Færsluflokkur: Landsins-saga

Ísland á hverfanda hveli (myndablogg)

IMG_6730

Ég vil minnast íslensku sauðkindarinnar hér á síðunni, með nokkrum myndum, -og mínútu þögn. Hún hefur alla þessa öld, og jafnvel lengur, haft verra orð á sér en landsins forni fjandi og er nú á hvervanda hveli í landinu bláa. Á hreinni íslensku er varla til verra skammaryrði, en að kenna einhvern við kvikindið, -nema ef vera skyldi þann gula.

IMG_8854

Það hefur reyndar í seinni tíð verið eitt helsta feimnismál skaðmenntaðra, að viðurkenna á hverju landinn hefur lifað í þessu landi í gegnum aldirnar, því ekki var bókvitið í askana látið þá frekar nú, þó svo að alltaf hafi verið í móð hjá víxlurunum að millifæra í skjóli íþyngjandi regluverks, -líkt og á stjörnum prýddum asnanum sunnar í álfunni.

img_8249 13.08.2016 

Nú er hún kölluð ágangsfé af auðrónum og auðnuleysingjum, einkum þeim sem stunda hamfaraórækt á bújörðum, -eftir að hafa um langa hríð legið undir ámæli fyrir að naga gat á jarðskorpuna af 101 lattelepjandiliðinu. Það hefur verið að renna upp fyrir síðuhafa að íslenska sauðkindin er að verða safngripur í eigin landi, -og allt sem henni tilheyrir.

IMG_6906

Vond er lygin í landinu, sem bæði líf og dauði valt og veltur á landsins gæðum, -og er nú svo komið að þeir sem snjallastir eru að panta í skjóli skriffinnskunnar, leggja á og millifæra samkvæmt regluverkinu, -fara alfarið með marvælaöryggi landsamanna.

 

Merki

Á síðustu öld var varla hægt að taka ljósmynd á berangri án þess að þar sæist í sauðfé

 

IMG_6770

Eitt sinn drifkraftur tækniframfara til að nýta landsins gæði

 

Strýta 2000

Nú er Snorrabúð stekkur

 

IMG_7654

 

IMG_4971 (1)

 

IMG_1545

 

IMG_7793

 

IMG_7846

 

IMG_1589

 

IMG_9620

 

IMG_4521

 

IMG_8687

 

IMG_8853


Síðasti goðinn og allra síðasti Oddverjinn

Til Oddverja er menning Íslendinga rakin, þó stjórnarfarið sé af Sturlungakyni. Þjóðlíf Íslendinga berst alltaf á milli tveggja skauta: Mikillar menningar í bóklegum og verklegum efnum, og ónotandi siðlauss stjórnarfars.

Það er Oddverjaarfurinn og Sturlungaarfurinn, sem ávaxtast í landinu hlið við hlið, og rífur hinn síðarnefndi niður það, sem hinn fyrri byggir upp.

Gæfulaus þjóð lifir í þessu dásamlega fagra og auðuga landi á sterkri menningarlegri rót, og pínist af gæfuleysi út í sárasta umkomuleysi og neyð, sem saga Íslands vottar.

Þetta stendur í Smiðs-sögu Andréssonar á bls 49, -bók Benedikts Gíslasonar frá Hofteigi. Smiður varð hirðstjóri yfir Íslandi um nokkurra mánaða skeið, -100 árum eftir að  þjóðveldið féll, -og á Smiður að hafa verið norskrar ættar.

Smiður Andrésson hafði tekið landið á leigu til að innheimta skatt fyrri norska kónginn upp á hlut. Áður en hann tók við höfðu verið fjórir hirðstjórar hver með sinn fjórðung, allir íslenskir höfðingjar, -eins og hirðstjórar höfðu verið fram að þeim tíma.

Benedikt Gíslasyni þótti einkennilegt að til greina hefði komið að gera erlendan mann að æðsta umboðsmanni konungs á Íslandi, jafnvel þó svo að hann hafi fljótlega verið drepinn. -Og þá kannski alveg sérstaklega vegna þess hve sagan ber honum illa söguna taldi hann Smið vera Íslending.

Smiður átt að hafa gengið hart fram í skattheimtu, verið svallgjarn og djarfur til kvenna þessa örfáu mánuði sem hann hélt lífi á Íslandi. Grundar-Helga í Eyjafirði á að hafa gert endi á ribbaldahátt Smiðs ásamt Eyfirðingum, með aftöku á honum og liði hans á Grund 8. júlí 1362. Og dráp Smiðs á að hafa verið háðuglegt, þar sem höfuð hans rúllað í mjólkurtrogi Helgu, -samkvæmt þjóðsögunni.

Benedikt trúir varla orði af því sem opinbera sagan segir um Smið Andrésson og leggur margskonar heimildir úr annaálum og bréfum á borðið því til stuðnings. Hann kemst að þeirri niðurstöðu að Jón Smiður Andrésson sé í raun allra síðasti Oddverjinn, sem fór með völd á Íslandi. Nöfn Smiðs, -Jón og Andrésson bendi, meðal margs annars, til Oddverja.

Hverjir voru svo Oddverjar? Þeir voru kenndir við Odda á Rangárvöllum. Þekktasti höfðingi þeirra á Þjóðveldisöld var Jón Loftsson, sonarsonur Sæmundar fróða, en dóttursonur Magnúsar berfætts Noregskonungs. Jón fór fyrir svo kölluðum staðarmálum Íslendinga á Þjóðveldisöld, í upphafi þess að erlent vald, -kaþólska kirkjan, ásældist landsins gæði.

Þannig komst Jón Loftsson að orði þegar hann hafði í fullu tré við páfadóminn úr Róm: Heyra má og erkibiskups boðskap, en ráðin er ég að hafa hann að engu, því ekki held ég að hann viti betur né vilji en ég og mínir foreldrar, Sæmundur hinn fróði og synir hans.

Gissur jarl Þorvaldson á að hafa tekið síðasta Oddverjann af lífi árið 1264, samkvæmt Íslandssögunni, -Þórð Andrésson. En hvað varð svo um Oddverja þessa eðalbornu ætt Íslendinga? Það má með réttu segja að þeir hafi verið komnir í mikinn minnihluta, samkvæmt núgildandi kosningareglum lýðveldisins.

Benedikt leiðir líkum að því að Oddverjar hafi leitað austur á land á náðir síðasta goðans Þorvarðar Þórarinssonar sem átti sitt höfuðból á Hofi í Vopnafirði. Hann var kvæntur Sólveigu Hálfdanardóttir, Sæmundssonar frá Odda.

Þórarinn var síðasti landvarnarmaður Íslands, og lét goðorð sín undir Noregskonung tveimur árum síðar en aðrir íslenskir höfðingjar, ásamt Austfirðingum og Oddverum, allt frá Langanesi í norðri suður um að þjórsá. Þess ber að geta að Íslandssagan lætur lítið með síðasta goðann, getur hans vala, en um hann má fræðast hér og þar í Sturlungasögu og bók Dr Björns Þórðarsonar, -Síðasti goðinn.

Það má öruggt telja að Þorvarður Þórarinsson hefði fengið hærri stall í Íslandssögunni ef ekki væri fyrir Þorgils-sögu skarða, Sturlunga sem átti að gera Ísland að skattlandi Noregskonungs, en Þorvarður tók Þorgils af lífi á Hrafngili í Eyjafirði. Barði Guðmundsson f.v. þjóðskjalavörður telur reyndar Þorvað Þórarinsson vera höfund Njálssögu og hafi notað Odd bróður sinn sem fyrirmynd Gunnars á Hlíðarenda.

Ljóður Þorvarðar var sá að hafði fengið Þorgils skarða Sturlunga í lið með sér við að hefna fyrir dráp Odds bróður síns. Samningur þeirra var sá að Þorvarður myndi ekki setja sig upp á móti því að Þorgils legði undir sig Skagafjörð í því þrotabúi sem þeir Þórður kakali og Gissur jarl höfðu bitist um eftir Haugsnesbardaga. Eftir að hefndin var framgengin krafðist Þorgils Eyjafjarðar einnig, en þá tók Þorvarður þennan samherja sinn í bróðurhefndinni af lífi.

Oddi, bróður Þorvarðar, er einnig lítt haldið á lofti í Íslandssögunni, enda einungis 24 ára þegar hann var drepinn. Ungur aldur breytti ekki því að gegn Oddi var dregin saman stærsti her sem sögur fara af á Íslandi, hátt á annað þúsund manna lið, sem var stefnt til Skagafjarðar þar sem Oddur hafði tekið Hólabiskup í gíslingu. Sturlunga herinn fór þá erindisleysu, en nokkrum mánuðum seinna var Oddur drepin af Eyjólfi ofsa tengdasyni Sturlu Sighvatssonar.

Þeir bræður Þorvarður og Oddur Þórarinssynir voru frá Valþjófstað í Fljótsdal, báðir kvæntir inn í ætt Oddverja. Kona Odds var Randalín Filippusdóttir, dóttir eins Oddabræðra. En Þorvaður var kvæntur Sólveigu sem var dóttir Hálfdans Sæmundssonar á Keldum annars Oddabróðirs og Steinvarar Sighvatsdóttur Sturlungu. Steinvör erfði höfuðbólið Grund eftir Þórð kakala bróðir sinn og fékk Þorvarð tengdason sinn til að gæta arfs síns.

Benedikt telur m.a. útilokað að dráp Smiðs hafi verið gert í þökk Helgu á Grund. Smiður Andrésson hafi verið frændi hennar, og sem gestur hefði hann ekki verið tekin af lífi á Grund, hinu forna höfuðbóli Sturlunga, með hennar samþykki. Hún hafi setið á höfuðbóli sem var arfur Steinvarar langömmu hennar, auk þess að vera Oddverji, sem afkomandi þeirra hjóna Hálfdanar og Steinvarar á Keldum. Benedikt vill meina að eiginmaður Helgu hafi aldrei stígið fæti inn á Grund eftir þennan atburð.

Þórður kakali var eitt af stóru nöfnunum á Sturlungaöld, einn af hirðmönnum Noregskonungs sem tekið hafði að sér að gera Ísland að Norskri skattlendu. Hann leitaði til Hálfdans mágs síns á Keldum til að hefna Sighvats föður þeirra og Steinvarar, -Sturlu og þeirra bræðra eftir Örlygstaðabardaga.

Svona segir Sturlungasaga að Steinvör hafi komist að orði þegar Þórður kakali bróðir hennar fór fram á liðveislu Hálfdánar, en hann færðist undan. -Hérna eru búrlyklarnir Hálfdan og skammtaðu fólkinu, en fáðu mér brynhosurnar, svo ég geti veitt lið Þórði bróður mínum.

Benedikt Gílason frá Hofteigi segir í þessu sambandi: - Á Íslandi mátti snúa öllu við á þessum tíma, gera karlmanninn að kvenmanni og kvenmanninn að kalmanni. Þetta er í raun siðspeki tímans, og það sem snýst við, og óhjákvæmilega snýst við, er það, að merkilegasta menningarríki verður skattpínt leppríki útlendra konunga, af þessari pólitík.

 

Ps. ef svo ólíklega vill til að einhver hefur náð að lesa svona langt og er ekki búin að fá nóg. Þá birtist hér pistill á síðunni fyrir nokkrum árum undir fyrirsögninni Síðasti goðinn og bróðir hans, sem má lesa hér.


Blowin' In The Wind

Þorskhausar Djúpavogi

Það minnast sjálfsagt fáir skrjáfsins í skreiðarhjallinum, þegar sunnan golan blæs blíðlega að sumarlagi, -og þegar þorskhausarnir snérust á bandinu í blíðum blænum, jafnvel heilu golþorskarnir, þar sem þeir héngu til þerris á spírum úti í náttúrunni á meðan þúsund þorskar á færibandinu færðust nær.

Þetta var í þá daga, og ekki er svo langt síðan að þetta mátti sjá í nánast hverju krummaskuð landsins. Þessi verkunar aðferð á fiski hefur verið viðhöfð allt frá landnámi. Síðan hefur Bubbi sungið Ísbjarnarblús, um hana Siggu sem hætti á borði 22 og þegar hann var að spekúlera í að hætta líka ha, ha, hæ. - Já nú er sumar, ég kominn í nokkra vikna frí frá steypunni og nenni ekki að tala um ógæfufólkið við Austurvöll.

Það sama á við í N-Noregi, einkum Lofoten, en þar eru skreiðarhjallarnir samt öllu tilkomumeiri. Skáldið Guðbergur sagði einhvertíma í sjónvarpi að það væri einkenni Íslendinga að skammast sín fyrir það sem hefði gert þeim kleyft í gegnum aldirnar að lifa í þessu landinu. -Og verstu níðyrði sem landinn gætu haft um landann væri að kalla hann þorskhaus eða sauðheimskan. Í Noregi sýndist mér þorskurinn vera kultúr og jafnvel sauðkindin líka. En hér á landi er hún nú orðið kölluð ágangsfé af mútuliðinu sem ástundar hamfarórækt.

Matthildur Moskenes

Í lok 20. aldarinnar var farið að þurrka þorskhausa með jarðvarma á Íslandi, og þeim jafnvel áður keyrt þvers og kruss, -eða jafnvel í hringi um landið. Þannig að eitt af höfuðdjásnum krummaskuðanna, -skreiðarhjallurinn lenti á hverfanda hvel, skömmu eftir að Sigga hætti á borði 22 og gerðist trukkalessa. En á sama tíma gat verið hagkvæmt að reka hausaþurrkun innanhúss jafnvel langt inn í landi hamfaraóræktarinnar s.s. á Laugum og Egilsstöðum.

Síðuhöfundur var svo heppinn að ná að kynnast þessum tímum í mýflugumynd, -að komast bæði í kynni við að seila hausa, hengja upp í hjall, flokka og pakka skreið í striga, auk þess að steyp gólf í jarðvarma þurkkununum. Samt hefur síðuhafa aldrei komið til hugar að starfa við þá gullgerðarlist sem felst í hamfarórækt. Við flokkun og pökkun gat umræðuefnið verið hvort þorskurinn endaði í Nígeríu eða á Ítalíu. Hausinn og ver útlitandi skreið var oftast flokkuð til Nígeríu því sagt var að þar væri soðin fiskisúpu.

Allt frá því þessum stuttu kynnum af skreið hafa skreiðarhjallar heillað, ef þeir eru á annað borð við veginn, sem er orðið mjög sjaldan nú á dögum. Við Matthildur mín keyrðum t.d. fyrsta sunnudag í sumarfríi um hamafaraórækt alla leið inn í Hallormstað, ég við stýrið en hún með lopa á tifandi prjónunum hælandi hamfaraóræktinni, því hún þyrfti ekki lengur að líta af prjónunum út um gluggann þar væri hvort því er ekkert lengur að sjá endilangt Héraðið. Enda útsýnið út um hliðarrúðuna orðið eins og strikamerki, ef ekki heil helvítis Skandinavía.

Skreið Stöddinn 2000

Ég set hérna inn nokkrar af myndunum, sem ég tók eftir að hjallurinn komst á hvervanda hvel, því til hvers að taka þær ef þær eru engum sýndar. Einnig er hér fyrir neðan Business Insider myndbnd um það hvers vegna þurrkaðir þorskhausar eru svo mikil auðlind að jafnvel olíuríkir Norðmenn sjá sér ekki annað fært en að viðhalda gömlum hefðum.

Já en, -ég ætla aldrei, aldrei, aldrei, aldrei meir að vinna í Ísbirninum. Ég ætla með kíló af hassi út í náttúruna og fíla grasið þar sem það grær. -Nú er reyndar meira inn að telja tærnar á sjálfu með coke á Tene.

 

Þorskausar Borgarfirði

Hjallurinn hans Kalla Sveins á Borgarfirði eystra 2014, ég hef grun um að þegar þarna var komið hafi Kalla verið meira umhugað að skreyta fíflana ferðamönnum til yndisauka og halda við gömlu verklagi, en krónur og aurar

 

Skreið 2000

Skreiðarhjallurinn á Stöðvarfirði sumarið 2000. Meðan Stöðvarfjörður var og hét þá urðu hæstu þjóðartekjur á mann á Íslandi til í þeim firði, nú er ekki einu sinni sjoppa á staðnum. Bátarnir streyma samt enn í dag inn og út fjörðinn, enda fiskurinn í fjarðarkjaftinum, en bátarnir eru aðkomnir og landa beint í bíl

 

Moskenes

Sumarið 2012 fórum við Matthildur mín niður Lófótinn og gistum alltaf í Rorbuer(vinsæl gistihús í gömlum verbúðum) og voru komin út á bryggju um leið og við vöknuðum til að rifja upp gamla takta, sem var eitthvað fyrir Matthildi, -sjómannsdóttir og fyrrverandi fiskverkakonu

 

Skreiðarhjallr 2000 

Löngu horfnir hjallar á Stöðvarfirði

 

Skreiðarhjallur Djúpavogi

Horfnir hjallarnir á Djúpavog, mynd frá því seint á síðustu öld

 

Skreiðarhjallur Borgarfirði

Hjallarnir hans Kalla Sveins standa enn, en langt er síðan þar hefur sést til dinglandi þorskhausa

 


Þrjár nafnkunnar konur

Einu sinni fyrir langa löngu var ung stúlka á Sótastöðum frekar en Víðidal, sem átti í vinfengi við karlmann í Möðrudal. Segja sumir, að það væri sjálfur presturinn. Stúlkan hét Guðrún. Hún átti af greindum ástæðum tíðförult í Möðrudal. Í einni slíkri ferð varð hún úti. Fannst lík hennar í skútanum undir klöppinni í Vegaskarðinu. Hefur klöppin borðið nafn stúlkunnar síðan.

Í Víðidalsfjöllum, á leiðinni milli Möðrudals og Víðidals, er skarð, sem nefnist Vegaskarð. Þar kemur fram í skriðunni, í hlíðinni öðru megin skarðsins, klöpp, klofin og skúti inn undir; heitir hún Gunnuklöpp. Um nafn hennar er þessi saga.(Sögn Jóns A Stefánssonar / Þættir úr sögu Möðrudals á Efra-fjalli bls 86)

 

Einu sinni var ófrískri konu sem Halla hét neitað um gistingu á bæ í Reyðarfirði eystra. Hún fór þá um Oddskarð til Norðfjarðar. En á leiðinni ól hún barnið við stóran stein neðan við tvær brekkur. tók hún af sér fötin til að hlúa að barninu en króknaði þá. Ferðamenn röktu blóðslóðina eftir hana að steininum og fundu hana látna. Barnið dó skömmu síðar. Eftir það heita brekkurnar Blóðbrekkur og steinninn Höllusteinn. (Sigfús Sigfússon. Íslenskar þjóðsögur og sagnir)

Blóðbrekkur eru ofarlega í Oddsdal við gamla veginn niður úr Oddskarði til Norðfjarðar.

 

Meðfram þjóðveginum rétt utan við Hvítá á hægri hönd þegar farið er inn eftir, er fremur lágt klettabelti. Yst í því er Þuruskúti. Sagan segir að kona, Þura að nafni, hafi orðið þar úti eftir að hafa alið barn í skútanum. Henni hafði verið úthýst í Urðarteigi. (Aðalheimildarmaður þessarar örnefnalýsingar er Lilja Skúladóttir, fædd í Urðarteigi 1932 og þar uppalin og hefur auk þess dvalið þar lengst af. Skrásett af Nönnu Guðmundsdóttir 1973)

Þuruskúti er nefndur svo af því, að þar fannst dáin kona og barn nýfætt, líka dáið. Hafði verið vísað frá Urðarteigi nokkrum kvöldum áður, en þá alveg komin að fjölgun það kvöld. Þetta var í gamladaga og sorglegt mjög. (Bergsveinn Skúlason 1842-1939 bóndi í Urðarteigi)

Þuruskúti er við þjóðveg eitt í sunnanverðum Berufirði.


Móráð skipstjóri

Móráð skipstjóri

Svona til að skerpa tímanna tákn má rifja upp að sumarið 1627 voru gerðar þrjár innrásir hér á landi, -einhverjar verstu hernaðaraðgerðir sem landinn hefur mátt þola. Árásirnar voru engin tilviljun. Um aðdraganda þeirra segir svo í heimildum:

– Historian sjálf byrjast þannin. Af upptökum þeirra ferðalags, kunna menn ekki að segja með fullum sanni. Þó hafa nokkrir sem frá þeim hafa sloppið það svo fortalið að tveir af þeim æðstu í Tyrkjans veldi hafi veðsett það hvorir við aðra hvort mögulegt vera mundi að sækja til Íslands þann minnsta hellustein – þeir þessu kappi fram héldu gjörði annar þeirra út tólf skip sem reisa skyldu til Íslands – þar heyrst hefur eftir þeim grimmu morðingjum að eitt barn héðan skyldi kosta í Asíulöndum 300 dali.

Ætla mætti að 12 skip hafi lagt úr höfn í Barbaríinu og sigld áleiðis til Íslands. Heimildir eru til um fjögur skip af þessum toga sem komu að íslandsströndum þetta sumar. Eitt til Grindavíkur tvö til Austfjarða, þar sem það þriðja bættist við úr hafi þegar þau skip héldu suður með landi til Vestmannaeyja. Leiðangrar þessir voru tveimur skipum ríkari þegar haldið var til baka og höfðu í lestum skipanna um 400 Íslendinga sem seldir voru á þrælamörkuðum Barbarísins.

Ósennilegt verður samt að teljast að tveir af æðstu mönnum Tyrkjaveldis hafi skipulagt árásirnar. En skipstjórarnir voru báðir kallaðir Murate Reis upp á Barbarísku, en Murate eru algeng Arabísk og Tyrknesk nöfn, -reis er orð yfir skipstjóri.

Það er meir að segja ólíklegt að þessir tveir sjóræningja kapteinar hafi lagt á ráðin í sameiningu um Íslandsferðina sumarið 1627. Sá fyrri kom í júní, skömmu fyrir Jónsmessu, -til Grindavíkur og rændi bæði Danska kaupstaðinn og hertók Danskt kaupskip, -auk þess að hernema 15 Grindvíkinga.

Síðan sigldi sá kapteinn tvískipa vestur fyrir Reykjanes inn á Skerjafjörð og gerði atlögu að Bessastöðum sem mistókst. Skotið var að skipunum þegar þau nálguðust Seiluna, hörfuðu þau þá frá og annað þeirra, -sjóræningja skipið, tók niðri á Lönguskerjum.

Þegar skipið losnaði var haldið vestur undir Snæfellsnes, og eru talin hafa verið áformuð sjórán við Vesturland. En hætt hafi verið við þegar vart var við herskip sem fylgdu erlendum fiskiskipum hér við land. Var þá stefnan tekin suður í haf til heima hafnar, -Salé í Marokkó.

Annar leiðangur og öllu ískyggilegri kom upp að Austfjörðum stuttu síðar þetta sumar. Voru þar á ferð tvö skip, -annað firna stórt. Þau komu inn á Berufjörð 6. júlí um sólarupprás og köstuðu akkerum úti á firðinum, -milli Djúpavogs sunnan fjarðar, og Beruness norðan fjarðar. (Sé tekið mið af Júlíanska tímatalinu, sem var notað til 1700, þá hefur dagsetningin verið 16. júlí.)

Djúpivogur

Djúpivogur, gömlu Dönsku verslunarhúsin til vinstri, Strandarfjöll ofan Beruness sjást yfir þokuröndina, handan fjarðar á Berufjaðarströnd. Sjóræningjaskipin köstuðu akkerum þar sem farþegaskip gera það þessi árin og setja fleiri hundruð farþega í land á léttabátum

Skotið var strax út bátum og farið að Dönsku verslunarhúsunum á Djúpavogi og allt fólk þar hertekið í svefnrofunum, -ásamt skipverjum Dansks kaupskips. Farið var með þetta fólk út í skipin. Skömmu síðar voru bátar sendir til beggja átta út frá skipunum, bæði til Djúpavogs og Beruness. Talið er að um 300 þrautþjálfaðir hermenn hafi tekið þátt í aðgerðinni.

Strax varð ljóst hvað fyrir þessu liði vakti. Komst hluti af þeim sem vöknuð voru á Berunesi til fjalls, -upp í þokuna sem lá niður í miðjar hlíðar. Þaðan yfir fjöllin til Breiðdals, ekki voru samt allir svo heppnir á Berunesi og varð gamalt fólk og veikburða fyrir barðinu á Barbörunum og lét þar líf sitt. Eða svo segja sagnir frá fyrstu landtöku þessa liðs á Berufjarðarströnd;

– og hittu fyrst smalann frá Berunesi, hvör er var hálfvaxinn piltur, Páll að nafni. Hann tóku þeir og reyrðu böndum og létu liggja svo í vegi fyrir sér til þess þeir færu aftur til baka. – þann pilt er þeir fyrst fundu, hann lá bundinn í einu klettaeinstigi til þess þeir héldu aftur til skips, tóku hann síðan og skáru fyrir þvert andlitið, flettu svo augabrúnunum ofan fyrir augun. Síðan skáru þeir hans báða huppa fyrir neðan síðurnar og lét hann þar sitt líf, þar sem síðan kallast Pálsgjögur.

Ekki er meiningin að gera atburðarásinni í landi tæmandi skil í þessum pistli enda má um hana fræðast í Tyrkjaránssögu. Pistlinum er ætlað að varpa ljósi á hverjir voru skipstjórar þessara skipa og hverskonar illþýði áhafnir þeirra höfðu að geyma.

Skipin héldu síðar austur með fjörðum þar til þau snéru við Reyðarfjörð. Úr hafi kom svo þriðja skipið og hélt þessi floti suður með landinu allt til Vestmannaeyja með afleiðingum sem flestir þekkja. Því þegar þessi herflokkur kom til Vestmannaeyja voru aðfarirnar hrikalegar og flestar lýsingar óhugnaðurinn einn.

Þegar skipin yfirgáfu Eyjar hafði þessi her tekið vel á fjórða hundrað manns í lestar skipanna og drepið um fimmtíu í landi, -fyrir austan og í Eyjum. Í kveðjuskyni smöluðu þeir gamalmennum inn í Dönsku verslunarhúsin og lögðu að þeim eld. Þegar skipin sigldu út með Heimakletti flutu lík í kjölfarinu. 

– þeir tóku að kveikja eldinn sinn í hvoru húsi, en sem þar var fyrir þeim ein kona sem þoldi ei að ganga með þeim herteknu gripu þeir hana strax með sínu tvævetru barni og köstuðu báðum á bálið. En sem hún og barnskepnan veinuðu, kallandi á guð sér til hjálpar, grenjuðu þeir með óhljóðum, hrindandi þeim með spjótsoddum inn í bálið sem þau út skriðu, og pikkuðu svo líkamina í brunanum.

Tyrkja Gudda

Já hverjir voru þessir Muratar sem fóru fyrir þessum óaldalýð, og hvaðn komu þeir? -í sumum íslenskum textum eru þessir skipstjórar kallaðir Amórað og Mórað Fleming. Kemur skýrt fram að þarna er ekki um sama manninn að ræða, og sennilegast tvo svo til óskylda leiðangra.

Talsverðar heimildir eru um Murate Reis (Amórað) frá Salé í Marokkó, þann sem fór fyrir árásinni á Grindavík. Sá maður hét upphaflega Jan Jansson og var frá Haarlem í Hollandi. Hann hafði verið hertekin af sjóræningjum úr Barbaríinu þegar hann var á skipi á Lanzerote á Kanaríeyjum. Síðan seldur á þrælamarkaði í Salé.

Jan Janson gerðist trúskiptingur, enda það eina leiðin til að eiga mannsæmandi líf sem þræll í Barbaríinu. Hann nýtti fljótlega kunnáttu sína og gerðist sjóræningi sem vann sig upp í að verða virtur flotaforingi í Salé.

Talsvert er til um Jansson m.a. vegna þess að hann skrifaði bréf til yfirvalda í Englandi og reyndi að fá þar hæli, en það var því sem næst vonlaust fyrir Múslima á þessum tíma að fá hæli í Evrópu, hvað þá trúskiptinga sem stundað höfðu sjórán. Vitað er að hann kom til Hollands og hitti fjölskildu sína, en þar hafði hann verið kvæntur og átti börn áður en hann var seldur í þrældóm.

Ein Hollensk dóttir Jans Jansson heimsótti hann til Marokkó og settist að í nágreni Salé um tíma. Hann var margkvæntur í Marokkó og á m.a. afkomendur í Ameríku sem settust í fyrstu að í New York sem þá hét New Amsterdam. Murat Reis komst ekki aftur til Evrópu hann endaði sína ævi sem ríkur maður í Marokkó.

Uppruni hins Murat Reis (Mórað Fleming) er meira á huldu og það eru m.a. íslenskar heimildir sem gera það full ljóst að um tvo menn er að ræða þegar Murate Reis er annars vegar. Til eru heimildir í Algeirsborg um mikinn flotaforingja sem kallaður var Murate Flamenco Reis. Sá var upprunalega frá Antwerpen.

Talið er að Fleming hafi verið atvinnulaus málaliði úr stríðum Evrópu. Hann hafi siglt til Alsír, gerst þar trúskiptingur, tekið upp nafnið Murate og farið fyrir sjóránum frá Algeirsborg, enda var það ábatasamt. Fram kemur í sögnum af Tyrkjaráninu að stór hluti áhafna hans hafi verið Evrópumenn, m.a. Danir, Englendingar og Þjóðverjar.

Sagnir úr Vestmanneyjum geta þess hvað þessir Evrópumenn voru miskunnarlausir, mun verri en norður Afríku mennirnir sem í áhöfnunum voru. Einn Danskur maður er sértaklega nafngreindur og talinn hafa verið oft áður við Ísland og leiðangrinum til ráðuneytis.

Á suðvestur Írlandi í bænum Baltimore var gerð svipuð innrás fjórum árum seinna, eða 20. júní 1631, -um sumarsólstöður. Norður-Írski blaðamaðurinn og rithöfundurinn Des Ekin hefur kafað í það sjórán og gefið út um það bók sem heitir: The Stolen Village - Baltimore and the Barbary Pirates.

baltimore cove

Baltimore, -The Cove er fyrir miðri mynd

Des Ekin kemst að þeirri niðurstöðu að sá sem þar fór hafi verið Morate Reis. Hann telur að vísu að Morate Reis sé einn og sami maðurinn, Jan Janson, -og hafi bæði verið flotaforingi í Salé og Algeirsborg. Íslenskir heimildir sanna það að þessir Muratar voru sitt hvor maðurinn og sá sem rændi Baltimore var Móráð Fleming, það sést á því að hann átti heimahöfn í Algeirsborg í Alsír þar sem hann seldi fólkið frá Baltimore á þrælamarkaði.

Í Baltimore var rænt 109 manns, sem er svipaður fjöldi og við Berufjörð. Það sérstaka við Baltimore ránið er að fólkið sem hertekið var þar voru einungis Englendingar, en ekki Írar eins og ætla mætti, þetta sást m.a. á nöfnunum.

Fólk sem var selt á þrælamarkaði var yfirleitt nafngreint og haldið um það bókhald í Barbaríinu. Því stór hluti af ágóða mansals gátu verið lausnagjöld að heiman. Ekki er vitað nema um tvær konur frá Baltimore sem snéru aftur.

Bókin Stolen Village er yfir 400 bls og frekar torlesin en vel þess virði að halda athyglinni til enda. Því ránin í Baltimore virðast hafa verið þaulskipuleg aðgerð. Sá hluti bæjarins sem var rændur, var fátækt fiskimannaþorp og sá hluti byggður Englendingum. Þeir höfðu fengið þar ábúð samkvæmt flókinni atburðarás og samningi í 21 ár.

Des Ekin leiðir að því sannfærandi líkum eftir skriflegum skjölum þessa tíma, sem allt of langt mál er að gera skil í stuttum pistli, að Írskur landeigandi, sem bjó þá á Spáni, hafi gert samning við Murate Reis um að fjarlægja Enska fólkið úr bænum.

Því Englendingarnir virtust hafa komið ár sinni þannig fyrir borð að fólkið þyrfti ekki að yfirgefa The Cove í Baltimore samkvæmt samningnum, það ætti því sem næst orðið landið samkvæmt úrskurði Enskra yfirvalda þess tíma.

Það var svo upp á dag, 21 ári eftir að samningurinn var gerður, og hann þann dag útrunninn, -sem Murate Reis kom með flota sinn og rændi þann hluta Baltimore sem kallaðist The Cove og var byggður Englendingum. Aðra hluta Baltimore lét hann í friði.

Það sem Enskum yfirvöldum undraði mest var að sjóræningarnir skildu ekki ráðast á bæ í nágreninu, sem var mun ríkari. En þar voru reyndar Ensk varðskip til varnar því þeir vissu af  Murate Reis rásandi um með skip sín við strendur suður Englands og Írlands.

Það má því fastlega gera að því skóna að Tyrkjaránin við Íslands strendur sumarið 1627 hafi verið þrælskipulögð hernaðaraðgerð. Þó svo ekki sé víst að þessir tveir Muratar hafi verið þeir sem veðjuðu. Murate frá Marokkó virðist hafa verið annars eðlis. 

Í áhöfnum Móráð Fleming flotaforingja frá Alsír voru allra þjóða kvikindi. Hans hertækni var að yfirvinna aðstæður með fjölmenni og lamandi ógn. Þeir sem sýndu minnsta vott um mótþróa voru umsvifalaust drepnir eða misþyrmt á grimmilegan hátt.

Svo sögðu sumar heimildir úr Eyjum að það hafi verið Íslendingur sem lóðsaði 300 hermenn upp á Heimaey. Á stað þar sem heimamenn áttu sér þess síst von að ókunnugt herliðið kæmist á örskotsstund í land. Þar heitir nú Ræningjatangi.

Ræningjatangi

Brimurð og Ræningjatangi á sunnanverðri Heimaey þar sem 300 hermenn tóku land sumarið 1627

Skógabók segir m.a. svo frá hörmungum Eyjakvenna þegar ræningjarnir fóru um Heimaey: -"Tvær kvensniftir urðu eftir sem seinfærar voru. Önnur þeirra kvenna hafði tvö börn, þau með móðurinni emjuðu ógurlega, en þeir tóku börnin og brutu þeirra háls í sundur, síðan hvört bein mölvuðu þeir í sundur við klettana og köstuðu þeim síðar í sjó, en móðurina með gríðarlegum hljóðum svo ei mátti standast það að heyra. En þeir tóku hana með hinni, lágu þær í þessum hörmungum sem þær höfðu, höfðu þær svo með sér að Dönsku húsum"

Heimildir:

Skógabók

Reisubók Ólafs Egilssonar

Karl Smári Hreinsson

Corsairs and Captives/Adam Nichols

Stolen Village/Des Ekin


Fjórir Jónar og jafnmargar Margrétar

Sjóræningjar

Öldin sautjánda hefur hér á landi verið kölluð brennuöldin eða öld galdrafárs, en ætti kannski með réttu að vera kölluð sjóræningjaöldin. Hér á eftir fer örstutt æviágrip fjögurra Jóna þessu til undirstrikunar og í lífi eins þeirra koma við sögu fjórar Margrétar. Allir tengdust þessir Jónar með einum eða öðrum hætti og áttu sitt blómaskeið á fyrri hluta 17. aldar.

Í júnímánuði árið 1614 kom til Vestmannaeyja stórt vígbúið sjóræningjaskip undir stjórn tveggja Englendinga. Sjóræningjarnir settust upp í Heimaey, rændu þar og rupluðu. Meðal þess sem þeir stálu var kirkjuklukkan í Landakirkju.

Skipstjóri sjóræningjaskipsins hefur verið kallaður hér á landi Jón Gentlemann, en hét í raun James Gentleman og var hér í ránsleiðangri ásamt félaga sínum William Clark. Sumar sagnir segja að sjóræningjar þessir hafi komið við í Papey og jafnvel á Djúpavogi.

Séra Jón Halldórsson prestur í Hítardal segir svo frá ráninu í Biskupssögum: -voru Vestmanneyjar rændar- Anno 1614 af þeim eingelska sjóreyfara Jóni Gentelmann, hver með sínum reyfaraflokki gekk um eyjarnar í hálfan mánuð, sem settu knífa og sverð sín á hálsa og barka þeim íslensku og stuttar byssur fyrir þeirra brjóst með spotti og skellihlátri, drápu þó hvorki né særðu nokkurn mann né smánuðu ærlegt kvenfólk, en ræntu og rupluðu öllu.sem þeir vildu nýta, en skemmdu og fordjörfuðu það þeir vildu ekki. Þeir tóku burt þá stóru Landakirkjuklukku. En þá Jón kom fram til Einglands var hann tekinn og drepinn með sínum selskap. Bókstafir, sem steyptir voru á klukkunni, hermdu frá hverri kirkju á Íslandi hún var tekin, var hún þremur árum síðar send aftur til Vestmannaeyja eftir skipun Jacobs kongs á Einglandi.

Örlög Jóns og Williams urðu þau, að nokkru síðar voru þeir teknir höndum í Englandi, dregnir fyrir dóm og hengdir, meðal annars fyrir ránið í Vestmannaeyjum. Danakonungur hafði skrifað Jakob 1. Englandskonungi kvörtunarbréf vegna ránanna. Eyjamenn endurheimtu því kirkjuklukkuna, en áletrunin á klukkunni sannaði hvaðan hún var.

Samkvæmt kvæði séra Jóns Þorsteinssonar sóknarprests í Eyjum voru ensku sjóræningjarnir þar í 28 daga. Hélt séra Jón því fram að Vistmanneyingar hefðu kallað ránið yfir sig sjálfir með óguðlegu líferni, -og orti bæði kvæði um atburðina og það sem ætti eftir að koma yfir Eyjamenn ef þeir bættu ekki ráð sitt.

Spá séra Jóns Þorsteinssonar átti heldur betur eftir að rætast, 13 árum seinna, 1627 rændu Tyrkir Vestamanneyjar og drápu þá séra Jón ásamt fjölda fólks. Eftir það var hann kallaður Jón Píslarvottur, var hann sagður hafa liðið píslarvættisdauða, og er hann eini sannlegi píslarvotturinn á Íslandi.

Þegar sjóræningjar óðu um Vestmannaeyjar í Tyrkjaráninu faldi séra Jón sig ásamt fjölskyldu og heimilisfólki í Rauðhelli, skammt frá Kirkjubæ, en ræningjarnir urðu þeirra varir vegna þess að gamall karl, sem var heimilismaður Jóns, var svo forvitin um framferði Tyrkja að þeir sáu til hans utan við hellinn.

Þeir komu þangað og fundu fólkið, en tvær konur höfðu falið sig í sprungu þar nærri og ræningjarnir sáu þær ekki, en þær fylgdust með því sem gerðist. Þær sögðu að séra Jón hefði gengið á móti ræningjunum, sem hefðu höggvið hann þrisvar í höfuðið en hann mælti guðsorð við hvert högg.

Hjó þá fordæðan þriðja höggið. Þá sagði presturinn: -Það er nóg, herra Jesú! meðtak þú minn anda. Hafði hann þá í sundur klofið hans höfuð. Lét hann svo líf sitt, -segir í Tyrkjaránssögu. Frásögnin er með nokkrum ólíkindablæ, en hetjuleg framganga séra Jóns Þorsteinssonar hefur vafalaust stuðlaði að því að hann fékk píslarvottsnafnbótina.

Kona séra Jóns Píslavotts, Margrét Jónsdóttir, var flutt til Algeirsborgar ásamt tveimur börnum þeirra, Margréti og Jóni yngra, og voru þau seld þar á þrælamarkaði. Prestfrúin dó innan fárra ára, dóttirin Margrét var seld spænskum eða frönskum kaupmanni sem giftist henni síðar.

 Galeiðuþrælar

Á Miðjarðarhafi tíðkaðist að nota galeiður sem voru með fábreyttan seglabúnað svo treysta þurfti á árar. Mikill markaður var því fyrir þræla undir árar galeiðnanna. Nánast eina úrræðið fyrir þræla var að snúast til Íslam vildu þeir betra hlutskipti. Að vera galeiðuþræll var það versta af öllu, þeir voru hlekkjaðir berir undir árar, keyrðir áfram með svipu og gátu verið við róðra klukkustundum saman. Brauði var dýft í súpu eða vín og því slengt í andlitið á þeim með skafti svo ekki yrði hlé á róðrinum. Þegar þeir gáfust upp var gengið úr skugga um að þeir væri dauðir og þeim hent í sjóinn.

Jón, sonur séra Jóns og Margrétar, var 15 ára þegar honum var rænt. Hann kastaði fljótlega trúnni, gerðist Múslimi og komst til þeirra metorða í Barbaríinu að verða sjóræningi á Miðjarðarhafi. Hann tók upp nafnið Vestamann og var eftir það kallaður Jón Vestmann.

Jón Vestmann kom sér vel í Barbaríinu. Fyrst í stað virðist hann samt hafa búið við harðan kost, það má ráða af bréfi sem Grindvíkingurinn Jón Jónsson, skrifaði til foreldra sinna á Íslandi árið 1630. Þar segir Jón svo um nafna sinn Vestmann: - ég skrifaði fyrir Jón son síra Jóns heitins Þorsteinssonar um hans sálugu móður í guði sofnaða til hans bræðra og lögmannsins herra Gísla Hákonarsonar, því hans ógnarlegi patron leið honum eigi að skrifa langort bréf.

Jón Vestmann hefur vafalaust verið reyndur af því hvort hann væri heill í hinni nýju trú. Hann hefur auðsýnilega staðist prófið, því hann komst til álits og fékk mannaforráð. Í Algeirsborg var á þessum tímum mikil velmegun og auður, en það breytti samt ekki því að þræll var ávalt þræll þó svo að hann gengist Íslam á hönd og efnaðist.

Sjóræningjar, sem höfðu aðsetur í Algeirsborg, stunduðu rán á siglingarleiðum til kristinna landa við Miðjarðarhafið og rændu einnig við strendur Vestur Evrópu. Jón Vestmann varð brátt í miklu áliti og varð foringi eða skipstjóri á ránsferðum um Miðjarðarhafið.

Jón Vestmann ól þá von í brjósti að hann slyppi úr Barbaríinu og kæmist aftur á heimaslóðir. Eitt sinn skipulagði hann flótta ásamt Norskum skipstjóra, sem eins var komið fyrir, hugðust þeir komast til Danmerkur, en það komst upp um þá og þeir máttu þola harðræði í kjölfarið.

Jón Vestamann vann sér smá saman aftur traust Tyrkja og hóf á ný sjórán á Miðjaðarhafi. Í eitt sinn féll hann í hendur óvinarins og stóð þá til að hengja hann. Þá bar að Spánverja, sem komst að því að Jón var norrænn maður í ánauð, og fékk Spánverjinn hann lausan undan hengingunni.

Jón Vestmann hóf ferðina heim, kom við í Marseille og hitti systur sína, en þar bjó þá Margrét. þaðan hélt hann til Kaupmannahafnar. Hann ílentist í Kaupmannahöfn og var þar mikils metinn þrátt fyrir menntunarleysi, þótti bæði reyndur og sigldur.

Jón Vestmann kom til Danmerkur árið 1645, 18 árum eftir að honum var rænt og hann seldur á þrælamarkaði. Hann er sagður hafa kennt Dönum að smíða hjólbörur, en þesskonar tækniundri hafði hann kynnst í þrældómi Barbarísins. Eins var hann skipaður af konungi til að gera sjókort vegna siglingareynslu sinnar

Það varð snöggt um Jón Vestmann hann lærbrotnaði í Kaupmannahöfn veturinn 1649, fékk sýkingu í brotið og dó í kjölfarið 37 ára gamall, og komst því aldrei aftur heim. Hann var gefin saman við danska konu á sjúkrabeði, sem hét Margrét. Seinna sama ár fæddi hún dóttir þeirra sem einnig var skírð Margrét.

Einn af þekktustu menntamönnum Danmerkur þessa tíma, Ole Worm, sagði í bréfi til Brynjólfs Sveinssonar biskups í Skálholti, sem ritað er 10. maí 1649: -Vér höfum misst landa yðar Jón Vestmann, vissulega frábæran mann að gáfum og margskonar þekkingu. – Ég harma lát hans næsta mjög, því að hann var náinn vinur minn.

Pirateship

Á úthöfunum þurfti öflugri skip en galeiður, sem treysta þurftu á árar, -og til sjórána á Atlantshafi. Þess vegna og þóttu góðir skipstjórnarmenn á úthafskipin vera frá norður- og vestur Evrópu  

Sumarið 1615, ári eftir að Jón Gentleman gerði sig heimakominn í Vestmanneyjum, sigldi Jón Ólafsson, -ungur Vestfirðingur, með ensku skipi til Englands og þaðan lá leið hans til Kaupmannahafnar. þar sem hann gerðist fallbyssuskytta á herskipum Kristjáns IV Danakonungs.

Auk þess að starfa við lífvörð konungs lá leið Jóns fljótlega norður til Svalbarða. Árið 1622 sigldi hann með kaupskipi suður fyrir Afríku, og upp Indlandshaf til Ceylon, -sem nú heitir Srí Lanka. Síðar dvaldist hann í dönsku nýlendunni Tranquebar á Indlandi.

Í september árið 1624 slasaðist Jón illa við sprengingu í fallbyssu, -var hann 30 ára. Þá var hann fluttur til Danmerkur og kom til Kaupmannahafnar um sumarið ári seinna, eftir hrakninga og vetursetu í Írlandi. Hann kom svo til Íslands aftur árið 1626 og settist að í Álftafirði við Ísafjarðardjúp, sinni gömlu heima sveit. Seinna réði hann sig um tíma til að sjá um varnir Vestmanneyja.

Jón skrifaði reisubók sína á alþýðumáli lausu við guðsorðastagl og útúrdúra menntamanna þessa tíma. Bókin kom fyrst út á Íslandi á 20. öldinni. Hann var hér á landi kallaður Indíafari, enda lengi vel eini Íslendingurinn sem hafði komið til Indlands svo vitað væri.

Jón Indíafari var góður sögumaður og eru lýsingar hans á mannlífi Kaupmannahafnar og siðum framandi þjóða skemmtilegar. Reisubókin þykir einstæð heimild um mannlíf og herþjónustu í danska flotanum á 17. öld. Útdrátt úr henni hefur mátt finna sem kennsluefni barna og unglinga í dönskum skólum.

Hægt er að staðfesta frásagnir Jóns Indíafara með samtímaheimildum, auk þess sem í sjóræningjasögum hans er hægt að finna samsvörun enn þann dag í dag, líkt og er við flóann á milli Sómalíu og Jemen á hafsvæði Húta: -Eitt eyland, liggjandi í því Rauða hafi, kallast Zocotora og heyrir til Afríka. Það með lyktar hér um meira að tala. Út af því Rauða hafi koma þrátt í veg fyrir Indíafara nokkur smáskip og skútur, sem kallast barkar, hver skip þeir taka með harðri hendi og alla vöru. Á þeim eru egypskir og arabískir menn. Sumum sleppa þeir tómhentum, en suma aflífa þeir, sem morðingjar og sjóreyfarar. Þar fá þeir oftlega mikið herfang, og nær svo ber við, að þessi smáskip koma út af þeim Rauða sjó í móti þeim, en á vorri leið skeði það ei, og ei komum vér við nokkur lönd, fyrr en við komum að Ceylon.

Jón Indíafari kom við sögu í Tyrkjaráninu sumarið 1627. Þegar Murat Reis, sá sem rændi Grindavík, sigldi fyrir Reykjanes eftir rán í Grindavík, þá er talið að hann hafi ætlað að ráðast á Bessataði, höfuðvígi landsins, þá hafði verið hlaðið í flýti með skreiðapökkum á milli fallbyssa, einungis til þess að sýndist vera virki.

En Holgeir hirðstjóri konungs, sem sat á Bessastöðum, hafði haft spurnir af sjóráninu í Grindavík. Þá var Jón Indíafari nýkominn að vestan í Bessataði með bréf frá Ara sýslumanni í Ögri og gaf ráð við varnirnar. Því þar var kominn fallbyssuskytta úr sjóher konungs á ögurstund og maður sem var vanur hernaði. Þó svo að varnirnar á Bessatöðum væru aumar, virkuðu þær.

Svo fór, hvort sem það var Jón Indíafara að þakka, eða það var einhver annar sem sá um fallbyssuskotin, sem beint var að skipum Murat, að hann hörfaði frá. Þar sem það var lágsjávað þá tók stærra skipið niðri á Lönguskerjum. Holgier hirðstjóri ákvað að aðhafast ekki frekar og fór Morat skipstjóri vestur með landi þegar skipið losnaði, áður en hann tók kúrsinn til Salé í Marokkó.

Tyrkir

 Þeir sjóræningjar sem kallaðir voru Tyrkir voru ekki eiginlegir Tyrkir eins og við köllum þá í dag. Skip þeirra komu frá N-Afríku og voru að talsverðu leiti mönnuð sjómönnum frá V-Evrópu. Tyrkjanafnið kom til vegna þess skipin áttu heimahafnir innan Ottómanveldisins, -með Soldán sitjandi í Istanbúl, og var því kallað Tyrkjaveldi.

Sumarið 1627 var mesta sjóræningjasumar sem sögur fara af í Íslandssögunni. Tveir sjóræningjaleiðangrar komu frá N-Afríku, annar frá Salé í Marokkó og hinn frá Algeirsborg í Alsír. Sjóræningjaleiðangurinn frá Marokkó rændi Grindavík og reyndi við Bessastaði. Sá frá Alsír rændi í nágreni  Djúpavogs og í Vestmannaeyjum. Alls var um 400 manns rænt og fólkið selt á þrælamörkuðum N-Afríku. Talið er að um 50 hafi verið drepnir í sjóránunum.

Skipstjórar sjóræningjaleiðangranna voru tveir og báðir kallaðir Murat Rais. Murat er algengt arabískt og tyrkneskt nafn, Rais þýðir skipstjóri. Vitað er að sá Murat sem kom frá Marokkó hét Jan Janson áður en hann tók upp nafnið Murat. Hann ver Hollenskur að uppruna frá Haarlem.

Alsírski Murat var af svipuðum uppruna, til eru heimildir í Alsír um að hann hafi verið kallaðu Murat Flamenco eða Flemming, hans heimaslóðir voru í nágrenni Antwerpen. Sennilega hafa báðir Muratarnir verið undir sömu sök seldir og Jón Vestmann, þeim hafi verið rænt og seldir í þrældóm.

Þó svo að sjóræningjaskipstjórar kæmust í góð efni eftir að hafa snúist til Íslam þá var ekki svo auðvelt að snúa aftur heim, þó svo að hugur og fjárráð stæðu til þess. Til eru heimildir um að sjóræningjaskipstjórar hafi reynt að kaupa sig heim fyrir stórfé og reynt að ná samningum við yfirvöld í heimalöndunum.

Það kemur fram í sögu Jóns Vestmann, að eftir hann kom til Danmerkur lenti hann í vanda þegar upp komst að hann var umskorinn að hætti Múslima. Var farið fram á um tíma að honum yrði hengt stranglega, jafnvel með lífláti. En Jón komst í gegnum þau mál með lipurð og var aftur tekinn í Kristinna manna tölu.

tyrkjarani

Svo segir frá aðförum Tyrkja við mannránin í Eyjum. -Meðal þeirra voru hjónin Jón Jónsson og Oddný Þorsteinsdóttir. Víkingarnir fundu þau með barn sitt eitt skammt frá bæ, og varð þar hörð viðureign, en ekki löng. Hjuggu þeir höfuðið af Jóni bónda, en misþrymdu konunni, slitu af henni hár og fatnað og drógu hana síðan nær dauða en lífi niður í kaupstaðinn

Heimildir:

Saga Vestmanneyja

Tyrkjaránssaga

Tyrkjaránið / Jón Helgason

Undir Tyrkjans sverði / Jón Gíslason

Karl Smári Hreinsson

Adam Nichols

Wikipedia


Gjörningaveður Galdra-Villa

Á síðasta ári kom út bókin Þrútið var loft og þungur sjór. Þar tekur Steinar J Lúðvíksson saman frásagnir af skipsbrotsmönnum hringinn í kringum landið. Sögurnar eru magnaðar og lýsandi fyrir hvað hetjur hafsins máttu þola á árum áður, margar þeirra eru frá því seint á 19. öldinni.

Ein sagan segir frá gjörningaverðri í Hrísey árið 1884 þegar norskur síldveiðifloti frá Haugasundi lá þar inni í september byrjun. Sagan hefst á því að segja frá Villa sem fæddist í Svartárkoti í Bárðardal. Hann var sagður hraustmenni strax um tvítugt, en sá ljóður á að vera ölhneigður og hafa þá hamskipti, þá látið hendur skipta, og verið bæði gífuryrtur og kynngimagnaður.

Í þessari landlegu norska síldarflotans lenti Villi í slagsmálum, þar sem margir Norðmenn veittust að honum, höfðu hann undir og gengu í skrokk á honum. Þar bar að skipstjóra sem fékk landa sína til að sleppa honum, eftir að þeir höfðu farið fram á að hann ábyrgðist að Villi léti þá í friði eftirleiðis.

Þegar Villi slapp sendi hann Norðmönnunum tóninn. Blóðugur og ægilegur ásýndum þuldi hann þeim bölbænir, og sagði að andskotinn brjálaði og bryti allan þeirra flota innan sólahrings. Sá sem hafði bjargað honum spurði hann þá hvort þetta ætti einnig við um sitt skip; -nei vinur þitt skip verður eftir, svaraði Villi.

Næsta dag þann 11. september brast á eins og hendi væri veifað gjörningaveður upp úr blíða logni. Þess er skemmst að geta að Norðmenn misstu 15 skip alveg, auk þriggja íslenskra kúttera sem þeir voru með á leigu, og fjöldi annarra skipa þeirra laskaðist illa.

Frá þessu veðri og skipssköðum segir skilmerkilega í Þrútið var loft og þungur sjór, og er þar m.a. stuðst við skýrslu Júlíusar Havsteen konsúls á Akureyri, en hann skráði tjón og aðstoðaði vegalausa Norðmenn. Því sem næst kraftaverk þótti að ekki skyldu farast nema þrír Norðmenn í þessu hamfaraveðri sem að mestu var bundið við Hrísey.

Sagt var að eftir að veðrið gekk niður hafi Norðmennirnir leitað að Galdra-Villa um Hrísey til að drepa hann. Hann hefði verið falinn og forðað í land. En norsku síldveiðimennirnir hér við land voru ekki sloppnir undan álögum illviðra. Því þegar þeir héldu heim seinna um haustið á þeim skipum sem eftir voru, gekk heimferðin ekki áfallalaust. Hvert óveðrið rak annað, lenti floti Norðmanna í hrakningum og segir m.a. svo frá:

-Ein hrakningasaga skipanna sem voru á útleið er einstök. 24. október lagði þilskipið Anna sem var 63 tonna jakt af stað frá Mjóafirði. Sex manna áhöfn var á skipinu. Tveim dögum eftir brottförina skall á hið mikla óveður. Þá voru öll segl felld á Önnu nema stagfokkan og klýfir. Voru tveir menn að hagræða seglunum þegar brot kom á skipið. Féll annar þeirra útbyrðis og drukknaði. Nokkru síðar fór klýfirinn og þegar var verið að reyna að koma upp segli í hans stað reið stórsjór yfir skipið og hreif með sér fjóra skipverja sem drukknuðu.

Þá var aðeins einn maður eftir á skipinu. Hann hét Johannes Olsen Blede, 17 ára kokkur frá Harðangri. Næstu dagana hafðist hann við í káetunni meðan skipið rak stjórnlaust undan sjó og vindi. Öðru hvoru fór hann upp og dældi sjó úr skipinu. Nægan mat hafði hann en gat hins vegar ekki kveikt upp þar sem allar eldspítur skipsins voru ónýtar af bleytu. Þegar mesti  ofsinn var úr veðrinu tókst piltinum að laga kompásinn og eftir það stýrði hann skipinu í austur. Öll segl voru farin veg allrar veraldar en Johannes fann yfirbreiðslu í skipinu og tókst að tjalda henni í segla stað.

Liðu svo dagar. Hinn 16. nóvember hafði pilturinn loks landsýn. Bar skipið upp að skerjóttri strönd þar sem brim svarraði og landtaka virtist með öllu vonlaus. Tókst Johannes að hagræða segldruslunum þannig að skipið tók stefnu frá landi. Var hann að niðurlotum kominn og svefnlaus. Tók hann það til bragðs að fara niður í káetuna og leggja sig en sagði síðar svo frá að hann hefði þar með gefið sig Guði á vald. Næsta morgunn hrökk hann upp við það að skipið kenndi grunns. Þaut hann upp á þilfar og sá að skipið var komið í gegnum brimgarðinn og lá við klettahlein. Fór hann niður í káetu og sótti þangað peninga en kom síðan upp aftur og tókst að stökkva í land. Þegar birti sá Johannes hús í nágrenninu og hélt þangað. Reyndist hann kominn í Viknaeyja í Namdal. Þegar skipsins var vitjað reyndist það hafa kvikað frá aftur, lent á skerjum og mölbrotnað. Þolgæði drengsins þótti einstakt og björgun hans kraftaverki líkust. "þetta er sennilega merkilegasta Íslandsferð sem kunn er á síðari tímum", -sagði blað í Haugasundi sem greindi frá hrakningum piltsins sem stóð í 21 dag.

Galdra-Villi flutti í Svarfaðardal stuttu eftir gjörningaveðrið í Hrísey náði þar í góða konu, sem tók hann að sér, og bjó lengst af eftir það ásamt henni í dalnum. Efnabændur reyndu í fyrstu allt til að koma Galdra-Villa í burtu, enda vandaði hann þeim ekki kveðjurnar ef svo bar undir. Allt kom fyrir ekki, og frá miðjum aldri hafði Villi ábúð á Bakka ævina til enda, á einni bestu og þekktustu jörðinni í dalnum, -já einmitt þeim Bakka sem þeir bræður Gísli, Eiríkur og Helgi voru við kenndir.

En hver var Galdra-Villi? -Hann var alin upp á hrakningi af einstæðri móður í misjöfnum vistum. Í tímaritinu Saga kemur fram í grein Sigurjóns Sigtryggssonar um Gjörningaveðrið, sem stundum var kallað Norðmannabylurinn, að Galdra-Villi hafi heitið Sigfús Vilhjálmur Einarsson (1863-1933). Þar segir m.a.; -ekki naut Vilhjálmur skólagöngu í æsku, en fór snemma að vinna fyrir sér. Hann var löngum lausamaður og vann þá ýmis störf til sjávar og sveita. Hann varð fljótt þekktur að ríkum geðbrigðum og þótti þá ekki alltaf aldæla. Því verður ekki lýst betur en með orðum vinar hans, Björns R. Árnasonar:

"Snemma munu hafa gert vart við sig sterkar og miklar geðshræringar hjá Vilhjálmi, og var hann um það nokkuð sérstæður, enda oft og víða á orði haft. Varð hann allmikill drykkjumaður um öndverða ævi sína, sem auðvitað jók örlyndi hans og geðhita. Voru í því ástandi orð hans einatt fullstöfuð, og þótti sumum sem kynngi eða dulmagn fylgdi, og kom þar, að hann var nefndur "Galdra-Villi". Átti hann heldur hreðusamt við svallbræður sína á þeim árum, og þótti ýmsum sýnt að það myndi eigi vinnast honum til gæfu eða góðs þokka meðal almennings. - Þó er það víst, að til voru þeir menn, er hann batt vinfengi við, sem entust alla stund, á meðan hann og þeir lifðu. Enda gerðist Vilhjálmur snemma mikill drengur í raun, trúr í þjónustu og hvergi brigðmáll eða auðvirðismaður."

Nokkru áður en Vilhjálmur og kona hans Kristín fluttust að Bakka hafði Vilhjálmur slitið vinfengi sínu við Bakkus. Kom þá æ betur í ljós, hverra mannkosta hann var. Studdur þreki og hæglæti Kristínar, sem sjaldan eða aldrei brá jafnlyndi sínu og svignaði hvorki né æðraðist, þótt stormar hefðu farið um huga manns hennar, hófst hann til vaxandi álits í héraði og naut trausts og trúnaðar sveitunga sinna.

Vilhjálmur Einarsson smækkaði sig aldrei með því að ráðast á garðinn sem honum sýndist lágur. það kom vel í ljós við þá sem halloka fóru í lífsins ólgusjó. Einnig varð þeim hjónum einstaklega vel til hjúa, því að í vistinni fylgdi glaðværð og tifbreytni í kaupbæti, jafnframt sem sum, er lengi voru hjá þeim, voru leyst út með gjöfum, sem um munaði, þegar þau hófu sjálf búskap. Kom þar fram einn þáttur örlyndisins, -höfðingslundin. 

-Sigrún Magnúsdóttir fyrv. Alþingismaður og ráðherra gerði þessum afa sínum skil í erindi hjá Ættfræðifélaginu og sagði þá m.a.: -Galdra-Villi hét fullu nafni Sigfús Vilhjálmur Einarsson og varð merkisbóndi í Svarfaðardal. Hann var mikill frumkvöðull og framkvæmdamaður í landbúnaði og búvélahönnun. Það má segja að hann hafi verið stórtækur í öllu sem hann tók sér fyrir hendur. Undir hrjúfu yfirbragðinu sló milt hjarta gagnvart þeim sem minna máttu sín í samfélaginu, en yfirgang stórbokka þoldi hann illa. Hann taldi mjög mikilvægt að sinna vel ungmennum og mætti gjarnan á samkomur og skemmtanir þeirra. Meðan hann gerði út frá Dalvík hélt hann ávallt skemmtanir í lokin og gerði vel við hjú sín þar sem og í sveitinni. Vilhjálmur eignaðist einstaka konu, ljúfa, vinnusama og geðgóða, Kristínu Jónsdóttur frá Jarðbrú. Átti hún vafalítið stóran þátt í myndarskapnum á Bakka þó að Vilhjálmur fái oftast heiðurinn. Saman hlúðu þau að sínu búi og þeim sem urðu úti á berangri lífsins eins og Jóhanni bera, umrenningi, en hann var síðustu ár sín á Bakka.”

Eftir þetta óveðrasama haust lagðist nánast af að Norðmenn kæmu með skipaflota að sumarlagi yfir hafið til síldveiða við Ísland, og þeir fáu sem það gerðu áfram höfðu sig heim áður en haustaði.

 

Heimildir.

Þrútið var loft og þungur sjór

Saga – 1 tbl 1982

Píslarsaga Jóhanns bera


Dulsýnir

Við Fjörð í Seyðisfirði fannst sumarið 2021 kumlateygur með bátskumli, -sumarið eftir þrír víkingaskálar, sá elsti frá því um lok landnámsaldar, allt vel varðveitt undir skriðu sem féll á 10. öld. Þessi fornleifafundur staðfestir hve Íslendingasögur, þjóðsögur og munnmæli geta farið með nákvæmt mál.

Mér áskotnaðist bókin Dulsýnir fyrir skemmstu, þar sem Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari segir frá persónulegri reynslu sinni í því efni. Bókin eru tvö hefti í einu bandi og merkileg að því leiti að þessar sagnir eru ekki í þjóðsaganafni hans, sem telur 12 bindi, -og því fágætur fróðleikur.

Þjóðsögur og sagnaþættir eru ritaðar heimildir sem gefa færi á að ferðast aftur í tímann. En samt er því þannig farið, að ef þannig heimildir eru ekki studdar opinberum gögnum eru þær taldar óstaðfestar flökkusögur eða jafnvel hindurvitni.

Hér á þessari síðu hefur ótæpilega veri vitnað í Íslending- og þjóðsögur sem haldgóðar heimildir. Og virðist nú vera að fornleifauppgreftir staðfesti hvað eftir annað þær sem heimildir. Má nefna að bæði á Stöð í Stöðvarfirði og í Firði á Seyðisfirði hafa fundist einhverjir ríkulegustu uppgreftir á hér á landi.

Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari safnaði aragrúa flökkusagna, munnmæla sem hann setti í samhengi í sögum sínum. Því hefur oft verið haldið fram að það hafi ekki verið til þau hindurvitni sem ekki var hægt að ljúga að honum og hann skráði ekki í þjóðsagnasafn sitt.

Reyndar orðaði Sigfús það oftar þannig að hann ástundaði þjóðfræði frekar en þjóðsagnasöfnun, og er safn hans einstakt að því leiti að hann safnaði sínum sögum á mjög svo persónulegan hátt, að líkja má við ímyndanir og notaðist þá m.a. við Íslendingasögurnar til innsæis, -og eru fræði hans því stundum dæmd eftir því.

Í landnámu segir svo um Landnám Seyðisfjarðar.

Loðmundur hinn gamli hét maður, en annar Bjólfur, fóstbróðir hans; þeir fóru til Íslands af Vors af Þulunesi. Loðmundur var rammaukinn mjög og fjölkunnugur. Hann skaut fyrir borð öndvegissúlum sínum í hafi og kvaðst þar byggja skyldu, sem þær ræki á land. En þeir fóstbræður tóku Austfjörðu, og nam (Loðmundur) Loðmundarfjörð og bjó þar þennan vetur.

Bjólfur fóstbróðir Loðmundar nam Seyðisfjörð allan og bjó þar alla ævi; hann gaf Helgu dóttur sína Áni hinum ramma, og fylgdi henni heiman öll hin nyrðri strönd Seyðisfjarðar til Vestdalsár. Ísólfur hét sonur Bjólfs, er þar bjó síðan og Seyðfirðingar eru frá komnir. (Landnámabók-Sturlubók)

Ekki getur Landnáma né þekktar Íslendinga sögur þess hvar í Seyðisfirði Bjólfur bjó. Sigfús safnaði á sinni ævi miklu af munnmælum um landnám á Austurlandi, og hafði þessi munnmæli Þjóðsagnasafni sínu. Þessi munnmæli frá Seyðisfirði eru í VI bindi segir m.a.svo; Frá Seyðfirðingum.

Bjólfur er heygður í fjallsbrúninni sunnan í tindinum (Bjólfi), upp af Firði, beint á móti Sölva (Ísólfi) í Sölvabotnum, hinumegin sveitarinnar. Það eigi meira en hitt að varna því að hlaupið geti á Fjörð eða ræningjar ræni Seyðisfjörð, sem þeir gera aldrei á meðan haugar þeirra eru órofnir.

Ýmsir af frændum, vinum og venslamönnum Bjólfs byggðu suðurströnd Seyðisfjarðar og bæi þá sem síðan eru við þá kenndir. Hánefur byggði Hánefsstaði og Sörli bróðir hans Sörlastaði. Kolur byggði Kolstaði og Selur segja menn vera bróðir hans og byggði Selstaði. (En aðrir menn segja að sú jörð dragi nafn af því að hún væri selstöð).

Sigfús gefur talsverðar upplýsingar um uppruna Seyðfirðinga í þjóðsagana safni sínu og kemur þar fram að Seyðisfjörður byggðist seint á landnámsöld.

Eins eru það munnmæli að til hafi verið til forna þáttur af Seyðfirðingum sem nú er tapaður eins og margar aðrar sögur. Hafa reyndar sögur þær er hér ræðir um á undan verið ritaðar í seinni tíð eftir örnefnasögum og öðrum munnmælum.” Síðan er haldið áfram að skýra örnefni með munnmælum sem þeim fylgja.

Sú sögn fylgir munnmælum þessum að fjörðurinn byggðist seinna en Héraðið og sveitirnar í kring og fyndi smali nokkur þar marga sauði útigengna og héti fjörðurinn því Sauðafjörður. Og enn er sagt að þar áður seiðmenn (sjá Loðmundar þátt). Þriðju segja nafnið dregið af seiðum. (Þjóðs SS VI bindi)

Munnmæli þjóðsagna virðist fornleifauppgröfturinn í Firði á Seyðisfirði nú staðfesta.

Sigfús er einnig með þátt af Loðmundi í safni sínu, sem hvergi er annarstaðlar að finna, þar er eftirfarandi um nafn Seyðisfjarðar.

Eyvindur hét maður er út hafði komið með Brynjólfi hinum gamla er nam Fljótsdal. Hann var óeirinn og göldróttur mjög. Er við hann kenndur Eyvindardalur því þar hafðist hann við. En síðan flutti hann í Seyðisfjörð og voru þeir átján saman, allir fjölkunnugir og seiðmenn miklir. En er Bjólfur nam fjörðinn færðu þeir byggð sína í Mjóafjörð og námu hann; bjó Eyvindur síðan í Firði (Mjóafirði) fyrir innan fjaðrabotn. Þeir fóstbræður (Bjólfur og Loðmundur) nefndu fjörðinn eftir þeim Eyvindi og heitir hann því Seyðisfjörður. (Þjóðs SS VI bindi)

Sigfús safnaði örnefna- og munnmælasögum á Seyðisfirði árum saman, enda dvaldi hann þar langdvölum þegar hann setti saman sitt þjóðsaganasafn, sem er einstakt á íslenska vísu að því leiti að hann lifði sig inn í staðhætti og munnmæli með því að dvelja þar sem hann safnaði sögum.

Sigfús segir munnmælin segja að til hafi verið ritaður sagna þáttur af Seyðfirðingum sem tapast hafi. Eins er ekki er ólíklegt að munnmælin hafi að einhverju leiti geymt þær Íslendingasögur sem hægt væri að staðfesta sem haldgóðar heimildir með seinni tíma rannsóknum.

Vitað er að til var í handriti Íslendingasaga fram á 19. öld sem kallaðist Jökuldæla og má ætla að í fornaldar þjóðsögum Sigfúsar sé mikið af munnmælum ættuðum úr þeirri glötuðu bók. Síðustu síðurnar af Jökuldælu eru sagðar hafa glatast í höfninni í Glasgow á tímum Vesturfaranna.

Þegar ég las Dulsýnir Sigfúsar áttaði ég mig betur á því hvernig var umhorfs í mínu nánasta umhverfi fyrir u.þ.b. einni öld síðan. Fyrir utan eldhúsgluggann sé ég niður á Eyvindarána sem kemur niður á Egilsstaðanesið ofan úr Eyvindarárdal (áður Eyvindardal) en þann dal sé ég út um stofugluggann. Ég sé einnig til Uppsala og leiðina yfir Fjarðarheiði til Seyðisfjarðar út um gluggana.

Bær Gróu á Eyvindará stóð í túninu á hinum bakkanum. Hún var frænku þeirra Droplaugarsona, sú sem lét sækja þá bræður Helga og Grím í valinn upp á Eyvindardal þar sem þeir voru vegnir ásamt fleirum í bardaga við Kálfshól. Um lágnættið eftir að þeir voru sóttir, fór hún yfir þar sem Egilsstaðanesið er nú og vestur fyrir fljót, þar sem Lagarfljótsbrúin er nú, til Álfgerðar læknis á Ekkjufelli, þar sem golfvöllurinn í Fellabæ er nú, -þegar í ljós koma að lífsmark var með Grími. Þetta sögusvið sé ég allt saman rétt fyrir utan eldhúsgluggann.

Í Dulsýnum segir Sigfús frá því þegar hann lá þungt haldin og hálfrænulaus af veikindum uppi á lofti í nýju baðstofunni á Eyvindará, en þar var hann til heimilis um tíma. Þegar hann var kominn á bataveg og hafði fengið rænu þá dreymir hann að hann eigi orðastað við mann um norrænuna og hvort hún sé töluð eins og í fornöld. Sigfús þóttist vita betur og tók dæmi:

Ég þekki þá vel vísu úr Hávamálum í Eddu til að reyna að bera fram, sem næst því, er ég þóttist ímynda mér, að fornmenn hefðu gert. Svo byrja ég hikandi.

Ósnotr maðr

hyggr sér alla vera

viðhlæjendr vini

þá þat hann finnr

er at þingi kömr

at hann á formælendr fáa

Mér flaug í hug, að hefðu nú fornmenn frá sögu öldinni heyrt til mín, þá hefði þeim þótt ærið ábótavant, sem von var. En í sama bili kemur upp á loftið ókennd kona. En hún sjálf dró alla athygli mína að sér.

Hún var lítil vexti, en mikilúðleg og höfðingleg; og fríðleikur hennar og vaxtarfegurð hreif mig, þegar hún gekk inn gólfið með tignarsvip og góðvild-blandið vandlætingarbros á ásýndinni. Ég vissi undir eins, að þetta var ríka Gróa, sem kölluð var, föður- eða móðir-systir Droplaugarsona, sem sögur þeirra segja frá.

Ég þóttist sjá, að hún væri komin til þess að gefa mér vingjarnlegar, en minnisstæða áminningu, þarfa bendingu um það, að þótt mér tækist furðanlega, mætti ég eigi ætla mér þá dul að gera það óaðfinnanlega.

Hún kvað nú vísuna inn gólfið nokkuð öðruvísi, en ég hafði heyrt áður gert, en þó svo, að ég skildi hvert orð. En eigi treysti ég mér til að ná henni að hljóði, svo nærri lagi verði.

Það helsta sem ég man af afbrigðunum var það, að hún kvað þannig að: Þá þat finnr, er at þingi komr, at hann á formælendr fá-a. Enda atkvæðið fannst mér alltaf sem slitnaði frá. Síðan leit hún við mér aðvarandi og hvarf.

Þegar ég athugaði lýsinguna í sögunum á Gróu á eftir, sá ég, að henni bar saman við það, sem mér sýndist. Og af því margt bendir á, að andar geti vitrast mönnum, væri eigi óhugsandi, að hún hefði birst mér þarna í eigin mynd. (Dulsýnir bls 57)

Gróu á Eyvindará er svo getið í Austfirðingasögum.

Þess er getið eitt sumar að skip kom af hafi í Reyðarfjörð. Kona ein réð fyrir skipinu sú er Gróa hét. Hún var systir Droplaugar, mjög rík að fé. Fór hún af því út hingað að bóndi hennar hafði andast og þá seldi hún lendur sínar og keypti skip og ætlaði að finna móður sína. Droplaug ríður til skips og býður systur sinni til sín og það þiggur hún. Og þennan vetur er Gróa er þar voru sveinarnir Helgi og Grímur heima og var Gróa vel til þeirra. Ástúðugt var með þessum frændum. Fundu menn það að hvorri þeirra systra var yndi að annarri. (Fljótsdæla saga)

Gróa á Eyvindará er sögð í Droplaugarsonasögu systir Þorvaldar Þiðrandasonar, en í Fljótsdælasögu systir Droplaugar konu hans og kemur óvænt á skipi sínu til Íslands, þá á besta aldri búin að missa mann sinn og kaupir Eyvindará að undirlægi Droplaugar systur sinnar samkvæmt Fljótsdælasögu, rífur skip sitt og notar í húsviði á Eyvindará.

Hún var kvenna minnst en afbragðlega sjáleg, greyp í skapi og skörungur mikill og forvitra. Svo mikill fégróður hljóp að Gróu að Eyvindará að nálega þóttu tvö höfuð á hverju kvikindi. Menn fóru úr ýmsum héruðum og báðu Gróu og hnekkti hún öllum frá og kvaðst svo misst hafa bónda síns að hún ætlaði öngvan mann að eiga síðan. (Fljótsdæla saga)

Það sem er svo heillandi við svona skrif eins og koma fram í Íslendingasögum, þjóðsögum og sagnaþáttum, á við Dulsýnir, er ekki bara hvernig er hægt að ferðast um tímann í gegnum þannig skrif, heldur ekki síður hvernig þjóðsögurnar raungerst sem staðreyndir. Það er nefnilega staðreynd að eftir að rafmagnið kom til með upplýsingu sína þá hvarf nútímamönnum heill heimur af öndum, draugum og álfum.

 

Fjær- og gegn-sýn (sögn úr Dulsýnum Sigfúsar sem lýsir hvernig var umhorfs fyrir utan gluggann minn fyrir 130 árum síðan)

Þá kemur að því einkennilegasta sem fyrir mig hefur borið.

Sem áður er sagt, var ég hér og þar í kaupavinnu sumarið sem ég kom norðan frá Möðruvöllum. En um veturinn var ég húskennari Bjarna Siggeirssonar á Fjarðaröldu, er þá stýrði norsku versluninni, Jóhansens. Sumarið eftir var ég kaupamaður hjá Páli skáldi Ólafssyni að Hallfreðarstöðum. 1893 fékk ég heimili að Eyvindará í Eiðaþinghá og hafði það þar síðan nokkur ár, en stundaði þar kennslu á vetrum og þjóðfræðasöfnun, en var í kaupavinnu þess á milli.

Vegghleðslur, jarðarbætur, heyvinna, einkum teigslættir, voru aðal störf mín.

Það var fyrsta eða annan vetur minn að Eyvindará, að Þorvaldur Jónsson, bræðrungur Eyjólfs bankastjóra og Stefáns konsúls Th, á Seyðisfirði, fékk mig til að segja til börnum sínum, Sigríði og Jóni. Þorvaldur bjó að Uppsölum ofar frá Eyvindará, og byggt upphaflega úr aðaljörðinni. Stefanía hét kona hans og var af Hellisfjarðarætt, ættingi minn og margra Austfirðinga.

Þorvaldur var dugnaðar- og myndarmaður mikill og búmaður. Hann byggði nýja baðstofu á Uppsölum, tvö stafgólf undir porti og sneri frá norðvestri til suðausturs. Sitt rúm var á hverju gólfi við vesturhlið, og sinn gluggi yfir hvoru, vel stórir.

Svaf húsfreyja í norðara rúminu. En í rúminu fyrir aftan það svaf vinnukonan, Sesselja Stefánsdóttir (frá Strönd) og Sigríður dóttir hjónanna. Við norðurgaflinn á móti rúmi húsfreyju svaf bóndi og ég hjá honum. Þar aftan við í austurhorninu var uppgangan í loftið. Var baðstofa þessi bjart og snoturt hús og þægileg heimkynni fyrir þær 6 persónur er hér voru nú. Borð var við stafninn á milli hjónarúmanna og tók nærri breiddina.

Eftir að ég hætti kennslu, var fátt að skemmta sér við. Engar nýjar bækur og rými lítið. Notaði ég þá tímann til að ná mér í sagnir og sögur. Gat ég fengið útileguævintýri hjá Þorvaldi, og undi mér vel við það.

Eitt kveld er og verður mér svo minnisstætt, að ég gleymi því aldrei, svo var það fagurt. Himininn heiður og blár, svo hvergi sá ský, þéttstirni og tungl í fyllingu á suðvesturlofti. Himinhvelfingin var þá dýrleg sjón, svo fegurri getur ei, það var bjart sem um hádag, þegar búið var að slökkva ljósið.

Mér vildi það til þetta kvöld, að ég sofnaði út frá útilegumannasögu, er bóndi sagði mér. En það bar sjaldan til. En ekki er ég fyrr sofnaður, en maður sá að Selstöðum í Seyðisfirði, er ég gat um áður, að mislíkaði við mig, og ég vissi að ól þykkju til mín, snaraðist upp á loftið og að rúminu.

Hann var með heiftarsvip, og gerði sig líklegan til að ráða á mig og segir um leið og hann hrifsar til mín: “Nú skal ég launa þér lambið gráa”! Ég þóttist slá af mér handbragð hans og segja: “Hví lætur þú svona maður? Láttu okkur vera sátta”! Viltu ekki heldur eiga gott við mig en illt?”

Engu þótti mér hann svara þessu, heldur búast til nýrrar árásar. Bjóst ég því einnig til varnar og þykist segja: “Það er vísast, að fari eins og fyrr, að þú ábatist lítið á því að kjósa alltaf að eiga við mig illt eitt”. Brá mér þá hart við og vaknaði og þóttist sjá á eftir manninum ofan, þegar hann hrökk frá mér. En það áleit ég eðlilega afleiðingu draumsins.

Nú var talsverð geðsóró í mér. Vissi ég það fyrir víst, að ég mundi eigi sofna fyrri hluta nætur. Ég gerði það aldrei, ef ég vaknaði hvatskeytlega nýsofnaður. Ég varð hálfleiður yfir því að þurfa nú að vaka. En það var þó bót í máli, að bjart var í baðstofunni, sem um hádag, því tunglið skein beint á gluggann og stjörnurnar margar. Ég hugsaði þá með mér: það er annars ómögulegt að láta sér leiðast svona dásamlega nótt. Þessi birta og kyrrð fyllti hugann friði og ánægju.

Fer ég þá að skemmta mér við, að horfa út um gluggann og íhuga það, sem þar var að sjá. En þá bregður undarlega við, því allt í einu finnst mér helst, sem öllu þakinu sé flett af baðstofunni, og ég sé nú himinhvelfinguna jafnvel yfir mér, sem út um gluggann.

Mér varð kynlega við og datt í hug, að ég væri að verða truflaður. Barði ég hnefanum upp í súðina yfir mér til að reyna að reka þessa vitleysu úr hugsun minni. En þessi undarlega sýn hvarf eigi að heldur, heldur ágerðist nú að því leyti, að sjónhringur minn víkkaði, og ég fór að sjá langar leiðir í brott.

“Ég er þó eins vakandi og ég get orðið”, hugsa ég. En eitthvað var ég nú líkur því, sem ég var, þegar ég sá hana Grýlu, sem sagt var frá áður. (Dulsýnarsaga af týndri meri í Loðmundarfirði, sem mikið var búið að leita að og Sigfús sá fyrir sér hvar væri þegar hann var spurður)

Nú þóttist ég sjá norður í Þingeyjarsýslur. En það man ég, að sjónin smá óglöggvaðist eftir því sem fjarlægðin óx. Í Vopnafirði sá ég það, sem ég vissi, að var, og ennfremur það, sem ég vissi eigi, hvort var rétt séð. Út að Héraðsflóa og ofan um Austfjörðu alt í Norðfjörð þóttist ég sjá. Sumt vissi ég, að var rétt séð. Annað gat ég ekki vitað um. Mér varð starsýnt um Seyðisfjörð, en man eigi eftir að ég þættist sjá þar annað en það, sem vissi, að var rétt.

Þá hvarflaði hugskotssjón mín upp á Fjarðarheiði. Sé ég þá, hvar norður þjóðveginn, á svonefndu Kötluhrauni á miðri heiðinni, kemur vera í kvenmannsmynd vel meðalstærðar. Hún var klædd karlmannsslopp yst fata, og var eigi í hægri ermi, svo hún flaksaði. Ég tók strax eftir því, að hún bar eigi til fætur, heldur leið áfram jöfnum hraða og bar undrafljótt áfram sem þokukúfur færi.

“Hvað ætli þetta sé”, hugsa ég. Þá finnst mér helst, sem hvíslað sé að mér alvarlega: “Þarna kemur það sem þér var heitið”. Hvað var þetta? Var það þetta, sem átti að launa lambið gráa? Það fór hrollkaldur geigur um mig. Þetta átti þá að hefna. Það var eigi sem viðfelldnast að eiga að fást við svona fyrir þann, sem lítið vissi og fátt kunni í fornum fræðum.

Mér varð eigi vel við. En þá er eins og fögur og blíð rödd hvísli að mér: “Það getur ekki verið ofurefli þitt að fást við það, sem hann hefir getað ráðið yfir!” Jafnamt þessu fannst mér leggja um mig eins og hlýjan andblæ og unaðsblandið aðstreymi, er ég fæ eigi lýst. Þetta allt hafði þau áhrif, að ég fylltist óbiluðu hugrekki, að ég hefi aldrei eignast slíka sigurvissu í nokkrum vandræðum. Ég fann það nú, að það studdi mig einhver góður og styrkti.

Það var nú aðeins leikur fyrir mig að taka á móti sendingunni, sem var á leiðinni til mín. Ég sá henni miða fljótt yfir heiðina, af veginum austan við norðurbrúnina, ofan fjallið, yfir Uppsaladal svo nefndan, og heim á hlaðið. Heyrði jafnframt því, sem ég sé, að hún lýkur upp bæjarhurðinni, og svo skellur hurðin í göngunum. Svo kemur hún upp og inn að borðinu, snýr sér þegar að mér og glottir háðslega við mér.

Það glott er mér all-minnistætt. Ég var undir það búin að stökkva ofan á gólfið, ef þyrfti. Ég hvessti á hana augun og spurði: “Hver ertu?” Ekkert svar “Hvert ætlarðu?” Steinhljóð. Þagði ég þá í nokkur augnablik og var að hugsa um, hvort ég ætti að tala til húsfreyju, er ég vissi að var vakandi. En ég sló því af. Lét ég hverja spurninguna fara af annarri, en allt til einskis.

Svo fór ég að særa hana og mana. En það hafði sama að segja. Loks bjóst ég til að stökkva ofan og beita handalögmáli, og segi um leið heldur harkalega. “Ef þú ert komin að finna mig, verðurðu að þora að mæla”. Enn, er ekkert svar kom, segi ég: “Farðu til andskotans!” Þú ert dáðlaus, hvort sem er”. Við þetta orð brá henni svo, að hún hljóp fram gólfið og ofan, og hefi ég eigi séð hana síðan.

Nú var öll gegnsýni horfin mér. Fór ég þá að athuga alt, sem fyrir mig hafði borðið. “Ætli öll fjærsýnin og heyrnin og áhrifin hafi verið draumkennd sýn?” hugsa ég. “Það eitt aðeins veruleiki, að þessi vera kom hér inn. “Og hvaða kvenvera ætli það hafi verið?” þannig hugsaði ég.

Ég ávarpa húsfreyjuna og segi: “Hvaða mannvera var þetta, sem kom hér inn?” – “Maður?” tók hún upp. “Heldur þú að þetta hafi verið maður? Nei það þetta var enginn maður; það var allt annað”. “Þú hefur séð það sem inn kom”, sagði ég. “Já ég held nú það. Það má sjá minna grand í mat sínum. Ég sá hana, þegar hún kom upp og allan þann tíma, sem hún var hérna á milli okkar”.

Lét ég Stefaníu lýsa henni fyrir mér, og munaði lýsing hennar í engu, frá því er mér hafði sýnst. Hafði Stefaníu liðið mjög illa, meðan á þessu stóð. Við töluðum um þetta um morguninn. Sagðist þá Sesselía, vinnukonan, hafa vaknað við seinustu orðin, er ég hafði sagt, og séð veruna, þegar hún fór fram gólfið og ofan.

Hvað var nú þetta? – Við sáum það þrjú. Mér kom í hug að fá þær konurnar til að þegja yfir þessu, og halda því leyndu, en það fórst fyrir, og ávæningur komst þegar á loft um atburðinn. Þó hefi ég helst eigi viljað segja söguna nema þeim einum, er færu skynsamlega með hana.

Nú eru Uppsalahjónin dáin fyrir nokkru. En börn þeirra eru bæði á lífi. Þau sváfu þegar þetta skeði. Sesselía hefir verið til þessa vinnukona á Völlum. Og margir munu muna það, að þeir heyrðu það helsta af þessu, þegar það gerðist. Síðan þetta kom fyrir mig, heyrði ég fátt það sagt af þessu tagi, er ég get eigi trúað, að hafi gerst. Það má hver maður lá mér, sem vill.

Maðurinn sem mig dreymdi hefur verið á lífi til skamms tíma. Ef ég reyndi að skýra þennan  viðburð fyrir mér, vil ég helst hugsa, að maðurinn hafi verið ertur upp á mér daginn áður og æstur. Hin sterka hugsun hans hafi svo kallað fram með vilja eða án vitundar, einhverja dulda og eigi góða veru og stefnt að mér.

En góðar verur, sem oss munu nærstæðar og hjálpfúsar, þegar vér viljum og ástundum gott, hafa aðvarað mig og veitt mér styrk með hugskeytum, og síðan búið mig undir með fjarsýninni, svo mér yrði sigurinn vís.

Hefði þessi atburður eigi komið fyrir mig og verið skorað á mig að birta hann, þá hefði ég aldrei ritað þennan þátt, sem ég hef nú byrjað á.


Brýrnar breyttu öllu

Nýja brúin yfir Ölfusá

Með söknuði kvaddi ég Ísland, sem ég fæ aldrei framar að sjá. Ég verð að viðurkenna, að á þessum fáu vikum, sem ég var þar, varð land og þjóð mér innilega kært.

Ísland er algjör andstæða hinna suðrænu landa. En hin dásamlega tign fjallanna og hin þögla náttúrufegurð hlýtur ósjálfrátt að hrífa huga manns.

Aðdáunarverð er sú þjóð, sem hefur barist við slíka örðugleika og sýnt kjark sem Íslendingar. Þeir geima enn helgar minningar fortíðarinnar af slíkri tryggð, að bröltið og bramlið í Evrópu hefur ekki spillt þeim.

Og í baráttu fyrir frelsi og sjálfstæði hafa fáar þjóðir sýnt jafn mikla þrautseigju og þolgæði. Þjóðmenning þeirra byggist á erfðavenjum og þeir hafa ekki látið glepjast af gyllingu yfirborðsmennsku nútímans.

Og þó nokkrir Íslendingar komist í kynni við hámenninguna, þá býr þeim jafnan heimþrá í brjósti. Og það er eitthvað stórfellt og göfugt við þessa ást til hins fornfræga Sögulands. (Ísl sagnaþættir III bls bls 142)

Þetta skrifaði Alexander Baumgartner í ferðasögu sinni árið 1883, þegar hann fór með strandferðaskipi norður um land til Austfjarða. Hann hafði ákveðið að ferðast um landið á sjó með ströndum frekar en á landi. Strandferðaskipið, sem hann kallar "Thyra", stoppaði í fjölda hafna á leiðinni frá Reykjavík til Eskifjarðar og gerir hann þar upplifun sinni skil í ferðasögu sinni.

Það kemur fram m.a. að Alexander telur sig heppinn að hafa tekið þessa ákvörðun frekar en að ferðast landveg með kunningja sínum sem ætlaði sömu leið á hestum ásamt fleyrum, en kom fárveikur og búin á því um borð á Sauðárkróki. En meira af frásögnum Alexanders Baumgartner síðar.

Já ég er dottin í sagnaþætti, en það eru bókmenntir, sem gefa oft glöggar upplýsingar um líf venjulegs fólks í landinu, oftast skrifaðir af sérvitringum sem vildu ekki að saga þess hluta landsmanna, sem kallast almenningur, glataðist. Svona nokkurskonar og draugasögur í björtum þjóðsagnastíl. 

Það er ekkert nýtt hér á síðunni að vitnað sé í svona sögusagnir en í þessum pistli ætla ég að tína til hvað svona sagnaþættir segja óbeint um brýrnar yfir boðaföllin og jökulvötnin, enda er helsta deilumálið nú á dögum hversu dýrar brýrnar megi verða þegar kemur að listfenginni hönnun og hversu mikið sé réttlætanlegt að rukka vegfarendur fyrir að fara um slíka skúlptúra.

Landið var svo til án brúa á dögum Alexanders þó hafði lengi verið brú yfir Jökulsá á Dal, hina horfnu fornu Jöklu sem einnig er kölluð Jökulsá á Brú. Það stendur hins vegar ekki til að minnast á hana hér né gera þeim brúm eiginleg skil sem minnst er á, heldur segja sögur sérvitringana úr sagnaþáttunum.

Það birtust hér á síðunni stuttar frásagnir úr Endurminningum sr Magnúsar Blöndal Jónssonar fyrir nokkur árum og þar var ein um hvernig var umhorfs við Ölfusá þar sem brúin er núna og gefur sú frásögn glögga lýsingu á því hvernig Ölfusárbrú, sem byggð var 1891 - stuttu fyrir Íslandsför Alexanders, breytti öllu.

 

Ölfusá

 “Þá man ég næst eftir Ölfusá, þar sem við stóðum á árbakkanum hjá ferjunni, er flaut við bakkann, fyrsta bátnum, er ég hafði séð á ævinni. En engir voru þar hestar. Og er ég spurði um þá, var mér bent niður eftir ánni. Sá ég þá á hinni breiðu lygnu nokkru fyrir neðan okkur eins og röð af þúfum, sem mér var sagt að væru hestarnir á sundi. Loks fannst mér ég skilja þetta, þó ég ætti bágt með að átta mig á því, enda hafði ég aldrei séð neina skepnu á sundi fyrr. Varð svo nokkuð jafnsnemma, að farið var að koma okkur fyrir í ferjunni og hestarnir fóru að tínast upp úr ánni hinumegin.

Árið 1932 kom ég í annað sinn á þessar slóðir, þá á bílferð frá Reykjavík til Selfoss og Eyrarbakka. Þegar við nálguðumst Ölfusána, kannaðist ég við alla afstöðuna frá bernskuferðinni: Áin var lygn og breið til vinstri, allt út að sjó, og fjallið til hægri, nokkuð þverhnípt og bratt, en síður en svo ægilegt eins og mig minnti. Og þá fyrst vissi ég, að þetta hafði verið Ingólfsfjall, og þá skildi ég að leið okkar fyrrum hafði legið upp Grafning.”

(Úr Endurminningum sr Magnúsar Blöndal Jónssonar (I bindi bls 30-31) , af margra daga ferðalagi fjölskyldunnar þegar hún flutti frá Miðmörk undir Eyjafjöllum í Prestbakka við Hrútafjörð árið 1867, þegar Magnús var um 5 ára aldurinn. - Mynd; Ísl. Þjóðlíf II bindi bls 394. Við Ölfusá, algengur ferðamáti yfir stórárnar. Menn voru ferjaðir í bátum, en hestarnir sundreknir. Daniel Bruun – R. Christiansen.)

 

Lagarfljótsbrú

Í bókinni Að Vestan II-Þjóðsögur og sagnir - eru sögur sem varðveittust í vesturheimi, innheldur II bindið sagnaþætti Sigmundar M Long. Þegar ég las þessa sagnaþætti þá áttaði ég mig á því að Sigmundur ólst upp á þeim stöðum sem ég fer um dags daglega og þar mátti sjá hvernig líf fólks var háttað áður en Lagarfljótsbrúin kom til árið 1905. Sagan af Ingibjörgu Jósefsdóttir gaf góða innsýn í hvernig var að fara um fyrir einni og hálfri öld áður en Lagarfljóts- og Eyvindarárbrýrnar vor byggðar, brýr sem ég fer um hugsunarlaust nánast daglega, -stundum oft á dag.

Lagarfljótsbrúin var lengsta brú landsins allt til ársins 1973, fyrsta brúin yfir Eyvindará er talin hafa verið byggð 1879. Lagafljótið skiptir Fljótsdalshéraði að endilöngu og allt til loka 20. aldar var N-Múlasýsla fyrir norðan Fljót og S-Múlasýsla fyrir austan Fljót. Það var svo ekki fyrr en á 21.öldinni sem bæirnir Egilsstaðir og Fellabær, -sitt hvoru megin við brúarendann, urðu sameiginlegt sveitarfélag. Fyrir utan Eyvindará var Eiðaþinghá og þaðan lá leiðin niður á firði, um Fjarðarheiði á Seyðisfjörð, upp Eyvindardal um Eskifjarðaheiði á Eskifjörð og um Slenju yfir Mjófjarðarheiði á Mjóafjörð.

Í bókinni Að vestan II eru tvær sögur af niðursetningum í Fellahreppi (fyrir norðan Fljót) sem Sigmundur M Long skráði eftir að hann flutti til Vesturheims.

Önnur saga Sigmundar er frá hans samtíma, en þar segir hann frá Ingibjörgu gömlu Jósefsdóttir. Hann segir frá því þegar hún kom í heimsókn á hans bernskuheimili á Ekkjufelli um miðja 19. öld, lýsir henni sem lítilli konu, hörkulegri fjörmanneskju, greindri í betra lagi og skap mikilli.

Ingibjörg var Eyfirsk að uppruna, átti til að drekka vín og var hálfgerður flækingur í Fellum. Ef henni var misboðið, þá fór hún með illyrði og bölbænir, en fyrirbænir og þakklæti ef henni líkaði. Hann segir að Ingibjörg hafi verið næturgestur hjá foreldrum sínum og beðið þeim margfaldrar blessunar þegar hún kvaddi.

Hún hafði átt eina dóttir sem einnig hét Ingibjörg. Maður, sem kallaður var Jón Norðri af því að hann var að norðan, hafði barnað Ingibjörgu dóttir Ingibjargar og dó hún af barnsförunum. Taldi gamla Ingibjörg Jón banamann dóttur sinnar og hataði hann bæði lífs og liðinn.

Þau Jón og Ingibjörg hittust einhverju sinni á Egilsstaðanesi og var Jón þá drukkin á hesti en Ingibjörg gamla algáð og fótgangandi. Bæði voru á leiðinni út fyrir Eyvindará og bauð Jón henni að sitja fyrir aftan sig á hestinum svo hún þyrfti ekki að vaða ána.

Ingibjörg þáði þetta, en þegar komið var á hinn bakkann var hún ein á hestinum, en Jón drukknaður í ánni. Hún Guð svarði fyrir að hún hefði verið völd að dauða Jóns, en ekki tók hún þetta nærri sér og sagði að fjandinn hefði betur mátt hirða Jón, þó fyrr hefði verið.

Sigmundur hitti Ingibjörgu aftur þegar hún lá í kör á Ási í Fellum. Þá var hún farin að sjá púka í kringum sig og fussaði og sveiaði um leið og hún sló til þeirra með vendi. Á milli bráði af henni og hún mundi vel eftir foreldrum Sigmundar og blessaði þá í bak og fyrir, þarna var Ingibjörg háöldruð orðin ómagi á framfæri sveitar.

Hún átti samkvæmt reglunni sveit í Glæsibæjarhreppi í Eyjafirði, en þaðan var borgað með henni sem niðursetningi því ekki vildu þeir fá hana norður, og varla var tækt að flytja hana hreppaflutningum svo langa leið háaldraða og veika. Á seinasta aldursári Ingibjargar barst sú frétt með Héraðsmanni í Fell, sem hafði verið norður í landi, að Eyfirðingum þætti Ingibjörg vera orðin grunsamlega langlíf.

Um veturinn kom Glæsibæjarhreppstjórinn í Fell eins og skrattinn úr suðaleggnum. Vildi þá svo óheppilega til að Ingibjörg var dáin þremur mánuðum áður, en Fellamenn gátu sýnt honum kirkjubókina svo hann mætti sannfærast um að Fellamenn hefðu ekki látið þá í Glæsibæjarhreppi greiða með henni dauðri.

Í þessari bók Að vestan eru miklar heimildir um samfélag þess tíma og má ætla að þar sé sagt tæpitungu laust frá, enda sögurnar skráðar í fjarlægð við það fólk sem þær gátu sært. Sagnaþættir Sigmundar eru í raun mun merkilegri heldur en bara sögurnar, því þar lýsir hann einnig staðháttum og samgöngum.

Frásögnin af Ingibjörgu gömlu og Jóni Norðra á Egilsstaðanesinu á leið yfir Eyvindarána hefur líklega gerst þar sem Egilsstaðaflugvöllur er nú og hefur ferðinni væntanlega verið heitið út Eiðaþinghá eða niður á Seyðisfjörð.

Á þessum tíma var hvorki brú yfir Eyvindará né Lagarfljót, en ferja frá Ferjusteinunum í Fellbæ, sem eru rétt innan við norður enda Lagarfljótsbrúarinnar. Ferjan sigldi þaðan yfir í Ferjukílinn sem er rétt utan við austur enda brúarinnar og nær að suður enda flugvallarins. Lögferju var lengst af sinnt frá Ekkjufelli og má ætla að Skipalækur þar sem ferðaþjónusta er í dag neðan við golfvöllinn á Ekkjufelli, beri nafn sitt af lægi ferjubátsins.

 

Brín yfir Jökulsá í Öxarfirði

Upp síðkastið hef ég verið að lesa Sagnaþætti Benjamíns Sigvaldasonar sem hafa að geima fágætar sagnir af Melrakkasléttu og úr Öxarfirði. Benjamín sagðist finnast lítið hafa varðveist af sögnum úr N-Þingeyjasýslu og ákvað að safna saman þeim sögnum sem hann þekkti og gefa út í kiljum.

Mér áskotnuðust þessir sagnaþættir í búð Rauðakrossins þar sem hægt er að fá fágætar bækur úr dánarbúum, sem erfingjarnir kæra sig ekki um, á vægu verði. Þegar ég skar mig í gegnum þessi hefti, síðu fyrir síðu, las ég frásögn Benjamíns af því þegar brúin yfir Jökulsá á Fjöllum var byggð niður í Öxarfirði árin 1904-1905.

"En afdrifaríkast af öllu voru þó áhrifin, sem allt þetta hafði á hið kyrrláta sveitalíf í nágrenninu. Öldum saman hafði þarna ríkt kyrrð og friður, og sambandið við umheiminn verið lítið sem ekkert.

Allt var bundið gömlum vana og fornri hefð. En nú breyttist þetta í einni svipan. Jafnvel gamlir og grónir bændur stukku frá orfum sínum í bestu rekju eða frá heyjum í ágætum þurrki, ef þeir áttu kost á því að flytja nokkra poka af sementi að brúnni eða þá selja brúarmönnum nokkrar flatkökur og eina smjörköku.

Þarna voru krónur í boði, og það var aðalatriðið. En ekki þurfti ætið peninga til. Ef höfðingja bar að garði, þá voru ýmsir fúsir til þess að ríða út með þeim um hásláttinn, eða fara með þeim á blindfyllirí." (Sagnaþættir Benjamíns Sigvaldasonar III bindi bls 186)

Ég ætla að láta Alexander Baumgartner, sem inngangsorð pistilsins eru fengin frá, -eiga loka orðin í þessum pistli þegar hann lýsir samgöngumáta íslendinga áður en brýnnar breyttu öllu.

"Eftir veginum kom hópur ríðandi kvenna og manna. Þegar kvenfólk ferðast fer það alltaf í bestu fötin sín. Reiðpilsin þeirra eru síð og þær sitja í söðlinum tígurlegar eins og valkyrjur. Þegar maður horfir á slíkan hóp og hinn einkennilega klæðnað, gæti maður trúað að maður væri kominn suður í einhvern friðsælan Alpadal.

Svo gengur stöðugt “sæll” og “sæl” og fólkið kyssist mörgum kossum. Konunum er boðið inn að þiggja kaffi. En karlmennirnir, sem eru ekki líkt því eins vel klæddir, þurfa að hugsa um hestana, og svo skreppa þeir inn í búð til að fá sér brennivín og taka úr sér hrollinn." (Landinn kemur í kaupstað-Ísl sagnaþættir III bls 135)

"Á eftir fórum við á hestbak – það er óumflýjanlegt á Íslandi. Fái Ísland einhvertíma  sæmilega vegi og brýr, eða járnbraut, þá verður það eins og önnur lönd. En nú er það mjög frábrugðið, því það verður ekki komist af án hesta.

Alt verður að fara á hestum: til skírnar og jarðarfarar, í skóla og á engjarnar, til kirkju og alþingis, í kaupstaðinn og læknisvitjun. Frá blautu barnsbeini er hesturinn félagi allra manna og kvenna og fólkið lifir þannig frjálsu útilífi, sem ekki þekkist í hámenningunni.

Á þennan hátt verða menn hraustir og fyrirmannlegir. Hver maður er sinn eigin herra, smiður, lögfræðingur og jafnvel læknir. En ef þeir hætta að nota hestana, þá breytist þetta allt saman." (Ísl sagnaþættir III bls bls 140) 


Þjóðsaga

Hún hefur verið frekar blökk birtan á landinu bláa þetta sumarið, og hér austanlands voru dagarnir venju fremur dökkir í ágúst. Ég hef haft lítinn áhuga á að blogga undanfarið, er því sem næst hættur að fylgjast með fréttum og hef því lítið um að skrifa sem ekki má allt eins geyma í skúffunni.

Að skrifa bók daganna á blogg er nánast næsti bær við “æ góði bestu þegiðu” -hvað vinsældir og að vekja áhuga varðar, þegar sóst er eftir því þá er árangursvænna að súpa af krananum.

IMG_8906

Þó má segja frá því, -sem nokkurskonar frétt, að ég fékk heiðursmenn í heimsókn þegar skammt var liðið á ágúst, amerískan prófessor, -Adam Nichols, og mbl bloggara, -Jóhann Elíasson. Við gömlu mennirnir höfðum með okkur góðan félagskap í þrjá daga í Austfjarðaþokunni, og tvo þeirra með kvikmyndatökumanninum, -Hjalta Stefánssyni. þessir dagar voru ætlaðir til töku á punktum í heimildamynd um Tyrkjaránið 1627 sem styttist í að 400 ár verði liðin frá.

Þessir kvikmynda upptökur eru framhald 5 sjálfstæðra bóka sem sagnfræðingarnir Karl Smári Hreinsson og Adam Nichols hafa gefið út á ensku um Tyrkjaránin á Íslandi. Hafa sumar verið þýddar á fjölda tungumála og til stendur að þýða þær yfir á eina íslenska. Mín aðkoma að verkefninu var að benda á sögustaðina á Austurlandi. En Jóhann Elíasson bloggar hafði lesið blogg hjá mér, fyrir mörgum árum síðan, og bent þeim Karli og Adam á að þeir skildu tala við mig ef þeim vantaði staðkunnugan mann.

Töku dagarnir voru langir, víða farið og reynt að ná örstuttum punktum á söguslóðinni innan um túristavaðalinn. Að kvöldi var spjallað um heima og geima og hvílst á Sólhólnum úti við ysta haf yfir nóttina, og að morgni borðaður hafragrautur úti á palli við öldunnar nið í Þúfnafjörubásnum. Að morgni þriðja samverudags kom til tals hjá prófessornum að þetta væri orðin lengsti samfeldi kafli í lífi hans án internetssambands og heimsfrétta á þessari öld, -and it feels great I have to say.

Þar sem mér hefur oft fundist það brenna við hjá fræðimönnum að þeir vantreysti þjóðsögunum, sem hverri annarri steypu, þá hef ég í kynnum mínum við þá sagnfræðiprófessorana haldið því til streitu sem finnst í þjóðsögunum um Tyrkjaránið austanlands. Enda er öll hin íslenska Tyrkjaránssaga í grundvallaratriðum þjóðsaga, og þykir úti í hinum stóra heimi einmitt merkileg sem slík.

Það er nefnilega svo til einstakt í heimsögunni að sagnir frá venjulegu fólki um upplifun þess af því að hafa verið rænt, og flutt í hlekkjum á markaðstorg, þar sem það var selt mansali skuli fyrirfinnast. Varðandi Tyrkjaránið á Íslandi eru til þannig sagnir í bundnu máli svo sem Reisubók séra Ólafs Egilssonar úr Vestamannaeyjum og bréfaskriftir þeirra Guttorms Hallsonar ungs manns frá Búlandsnesi á Djúpavoga, Guðríðar Símonardóttir (Tyrkja Guddu) úr Vestmannaeyjum sem varð eiginkona séra Hallgríms Péturssonar sálmaskálds og Jóns Jónssonar frá Járngerðarstöðum í Grindavík.

Aðrar Evrópu þjóðir, sem urðu fyrir því sama, eiga kannski opinber gögn um hvar fólki var rænt, hversu mörgum og hvert það fór, en engar heimildir frá fólkinu sem fyrir þessu varð s.s. persónulegar sagnir um afdrif þess. Opinber gögn köllum við staðreyndir en ekki þjóðsögur. Á meðan þjóðsagan er í raun sú staðreynd sem byggð á reynslu almúgans, og getur jafnvel verið sannari eftir að sagan hefur farið í gegnum fleiri, er þá til frá mörgum hliðum. Þá er þjóðsagan oftast orðin ýtarlegri staðreynd en opinbera sagan sem er lítið annað en einhliða opinber fréttatilkynning.

Þetta höfum við Íslendingar, sem þjóð, alltaf vitað. Enda varðveittum við Fornaldarsögur norðurlanda, rituðum Íslendingasögurnar og höfum átt fjölda þjóðsagnasafnara í gegnum tíðina sem hafa skráð sögu okkar eftir munnmælum almúgafólks og er þannig orðið til saga þjóðar á íslensku. Ég hef stundum sagt við þá prófessorana að þeir eigi eftir að gera sig og þessa þjóðsögu um Tyrkjaránið á Íslandi heimsfræga.

Síðasta samverudag okkar gömlu mannanna, sem var án kvikmyndatökumannsins, fórum við á Djúpavog, minn gamla heimabæ. Þar sýndi ég prófessor Adam stað, sem nánast er kominn undir hringveginn, þar sem kona frá Hamri bar beinin eftir að Tyrkir höfðu misþyrmt henni. Þjóðsagan um konuna á þessum stað kom í ljós snemma á 20. öldinni og var skráð af dr Sigurði Norhdal.

Það er of langt mál að segja þá þjóðsögu hér eða hversu magnaður og vandfundinn þessi staður er, en frá því hef ég áður sagt í bloggi um Krossflöt. Ég sýndi Adam staðinn vegna þess að mér fannst lítið hafa síast inn í kollinn á prófessornum um sannleiksgildi þjóðsögunnar.

Þegar við stóðum þar í vegakantinum með túristavaðalinn brunandi á öðru hundraðinu eftir þjóðveginum svo hárið á okkur þyrlaðist í kjalsogi bílaleigubílanna sagði Adam mér þá frá stað við Stonehenge sem hann hafði komið á, þar sem stórbrotin tilfinning hefði gripið hann svo hann settist niður hljóður og sat með sjálfum sér þar til samferðahópurinn kom og raskaði ró hans og leiðsögumaðurinn sagði þú hefur þá fundið staðinn á undan okkur.

Hann spurði mig hvað heldur þú að hafi getað orsakað þessa undarlegu tilfinningu. Ég var snöggur til svars og sagði honum að sumir staðir geymdu mikla sögu og hefðu minni, sem engar heimildir væru til yfir, og þannig staðir gætu talað til manna sem hlustuðu. Hann leit í augun á mér og kinkaði kolli.

IMG_8916


Næsta síða »

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband