Magnús Sigurðsson

Núna í vikunni mátti sjá sérstaka birtu yfir Austurlandi, sem átti upptök sín í Afríku, þegar sandur barst alla leið frá Sahara eyðimörkinni. Lítið fór fyrir fyrirbrigðinu í fjölmiðlum en þeim mun meira á á facebook í fallegum sólarmyndum. Austurfrétt sagði þó frá hvar fyrirbærið ætti upptök sín.

Það er ekki óalgengt að sandmistur af hálendinu, eða gosmistur takmarki sýn til fjalla. Eins er ekki óþekkt að sandryk frá Sahara greinist á Íslandi,  en í þeim mæli sem kom með hlýindunum í nú í nóvember er aftur á móti ekki algengt .

Litbrigðin eru talsvert öðruvísi í Sahara mistrinu en af öræfa mistri landsins, enda er Sahara sandurinn gulleitur en íslenski öræfasandurinn er svartur. Þetta veðurfyrirbrigði fór ekki fram hjá skýjaglóp eins og mér, set hér inn nokkrar myndir af fyrirbrigðinu.

Myndirnar eru teknar á litla Canon myndavél, stækka má myndirnar með því að smella á þær. 

Skömmu fyrir sólarupprás 12.11.

Um miðjan dag 13.11.

Skömmu fyrir sólsetur 13.11.

Fjallasýn 13.11.

Horfin fjallasýn skömmu eftir sólsetur 13.11.

Seinnipart dags 14.11.

Egilsstaða kirkja við sólarupprás 15.11.

Man einhver lengur hvernig var að koma erlendis frá í flugstöð Leifs Eiríkssonar á 10. áratug síðustu aldar? Já einmitt; góðan daginn þegar komið var frá Ameríku, og góða kvöldið þegar komið var frá Evrópu. -Og ef maður tók undir á lýtalausri íslensku, þá; -velkomin heim. Þetta var fyrir tíma Schengen og maður naut þess að vera ríkisborgari á Íslandi, -ættlandi Leifs Eiríkssonar, þeir sem annaðhvort skildu ekki kveðjuna eða voru flóttlegir voru teknir til nánari athugunar af tollvörðum.

Þessi tíð er löngu liðin, aldafjórðungur er síðan Schengen tók yfir flugstöð Leifs Eiríkssonar. Árið 2012 var þannig komið að maður komst varla frá landinu öðruvísi en á sokkunum með buxurnar á hælunum, og þegar maður kom til KEF þá var rétt betra að halda kúlinu ef minnsti grunur lék á að maður væri mörlandi, en útlendingar þrömmuðu í gegn. Því tekin hafði verið upp sú aðferðafræði að sorterað út úr landinu en ekki inn í það, -allt í boði Schengen nema kostnaðurinn.

Textan hér að neðan færði ég í bók daganna árið 2012.

"Það fer ekki hjá því að það örli aðeins á kvíða við þá röskun sem verður á grjótburðinum í fjósvegginn við það að fyrir höndum er flugferð yfir himin og haf. Síðast þegar ég fór þessa leið mátti ég gjöra svo vel að stíga til hliðar á Evenesflyplass á skokkaleistunum, með vasana ranghverfa og buxurnar á hælunum vegna skerandi óhljóða frá leitahliðinu. Eftir að hafa verið þuklaður hátt og lágt af kallmanni fékk ég að halda áfram för, en það sama gerðist svo í Gardemoen. Þegar ég kom til Keflavíkur reiknaði ég með að þetta yrði eins og í gamla daga að tollararnir byðu glaðlega góðan daginn og ef maður svaraði rétt á íslensku þá yrði málinu lokið með "velkominn heim".

En það var nú aldeilis ekki, þarna stóðu þær tvær svartklæddar í tollinum, önnur gekk í veg fyrir mig og spurði um vegabréf á ensku. Eins og illa gerður hlutur í grárri lopapeysu svaraði ég á ástkæra og ylhýra, "svo þú ert íslendingur" sagði daman þegar hún hafði skoðað vegabréfið, "þú mátt fara í gegn". En þá brá svo við að hin daman gekk einnig í veg fyrir mig og skipaði mér á ensku að koma afsíðis þar sem taskan mín var sett í skanna, "hvað er þetta" spurði hún á ensku og aftur greip lopapeysan til þess að svara skilmerkilega á ástkæra og ylhýra. "Svo þú talar bara íslensku" sagði svartklædda daman "þú mátt fara í gegn".

Þegar ég kom í gegnum tollinn heyrði ég háreysti sem mér fannst ég kannast eitthvað við, og jú þarna var náungi sem ég hafði séð nokkrum mánuðum áður við vopnaleitarhliðið í Keflavík. Hann hafði tilkynnt þar að það kæmi ekki til greina að hann tæki af sér skó og buxnabelti, hvað þá að hann tæmdi vasana að óþörfu. Þegar það átti svo að leita á honum lét hann þá vita með gargandi snilld að þessu skyldu þeir sleppa því hann væri nefnilega ekki glæpamaður. Fjöldi manns mátti bíða á sokkaleistunum með buxurnar á hælunum meðan serímónían fór fram.

Ég er ekki frá því að það hafi flogið í gegnum hugann á fleirum en mér, þegar svona góður tími gafst til að doka við og líta yfir sviðið, að þessi maður væri sá eini með fulle femm á öllu svæðinu. En hann er, það sem sennilega er kallað á fagmáli, misþroska. Þannig að hjá honum hefur varðveist viska barnsins allt til fullorðins ára." (Þessi texti er úr pistlinum Rosalega er orðið dýrt að vera í vinnu sem má lesa hér)

Nú eru komin meira en 10 ár síðan ég hef farið um KEF, hef einfaldlega ekki haft lyst. Ákvað þegar ég kom endanlega heim frá Noregi, að láta það sem ég á ólifað sem minnst lítillækka mig á Schengen svæðinu.

Annars átti þessi pistill upphaflega að vera um Halla Reynis og upplifun mína af tónlist hans, en Halli Reynis verður að bíða betri tíma, því þegar ég lenti á þessu lagi Velkomin heim þá rifjaðist það upp hvernig var að koma í flugstöð Leifs Eiríkssonar fyrir Schengen.

Árið 1938 fannst merkur fornleifafundur við vegagerðar framkvæmd, þar sem þá var kallað að Litlu-Ketilsstöðum í Hjaltastaðaþingá, þar sem nú er Hlégarður. Um var að ræða líkamsleifar konu, tvær koparnælur, litla skrautnælu, auk klæðisbúta ásamt fleiru. Þessar minjar hafði mýrin varðveitt í meira en þúsund ár. Þáverandi Þjóðminjavörður gekk frá líkamsleifum konunnar í formalíni, sem ekki hefur verið sjálfgefin fyrirhyggja á þeim tíma. Mýrin hafði varðveitt líkamsleifarnar á þann hátt að mjúkvefir konunnar varðveittust þar til formalínið tók við varðveislu þeirra, það má því líkja þessari konu við nokkhverskonar múmíu. Sérstakt er að til séu líkamsleifar sem varðveittar hafa verið í formalíni á Þjóðminjasafni Íslands og hafi nú með nýjustu tækni veitt einstæða innsýn í líf konu sem bjó á Íslandi við landnám.

Það sem komið hefur í ljós með nútíma rannsóknum er að konan hefur látist um árið 900. Eins er rannsóknin talin leiða í ljós að hún sé fædd á vestanverðum Bretlandseyjum og hafi flust til Íslands 5-11 ára gömul, en dáið í kringum tvítugt. Klæðnaður og skart konunnar gefur til kynna að um efnameiri manneskju hafi verið að ræða. Eins þykir bútur úr bláu ullarsjali gefa ótvírætt til kinna að ullin hafi komið af íslensku sauðfé, því má leiða að því líkum að litun og vefnaður ullar hafi þegar verið orðin til í landinu á bernskuárum landnámsins.

Því hefur þráfaldlega verið haldið fram í skúmaskotum að ekki sé allt sem sýnist varðandi upphaf landnáms Íslands og leiddar hafa verið að því margvíslegar líkur að meiri fjöldi fólks hafi búið í landinu en sagan vill greina frá, fyrir eiginlegt landnám. Niðurstöður þeirra rannsókna sem gerðar hafa verið á bláklæddu konunni slá lítið á þær getgátur þó svo að þær sanni ekkert þar að lútandi heldur. Í mýrunum í Hjaltastaðaþinghánni er vafalaust margt fleira forvitnilegt að finna og sennilegast ekki öll kurl þaðan komin til grafar.

Margir hafa orðið til þess að benda á að sumar nafngiftir í þessari sveit séu sérkennilegar, t.d. heitir mýri í Hjaltastaðaþinghá blá og er þannig háttað víða á Austurlandi. Freysteinn Sigurðsson jarðfræðingur sýndi fram á í ársritinu Múlaþingi árið 2010 að minnsta kosti tvö örnefni í Hjaltastaðaþinghá væru af gelískum uppruna þ.e.a.s. frá heimahögum ungu konunnar sem heygð var í Ketilstaðamýrinni. Þar er annarsvegar um helsta einkenni sveitarinnar að ræða, Dyrfjöllin, og hinsvegar um fornar rústir Arnarbælis í landi Klúku, andspænis Jórvík sem stendur sunnan við Selfljótið.

Syðri hluti Dyrfjalla heitir Beinageit eða Beinageitarfjall. Freysteinn telur víst, og rökstyður það rækilega, að upphaflega hafi öll Dyrfjöllin heitið Bheinn-na-geit, sem útleggst á fornri gelísku, dyrnar við fjallið. Arnarbæli vill Freysteinn meina að hafi upphaflega heitið Ard-na-bhaile á forn-gelísku, sem útleggst sem Búðarhöfði sé því snarað yfir á Íslensku. Þrálátur orðrómur hefur verið á kreiki frá örófi alda í Útmannasveit að á þessum stað hafi verið forn verslunarhöfn þó svo að nú sé ekki skipgengt lengur að Arnarbæli. Frumrannsókn fornleifa í Arnarbæli var gerð árið 2010 og leiddi hún í ljós að rústirnar þar eru umfangsmiklar.

Eitt nafn í Hjaltastaðaþinghá hefur valdið mér heilabrotum öðrum fremur, en það er nafnið Kóreksstaðir sem eru rétt fyrir innan Jórvík. Ég minnist þess ekki að hafa heyrt þetta Kóreks-nafn annarsstaðar. Þó þetta bæjarnafn hafi vakið furðu mína strax á unga aldri þegar ég heyrði tvo bekkjarbræður mína í barnaskóla hafa það á orði, þar sem öðrum þótti réttara að bera það fram með skrollandi gormælsku, þá var það ekki fyrr en nýverið að ég fór að grennslast fyrir um hvaðan nafnið gæti verið komið. Við þessa eftirgrennslan mína hef ég lesið sveitarlýsingu, þjóðsögur, austfirðingasögur auk þess að senda Vísindavef Háskóla Íslands árangurslausa fyrirspurn, enn sem komið er. Eins hefur gúggúl verið þráspurður út og suður.

Í þjóðsögu Jóns Árnasonar er greint svo frá: "Kórekur bjó á Kórekstöðum í Útmannasveit. Eftir fundinn í Njarðvík, þar sem þeir Ketill þrymur og Þiðrandi féllu, sótti Kórekur karl syni sína óvíga í Njarðvík. Fyrir utan bæinn á Kóreksstöðum spölkorn er stakur klettur með stuðlabergi umhverfis, það er kallað Kóreksstaðavígi. Kletturinn er hár og sagt er að ekki hafi orðið komizt upp á hann nema að sunnanverðu. Í þessu vígi er sagt að Kórekur hafi varizt óvinum sínum, en fallið þar að lokum og þar sé hann heygður. Merki sjást til þess enn að einhver hefur verið heygður uppi á klettinum, og hefur verið girt um hauginn. Í minni sögumannsins hefur verið grafið í hauginn og ekkert fundizt nema ryðfrakki af vopni, en svo var það ryðgað að ekki sást hvernig það hafði verið lagað." Frekar snubbót en gefur þó vísbendingu.

Þá var að leita á náðir austfirðingasagna, en í þeim er greint frá Njarðvíkingum og atburðum tengdum Ásbirni vegghamri miklum garðahleðslumanni sunnan úr Flóa. Reyndar tegja atburðir þessir sig þvert yfir landið inn í allt aðra sögu því þeirra er að nokkru getið í Laxdælasögu, þegar Dalamenn taka á móti Gunnari Þiðrandabana. En í austfirðingasögum má þetta m.a.finna um Kóreks nafnið í atburðarásinni um bana Þiðranda: "Þorbjörn hét maður. Hann var kallaður kórekur. Hann bjó á þeim bæ í Fljótsdalshéraði er heitir á Kóreksstöðum fyrir austan Lagarfljót. Það er í Útmannasveit við hin eystri fjöll. Þorbjörn átti sér konu. Hún var skyld þeim Njarðvíkingum. Hann átti tvo sonu. Hét annar Gunnsteinn en Þorkell hinn yngri. Þorkell var þá átján vetra en Gunnsteinn hafði tvo vetur um tvítugt. Þeir voru báðir miklir menn og sterkir og allvasklegir. En Þorbjörn var nú gamlaður mjög."

Þórhallur Vilmundarson prófessor í íslenskum fræðum og forstöðumaður Örnefnastofnunar frá stofnun hennar árið 1969 til ársins 1988, telur að Kóreks nafnið megi rekja til stuðlabergsbása í klettunum við Kóreksstaði sem hafa vissa líkingu við kóra í kirkjum, og telur Þórhallur að nafn bæjarins sé af þeim dregið, þetta má finna í Grímni 1983. Það verður að teljast ósennilegt að Kóreksstaða nafnið sé dregið af klettum sem hafa líkindi við kóra í kirkjum ef nafnið var þegar orðið til í heiðnum sið á landnámsöld, nema að kirkjunnar menn hafi þá þegar verið búsettir í Útmannasveit. Því bendir tilgáta prófessorsins í fljótu bragði til þess að hann hafi ekki talið Austfirðingasögur áreiðanlegar heimildir. Í þeim er Kórekur sagt auknefni Þorbjörns bónda sem bjó á Kóreksstöðum, hvort bærinn hefur tekið nafn eftir auknefninu eða Þorbjörn auknefni eftir bænum er ekki gott í að ráða, en lítið fer fyrir sögnum af kirkjukórum þessa tíma.

Hvorki virðist vera að finna tangur né tetur af Kóreks nafninu hér á landi fyrir utan það sem tengist þessum sögualdarbæ Útmannasveit. Kóreksstaðir gæti því allt eins verið enn eitt örnefnið af gelískum uppruna, og þá farið að nálgast kirkjukórakenningu prófessors Þórhalls Vilmundarsonar. Það má jafnvel hugsa sér að nafnið sé ættað frá stað sem á víkingaöld gekk undir nafninu Corcaighe eða "Corcach Mór na Mumhan",sem útlagðist eitthvað á þessa leið "hið mikla mýrarkirkjuveldi" og ekki skemmir það tilgátuna að staðurinn er mýrlendi rétt eins og bláin við Kóreksstaði. Þetta er staður þar sem klaustur heilags Finnbarr átti sitt blómaskeið og er nú þekktur sem borgin Cork á Írlandi.

En að fullyrða það blákalt að með nýjustu tækni á gúggul sé hægt að bendla bláklæddu konuna í Ketilstaðamýrinni við afa Þorbjörns kóreks bónda á Kóreksstöðum sem líklega hafi átt rætur að rekja til Finnbars í Corcach Mór na Mumhan, er blátt áfram full langt gengið.

E.s. Þessi pistill var birtur hér á síðunni 8. ágúst 2015, sem nokkurskonar örnefnahugleiðing, en þá stóð yfir sýningin Bláklædda konan á Þjóðminjasafni Íslands. Hann er endurbirtur nú vegna andleysis og að ég nenni ekki að hræra í langloku. 

Flaskan fraus

og sumrinu lauk

svalir vorsins bíða

Verður veturinn

blíður oss?

Það er nokkuð víst að fáir lesa bloggpistil þar sem er minnst á sálina, eða farið með bæn, -hvað þá ef bænin er í kvæði og pistillinn hefst í bundnu máli. Þessi ætti því að vera nokkuð pottþétt uppskrift, þar sem leitast er við að gera allt þetta í einu.

Nú er kominn vetur, ef talið er frá veturnóttum samkvæmt gamla íslenska tímatalinu, sem hafði tvær árstíðir, -sumar og vetur. Að vísu heitir síðasti sumarmánuðurinn haust og hefst í grennd við haustjafndægur. Tímatöl ganga upp samkvæmt sólarhringrás, en þau gömlu voru oftar en ekki einnig grundvölluð á næturhimninum, -líkt og það íslenska sem var notað um aldir.

Ennþá er það svo að forn tímatöl ganga betur upp í gang eilífðarinnar en nútímans neytendavæna dagatal. Það má t.d. sjá á því, að það gamla íslenska var með mánaðarmót í grennd við helstu viðburði sólarinnar s.s. sólstöður og jafndægur. Það sama átti við næturhimininn, mánaðamót voru grennd við þar sem stjörnumerkin mætast.

Nútímavísindin hafa gert mannsævina línulega á meðan við vitum innst inni að alheimurinn gengur hina eilífu eykt hringrásarinnar. – Og aðeins trúin, sem nútímavísindin efast hvað mest um, leyfir okkur enn þann munað að verða eilíf eins og alheimurinn sem okkur umlykur.

“Þú átt aðeins eitt líf” hefur verið gefið á línuna af nýaldar húmanisma efnishyggjunnar, -frá vöggu til grafar. Þetta hefur falið sálina og slitið tengingar við eilífðina og almættið. En hvort sem það er þetta eina líf, stafrænn tíminn, eða þá árstíðirnar, -þá tilheyrir allt hringrás eilífðarinnar.

Nútíminn getur þess sjaldnast, að ekki er hægt að tapa því sem maður er, -aðeins því sem maður hefur, -hvað þá að þú sért aðeins ríkur þegar þú átt eitthvað sem ekki fæst fyrir peninga. 

Til að enda þennan lítt-læsilega pistil má segja sem svo að hann sé lítið annað en brot óreiðuhugsana, rétt eins og bundið mál sem á það til að tínast í ljóðum, þ.e.a.s. þegar maður er orðin það ringlaður að koma ekki lengur frá sér í orði heilli hugsun, -nokkurskonar ótímabær elliglöp, eða sakramenti sérvitrings.

En ég ætla samt ekki að gleyma kvæðinu og bæninni, sem ég lofaði í upphafi, -til Röðlasmiðsins.

Þú sem röðli ræður

hverri dögun í heimi hér

ver á himni skæður

þegar ævi kvölda fer

Lýstu sorta með sólstöfum

þegar lækkar á lofti sól

slá roða af himni björtum

yfir haf, dal og hól

Geislaðu leiftrandi ljósum

í myrkrinu hérna norður frá

skartaðu blikandi stjörnum

svo megi í birtu sálin ná

Svo er sól á vetri hækkar

og ljósið bjarta færirðu mér

til sumars ætíð mig hlakkar

þar til ljós í röðli þínum ég er