölum, sem frægur er fyrir að hafa ort eitt af helgiljóðum Íslendinga sem enn er sungið eftir að það verður heilagt, -Nóttin var sú ágæt ein.

Heimilisfólkið á Berunesi flúði í ofboði undan Hundtyrkjanum yfir Strandarfjöllin í Breiðdal, -til ættingjanna á Eydölum. Þjóðsagan segir að orðið hafi að skilja eftir gamlar og veikburða kellingar heima í bæ. Þeim hafði verið komið fyrir á milli þils og veggja svo Tyrkir finndu þær ekki. Sjóræningjarnir brutu upp kistur og koffort í bænum og fundu silfrið, létu það glamra úr greipum sér aftur í kistuna til að bera á brott með sér.

-Ja, svona átti það að fara, silfrið hennar Siggu minnar! -datt upp úr einni kellingunni. Þetta heyrði Hundtyrkinn og misstu hún við það lífið snarlega. – Já þær mættu alveg leiða hugann að því kellingarnar, -af öllum kynjum, ekki síður en þær sem kenna sig við valkyrjur og spranga um síðbuxna, hvernig ættarsilfrið er til komið og hvers vegna formæður þeirra hafa varðveitt það í þjóðbúningnum allt fram á þennan dag.

Athugasemdir

[Guðjón E. Hreinberg, 16.3.2025 kl. 11:34]

Ég hafði gaman af að blaða í bókunum "aldirnar okkar" fyrir nokkrum árum, en hætti því þegar engra heimilda var getið svo ég gæti flett upp sumu sem haldið var fram.

Innan um var t.d. minnst á ýmsa sem voru vell auðugir, ein kona t.d. á (að mig minnir fimmtándu öld) átti um 900 jarðir. Mann langaði sumsé að vita meira en hafði enga tilvísun til uppflettinga.

Þó þessar bækur væru skemmtilegar, voru þær alls ófullnægjandi, því innan um var svo marg sem mann fýsti að vita meira um. Enda eru innan um í Sögunni alls kynns gloppur - sem ég uppnefni svarthol - ýmislegt sem minnst er á eins og í framhjáhlaupi en vísar á stóra og mikilvæga hluti ef maður tekur eftir.

Bestu kveðjur

[Guðjón E. Hreinberg, 16.3.2025 kl. 11:35]

... þetta er svipað og með Brynjólf biskup, hann var auðugasti og stórtækasti útgerðarmaður landsins, hugsanlega umsvifameiri og ríkari en allir útgerðarmenn landsins fram á 20stu öld, en við lesum bara um Ragnheiði og Daða í skemmtsagnfræði valdastéttanna.

[Magnús Sigurðsson, 16.3.2025 kl. 16:45]

Takk fyrir athugasemdina Guðjón, -mikið til í henni.

Öldin okkar er skemmtilesning miðað við frumheimildir á við Píslasögu séra Jóns Magnússonar. 

Eins og kemur fram hjá Matthíasi Viðari Sæmundssyni, sem tók saman bréf, dóma og vísitasíur Píslarsögunnar, þá talar hann um Enska sjóreyfara. Öldin segir frá Hollenskum. Í frumtextum Píslarsögunnar er hvergi minnst á þjóðerni þessara ræningja, en tjónið tíundað í vísitasíum. Ég kannaði engar heimildir um þessa sjóræningja, annað en að líta í Öldina.

Þegar þú talar um svartholin í sögunni þá er ágætt að lesa á milli línanna og líta í þjóðsögur. T.d. er sagan af kellingunni og silfrinu hennar Siggu minnar, -þjóðsaga. En samkvæmt því sem kallaðar eru áreyðanlegar heimildir þá áttu Sigríður Einarsdóttir og Bjarni silfursmiður Jónsson heima á Berunesi þegar Tyrkjaránið var framið.

Oddur Einarsson sem þá var biskup í Skálholti var bróðir Sigríðar á Berunesi og frumtexti Tyrkjaránsins á austfjörðum var skráður í Skálholti veturinn eftir að þau voru, og er sögð samkvæmt frásögn skólapilta að austan, -ekki ólíklegt að Oddur biskup hafi haft talsverðan áhuga á að frétta af sínu fólki og setja þá sögu á blað. En Berunes var engu að síður rænt þó svo að flest heimilisfólk slippi fyrir utan þessar ellikellingar sem skildar voru eftir.

Varðandi Brynjólf biskup "stórútgerðarmann, þá er margt til um fjármálaumsvif hans. Samkvæmt Austfirskum "heimildum átti hann flestar jarðir í Vopnafirði, eða fleiri hundruð í jörðum, því verðmæti jarða var mælt í hundruðum. Nú líður að því að Rauði Djöfullinn Ratcliff á Old Traffort, slagi upp í að eiga jafnmikið af jörðum i Vopnafirði og Brynjólfur biskup átti á sínum tíma.

Til þess að fá nasaþef af 17. öldinni eru textar úr Tyrkjaráninu, t.d. bréfaskriftir frá Skálholti til sóknarpresta í Eyjum ágætis heimildir en nóg er til af þeim bréfum, vegna þess að margir lifðu í synd og solli eftir að makanum hafði verið rænt og seldur á þrælamarkaði í Brbaríinu.

Píslarsaga séra Jóns Magnússonar er t.d. einstök frumheimild, sem og Reisubækur Jóns Ólafssonar Indíafara og séra Ólafs Egilssonar úr Eyjum. Einnig er til nokkuð um Jón lærða Guðmundsson því hann var dæmdur maður sem stóð í málavafstri vegna vegna ofsókna elítunnar og því eru til skráðar samtíma heimildir. Auk þess sem Jón lærði orti ljóðabálk um ævi sína sem kallast Fjölmóður ásamt ljóðum um Baskavígin en fyrir Þann kveðskap var hann m.a. ofsóttur.

Það stóð samt ekki til af mér að þvæla út í eitt um þrautleiðinlegar heimildir. Það er vandaverk að vekja áhuga á þesskonar lesefni og mér finnst Jóni Helgasyni hafa tekist einna best upp í því efni, m.a. með Öldunum okkar.

Bestu kveðjur.

[Pétur Örn Björnsson (IP-tala skráð) 16.3.2025 kl. 22:11]

Segi sem oftsinnis og fyrr ...

Bestu þakkir fyrir pistilinn, meistari Magnús.

[Magnús Sigurðsson, 17.3.2025 kl. 05:36]

Þakka þér fyrir innlitið og athugasemdina Pétur Örn. -það er alltaf mikils virði að heyra frá þeim sem lesa, því annars myndu margir pistlar ekki sagðir verða.

Þessi er kannski fullpólitískur enda dylst það varla að ég reyna að vekja áhuga á efninu með því að setja það í samband við dægurmál okkar daga.

Samt er það svo að sagan er eins og klukka sem gengur í hringi, eða kannski réttara sagt í spíral, því við lendum aldrei á nákvæmlega sama stað.

Við getum samt ferðast fram og aftur í tímann ef við kunnum söguna.

Bestu kveðjur.

[Jóhann Elíasson, 17.3.2025 kl. 12:52]

Ég hef áður sagt það og segi eins gírugi andasteggurinn á tjörninni "ÉG ENDURTEK". ég þekki engan sem skrifar jafn skemmtilegan og áhugaverðan texta, eins og þú gerir......

[Magnús Sigurðsson, 17.3.2025 kl. 17:55]

Þakka þér fyrir þessa höfðinglegu athugasemd Jóhann, -þú átt nú talsverðan þátt í bloggunum mínum þessa dagana með því að fóðra mig á fróðleik um öldina 17. erlendis frá.

Annars kom þessi silfurþáttur þannig til að ég spurði Matthildi mína hvar silfurskeiðin hans Sigga okkar væri niður komin. Hún vissi það upp á hár þó svo að henni hefði verið pakkað niður um aldamótin.

Svo fórum við niður í geymslu í gær og fundum silfurskeiðina. Hún var pússuð upp úr silfur-fægi, enda orðin svört hirðuleysi. Þegar hún var orðin skínandi þá brunuðum við í neðra með skeiðina og sálmabókina sem var áletruð Sigurði Þórðarson 19.maí 1923.

Það er samt ekki þannig að hann Siggi okkar hafi verið fæddur með silfurskeið í munninum, heldur var þetta silfurskeið séra Sigurðar Þórðarsonar frá Skeið í Selaárdal, -Arnarfirði, sem faðir minn hafði komið með og fært Sigga þegar hann var skírður ásamt sálmabók séra Sigurðar.

Þeir tveir Sigurðarnir fengu nafn af séra Sigurði Þórðarsyni sem var fyrri maður ömmu og dó ungur að árum. Faðir minn var Magnússon en skírðu Sigurður Þórðarson Magnússon og erfði þessa skeið sem í er grafið skrautskrifað SÞ og hann vildi að Siggi fengi þessa skeið og sálmabók.

Þessi silfurskeið datt allt í einu ofan í höfuðið á mér svona rétt eins og pistillinn, og ekki var ég lengi að finna sálmabókina. Ég er bara þokkalega ánægður með að hafa komið þessu frá mér.

Með bestu kveðju.

[Jóhann Elíasson, 17.3.2025 kl. 18:36]

Ég á ENGAN þátt í því hversu vel þú kemur hlutunum frá þér og alls ekki hversu læsileg bloggin þín eru...... 

[Magnús Sigurðsson, 17.3.2025 kl. 19:40]

Þú segir nokkuð Jóhann, -en ég hef oft sagt að það eru athugasemdirnar sem gera bloggin og þessi bloggpistill er mikið til byggður á athugasemdum við undanfarin blogg.

Auk þess sem það rann upp fyrir mér þegar ég las bækurnar sem þú sendir mér, The Stolen Village um sjóránin á Írlandi, og Corsair and Captives um sjóræningja útgerðirnar í Barbaríinu, að ekki var um neitt einsdæmi á Íslandi að ræða.

Þetta voru þaulskipulegar ferðir sjóræningja útgerða úr Barbaríinu sem kölluð eru Tyrkjarán. Eins höfðu hér við land lengi sveimað sjóræningja skip undir þeim formerkjum að stunda hvalveiðar, en ásældust í raun það sem hér var hægt að koma höndum yfir á sem auðveldastan hátt.