Sjóhrakningur frá Djúpavogi til Vestmannaeyja

Um og eftir miðja 19. öld var þilskipaútgerð með allmiklum blóma á Djúpavogi, og líklega mun óhætt að fullyrða, að hvergi austanlands hafi hún verið rekin með eins miklu fjöri og þar. Lýsi var í háu verði á heimsmarkaðinum og mikil þörf á þeirri vöru. Eins og kunnugt er af frásögnum frá þeim tíma, var lýsi mjög notað til ljósmatar og jafnvel til götulýsingar í sumum stórborgum Norðurlanda. Tryggvi Gunnarsson segir svo frá því í endurminningum sínum: „Um og eftir 1870 voru göturnar í sjálfri Kaupmannahöfn lýstar með lýsisljóskerum."

Bonnesen hákrlaskúta Weyvadts á Djúpavogi, "Smelteríið" hákarla-lýsisbræðslan í baksýn

Aðaláherslan var lögð á hákarlaveiði, og hákarlalýsi var dýrast allra lýsistegunda. Flest hákarlaskipin voru lítil, eða um 15 smálestir. Átti Jóhann Malmkvist eitt af þeirri tegund og stýrði því í mörg ár. Bondesen hét 15 smálesta skúta, sem Weywadt verslunarstjóri Örum & Wulffs á Djúpavogi átti; lét hann smíða hana og gerði hana svo út árlega á meðan hún entist. Fyrst var danskur skipstjóri með hana, en síðar íslenskir, þar á meðal Brynjólfur Jónsson frá Reyðará í Lóni; var hann einn hinna allra fremstu sjómanna á sínum tíma. Fyrir og um aldamótin síðustu var hann hafnsögumaður dönsku varðskipanna Heimdalls og Heklu, og höfðu sjóliðsforingjar miklar mætur á honum.

Árið 1895 var hann á Heimdalli, sem þá var staddur á Eskifirði, og var ferðinni í það sinn heitið suður með landi. Þegar komið var út fyrir fjarðarmynnið, var dimm þoka yfir hafinu. Alllöngum tíma eftir það er landsýn hvarf, kom Brynjólfur á stjórnpall til yfirmanna, og spurðu þeir hann þá, hvar þeir mundu vera staddir. Brynjólfur bað að minnka skrið skipsins, tók grunnsökku, lét hana dragast í botni litla stund og dró hana síðan inn. Skoðaði hann sökkuna vandlega og mælti síðan: „Nálægt Skeiðarárrennunni." í þeim svifum dreifðist þokan, svo að sá til lands, og reyndist þetta rétt.

Kona Brynjólfs hét Siggerður, en synir þeirra Jón og Björn; var Björn heitinn eftir bróður Brynjólfs, er fórst með lítilli hákarlaskútu, er smíðuð var á Djúpavogi og hét Morgunroði. Litlu síðar en það sjóslys varð, komst sá kvittur á loft eftir frönskum fiskimönnum, sem komu á Norðfjörð eða Fáskrúðsfjörð, að íslenskum manni eða mönnum hefði verið bjargað í vonskuveðri af brotnu skipi; hefði sá fyrsti, sem upp kom á franska skipið, haft öxi í hendi og hótað að höggva skipverja, ef þeir tregðuðust við að liðsinna þeim. Björn var sagður styrkur vel og snar í hreyfingum. — Allmörgum árum síðar barst sú frétt af Fáskrúðsfirði, að á franskri skútu hefði verið meira en miðaldra háseti, sem skildi að miklu leyti íslensku, en talaði hana bjagaða. Átti hann að hafa spurt um Jón bónda á Reyðará og börn hans. Sumir trúðu því, að þetta hefði Björn verið.

Hákarlaskútur í hafís á Djúpavogi

Annað skip, er Fortuna hét og gert var út frá Djúpavogi, fórst með allri áhöfn; var það lítið skip og smíðað í Danmörku. Aðaleigandi þess var Björn hreppstjóri Gíslason á Búlandsnesi, og með því fórst sonur hans, mesti efnismaður um tvítugsaldur, og varð Birni mjög um það. — Enn fórst lítið skip, sem smíðað var á Djúpavogi, og komst enginn maður lífs af því; var það með þiljum, og ekki man ég, hvað það hét. — Þá tíðkaðist það, að skip þau, sem komu á vorin með vörur, voru gerð út á hákarlaveiðar fram að hausti.

Eitt vorið var kaupfar, sem Elsa hét, sent með vörur til Djúpavogs; kom hún aldrei fram, en eftir frönskum fiskimönnum, sem komu til Austfjarða, gengu ýmsar sögur um afdrif hennar. Sagðist þeim svo frá, að þeir hefðu orðið hennar varir í hafi skammt undan landi; var þá grimmdar norðanveður með miklu frosti, og sigldi hún að landi. Sáu þeir þungar öldur falla yfir „Elsu“, og í einni slíkri hvarf hún sjónum þeirra niður í djúpið og sást ekki framar.

Vegna þessara miklu og tíðu slysfara, sem hér hefur verið greint frá, sló óhug á mestu áhugamennina í sjósókn. Var þá það ráð tekið, að smíða stóra róðrar- og seglbáta. Verður hér sagt frá einum slíkum bát og hrakningi hans frá Djúpavogi til Vestmannaeyja.

Óþekkt skúta upp í fjöru á Djúpavogi

Um og eftir miðja 19. öld bjó sá bóndi á Hálsi við Hamarsfjörð, er Lúðvík Lúðvíksson hét. Hann var vel kynntur maður, smiður góður og fékkst við bátasmíði. Smíðaði hann bát, miklum mun stærra en róðrarbátar voru í þá daga. í túnfætinum á Hálsi er bær, sem Strýta heitir, og rétt þar við er þunn klettabrík, margra mannhæða há, og heitir Strýtukambur. Undir þeim kletti var báturinn smíðaður. Fremst í honum var þakið skýli fyrir bátverja. Hlaut hann nafnið Hamarsfjörður og átti að stunda fisk- og hákarlaveiðar. Frá staðnum, þar sem báturinn var smíðaður, var rúmur kílómetri niður að sjó, en slysalaust tókst að koma honum þá leið með mannsöfnuði.

Þegar líkur þóttu til, að fiskur færi að nálgast og veður leyfði, var bát þessum róið, en lítið aflaðist í fyrstu róðrum. Fór nú að líða á veturinn, og tóku bátverjar að hætta sér lengra suður með ströndinni, og var það oft áður fyrr algengt, á meðan róðrarbátar þaðan fóru á Styrmishafnargrunn, en stundum jafnvel fyrir Hvíting, sem er fyrir Hvalneshorni (Austurhorni) sunnanverðu. Eitt sinn í góðu veðri og sæmilegu útliti héldu bátverjar suður að Hvítingi. Voru það þeir Lúðvík bóndi á Hálsi og Sveinn Jóhannsson, sonur Jóhanns skipstjóra Malmkvists eldra, sem var lærður skipstjóri og ágætur sjómaður. Hefur Sveinn eflaust stundað sjómennsku með föður sínum. Nöfn hinna, sem á bátnum voru, eru nú gleymd, en bátverjar hafa eflaust verið fjórir eða fimm.

Þegar þeir komu suður undir Austurhorn, fóru þeir að verða varir við fisk, og fór aflinn heldur vaxandi, en þegar liðið var fram yfir miðjan dag, skall yfir norðannorðaustanstormur mjög snarpur með vægu frosti; reyndist þá ógerningur að komast heimleiðis, og var eina ráðið að slá undan ofsanum. Þegar þeir fóru fyrir Hvalnestangann, sagði Sveinn Jóhannsson, sem sat við stýri, við félaga sína: ,,Nú er útséð um það, piltar, að við njótum kvöldgrautarins á Hvalnesi á þessu kvöldi.“

Bátinn bar hratt undan veðrinu suður með ströndinni; sat Sveinn við stýri. Þegar þá bar fram hjá Stokksnesi við Vesturhorn, sagði Sveinn við Lúðvík: „Hér hefðum við getað náð landi og bjargað lífi okkar, en bátnum ekki.“ „Þú hefðir átt að segja þetta fyrr," sagði Lúðvík. Þá hafði bátinn borið svo langt frá nesinu, að ekki var framar um lendingu að ræða þar. Veðrið hélst alla næstu nótt, og bátinn rak sífellt suður með landi.

Vegna þess, að langt er um liðið síðan atburðir þessir gerðust, verður að styðjast við líkur um hríð, en telja má sennilegt, að þegar slota tók veðrinu, hafi bátverjar gripið til segla, að svo miklu leyti sem því varð við komið. Áfram var haldið fram með ströndinni, en á hve löngum tíma þeim sóttist leiðin, er nú gleymt; gætilega áætlað er mjög sennilegt, að á fjórða sólarhring hafi þeir haft sýn af Vestmannaeyjum. Munu þeir hafa verið sæmilega birgir að matvælum og vatni.

Sumir segja, að þegar þeir félagar hafi nálgast Vestmannaeyjar, hafi þeir verið orðnir mjög þrekaðir og skort vatn; hafi þeir gefið neyðarmerki, bátur úr Eyjum róið út til þeirra og róið þeim að landi. Fengu þeir hina bestu aðhlynningu í Eyjum og voru furðu fljótir að jafna sig eftir hrakninginn.

Engar voru strandferðir í þá daga og póstgöngur strjálar, en sá ágalli á þessum stað, að yfir sundið á milli Eyja og lands verður eigi farið nema í góðu veðri, því að við brimsand er að lenda. Eftir það er þeir félagar náðu landi í Eyjum, brá til umhleypinga, og var tíðast mjög stormasamt. Leið, svo fram um hríð, að þeir félagar urðu að sætta sig við aðgerðaleysi, en um miðjan júní fór Lúðvík bóndi upp í Landeyjasand, keypti sér þar hest og lagði af stað heimleiðis austur. Áttu hinir að bíða leiðis og sigla austur.

Eins og nærri má geta, urðu ættingjar og aðrir vandamenn þeirra félaga harmi lostnir, þegar óveðrið skall yfir og svo leið hver dagurinn á fætur öðrum, að ekkert spurðist til bátsins og hvergi rak neitt að landi, sem gæfi vitneskju um afdrif hans. Var því talið víst, að þeir félagar hefðu allir týnst með bátnum. Þá bjuggu í Stekkjarhjáleigu hjónin Hildur Brynjólfsdóttir, Eiríkssonar bónda í Hlíð í Lóni, og Jón Einarsson. Mjög stutt er milli bæjanna Háls og Stekkjarhjáleigu.

Um Jónsmessuleytið var Jón bóndi árla morguns að hyggja að lambám sínum. Sá hann þá ríðandi mann koma sunnan veginn og halda heim að Hálsi. Var Jón á heimleið og er heim.kom, sagði hann við konu sína, að ef Lúðvík vinur sinn væri lífs, gæti hann best trúað, að hann hefði séð til ferða hans. Skömmu síðar barst út fréttin um heimkomu Lúðvíks og hrakning þeirra félaga; urðu allir glaðir við og þóttust þá úr helju heimt hafa.

Á þriðja degi eftir heimkomu Lúðvíks kom báturinn austur heilu og höldnu; hafði hann haft besta byr alla leið austur fyrir Austurhorn. Mælt er, að sést hafi til hans á Hrómundarbót, aðrir bátar róið út á móti honum og hjálpað honum að landi. Leki hafði komið að bátnum á austurleið, og var hann því lítið eða ekkert notaður upp frá því. — Fleiri bátar af þessari gerð munu ekki hafa verið smíðaðir á þeim slóðum.

Lúðvík bóndi á Hálsi var myndarlegur maður og vel kynntur. Kona hans var Katrín Antoníusdóttir, en synir þeirra voru þeir Lúðvík bóndi á Karlsstöðum á Berufjarðarströnd og Hans í Sjólyst við Djúpavog. Hann var bátasmiður og maður listfengur, prúðmenni hið mesta og vildi öllum gott gera. — Sveinn Jóhannsson var mesti myndarmaður, en varð lítið eitt veill á geðsmunum á efri árum. Hann bjó á ýmsum stöðum í Lóni.

Frásögn þessa hef ég skráð eftir því sem ég heyrði ömmu mína, Hildi Brynjólfsdóttur, segja. Hún dó í febrúar 1894. (Handrit Guðjóns Brynjólfssonar í Skálholti)

 

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

 

Frásögnin birtist í Þjóðsagnasafninu "Gríma hin nýja - safn til þjóðlegra fræða" sem Þorsteinn M Jónsson gaf út. Í safninu eru sögur sem ekki fara hátt í Íslandssögunni. Í þessari sjóhrakningasögu segir af Lúðvík og er hann sagður Lúðvíksson, en ætla má að þarna sé átt við Lúðvík Jónatansson. Kona Lúðvíks er sögð Katrín Antoníusdóttir, en hún grunar mig að hafi verið móður hans.

Katrín Antoníusdóttir var kona Hans Jónatans, mannsins sem stal sjálfum sér, fyrsta blökkumannsins sem sögur fara af á Íslandi. Þau áttu saman dótturina Hansínu og son sem hét Lúðvík og bjó á Hálsi, hann var giftur Önnu Maríu Jóhannsdóttir Malmquist frá Hálsi. Þeir Sveinn Jóhannsson, hinn skipverjinn á Hamarsfirði sem nefndur er á í hrakningasögunni, hafa þá væntanlega verið mágar. Tveir synir Önnu Maríu Jóhannsdóttur Malmkvist og Lúðvíks Jónatanssonar hétu Hans og Lúðvík, Hans var bátasmiður á Strýtu og Lúðvík bjó á Karlsstöðum. 

Synir Hans á Strýtu voru svo m.a. Lúðvík hafnsögumaður í Sjólyst á Djúpavogi og Jóhann Hansson vélsmiður á Seyðisfirði sem átti og rak þar Vélsmiðju Jóhanns Hanssonar, sem varð síðar að Tækniminjasafni Austurlands, en eins og Eiríkur Sigurðsson orðar það í bókinni Undir Búlandstindi þá "virðist sérstakur hagleikur til handanna" vera á meðal afkomenda Katrínar og Hans Jónatans. Fram á okkar daga hafa afkomendur Katrínar Antoníusdóttir og Hans Jónatans búið í Sjólyst á Djúpavogi.

Hvernig svo sem ættfræðinni er nákvæmlega farið, þá er nokkuð víst að þarna er verið að segja frá afkomendum Hans Jónatans og Katrínar Antoníusardóttir, sem giftist eftir fráfall Hans Jónatans Birni Gíslasyni á Búlandsnesi, þess sem gerði út hákarlaskútuna Fortuna og sagt er frá í upphafi frásagnar. Þess ber að gæta að samkvæmt tímalínunni hefur Sjóhrakningurinn til Vestmannaeyja gerst áður, -eða í upphafi þess blómaskeiðs þilbátaútgerðar á Djúpavogi sem um getur í upphafi frásagnarinnar.

Eins stórútgerðamanns þessa tíma á Djúpavogi er ekki getið, en það er Otto Cristian Hammer sjóliðsforingja. Hann gerði út að minnsta kosti fjórar hákarlaskútur frá Djúpavogi á árunu 1868-1873, auk þess að vera bæði með umsvif á Vestdalseyri í Seyðisfirði og á Norðfirði. Gata á Djúpavogi er kennd við Hammer, -Hammersminni; en áður en götur fengu nöfn á Djúpavogi var þar húsið Hammersminni þar sem Hammer bjó og er það við sömu götu og Sjólyst.

Þegar ég bjó á Djúpavogi þá spáði ég mikið í þetta hákarlaskútutímabil, enda varla nema von, því myndir Nikolínu Weyvadt eins fyrsta ljósmyndarans á Íslandi voru frá Djúpavogi á seinni hluta 19. aldar. Á þessum myndum voru oftar en ekki hákarlaskútur á voginum. Ein skúta hefur greinilega verið í miklu uppáhaldi hjá Nikolínu en það var Bonnesen, skúta föður hennar. Það fór svo að ég málaði margar myndir af skútunum og þá sérstaklega Bonnesen eftir myndunum hennar Nikolínu, en svo skemmtilega vill til að ég hef aldrei átt neina af þessum myndum nema í örfáa daga.

Á þessari mynd er Bonnesen og dönsku 19. aldar húsin við Djúpavog. Tvö húsanna eru enn á sínum stað, Langabúð og Faktorshúsið, -það svarta. Bak við Faktorshúsið er Síbería, en það hús brann 1966, fyrir framan Löngubúð er Krambúðin. Þessi mynd málaði ég auk fjölda annarra mynda af skútum á voginum, myndin er stórt olíumálverk, sem fór til Suður Afríku

Öræfi, Litlahérað og Klofajökull

Sveitin sem hvarf í eldi og ösku, -og síðan undir jökul, er nú á dögum hamfarahlýnunar að koma smá saman aftur í ljós. Þar hóf m.a. birki úr Bæjarstaðaskógi óvænt landnám á örfoka Skeiðarársandi öllum að óvörum fyrir rúmum 20 árum síðan, og er þar talinn nú vaxa stærsti sjálfsáni birkiskógur landsins.

Munnmæli um dapurleg örlög sveitarinnar hafa einnig fengið staðfestu með uppgreftri fornra bæja s.s. Bæ og Gröf. Árið 2020 gaf Bjarni Einarsson út bókina Bærinn sem hvarf í ösku og eldi 1362 um fornleifarannsóknir sínar á Bæ sem grafin var upp við flugbrautarendann á Fagurhólsmýri á árunum 2002 -2009. Aldeilis stórmerkileg lesning.

Annars þurfti birkiskógur og niðurstöður fornleifarannsókna  ekki að koma svo á óvart því munnmæli og sagnir lifðu fram eftir öldum um sveitina sem hvarf, þá sem gekk undir nafninu Litlahérað með Svínafelli sem höfuðbóli hins forna Austfirðingafjórðungs. Hérað sem breyttist í eyðisanda með jökulám á svipstundu og hefur verið kölluð Öræfi fram á okkar daga.

Litlahérað er sagt hafa náð frá Lómagnúpi að Suðursveit. Skeiðará hafi þá nánast verið lækur, -eins og hún er reyndar að verða nú á dögum, eftir að hún flutti sig að mestu í Gígjuhvísl. Enn er nokkuð í að dalir jarðanna Breiðármerkur og Fjalls komi undan jökli, auk þjóleiðar sem á að hafa legið í gegnum Vatnajökul, -um dali hins forna Klofajökuls.

Við upphaf 18. aldar lifðu enn þau munnmæli að fyrrum hefði verið leið milli Skaftafells í Öræfum og Möðrudals á Fjöllum í gegnum miðjan Vatnajökul þar sem hann er hvað breiðastur til beggja handa. Því til sönnunar var m.a. talið að sjá mætti marka fyrir gömlum götum í Miðfelli norðan við Morsárdal, -dals vestan við Skaftafell sem nú er að hluta hulinn skriðjökli. Sagt var að smalinn í Möðrudal ætti víst rúm í Skaftafelli og Skaftafellssmali hið sama í Möðrudal.

Allt þetta kann að virðast aldeilis ótrúlegt í dag, en munnmæli þessi eiga sér stoð m.a. í máldögum frá dögum Gísla biskups Jónsonar (1558-87). Þar er tilgreint að kirkjan í Möðrudal á Fjalli hafi rétt til “XII trogsöðla högg” í Skaftafellsskógi. Sömuleiðis kemur fram í úrdrætti jarðabókar frá 1779, að bærinn Skaftafell eigi beitarrétt fyrir 14 hesta á Möðrudal yfir sumarið, sem sé þó aldrei nýtt vegna jökla.

Af fróðleik fyrri daga um eyðibæina á Breiðamerkursandi og í Öræfum, má einkum nefna samantekt Ísleifs Einarssonar sýslumanns í Austur-Skaftafellssýslu, en hann lét árið 1712 skrá á Hofi í Öræfum allt sem menn þar í sveit vissu þá um eydda bæi af eldgosum og jöklum.

Á fyrstu búskaparárum Ísleifs í upphafi 18. aldar, á Felli vestast í Suðursveit, voru hörðustu ár litlu ísaldar. Eftir þann tíma fór verulega að halla undan fæti hvað varðar aðstæður til búskapar á jörðinni vegna framskriðs jökla og kólnandi veðráttu. Fell fór endanlega í eyði árið 1873 eftir að Breiðamerkurjökull hafði lagt undir sig stóran hluta af undirlendi jarðarinnar með framskriði sínu á 18. og 19. öld.

Sr Sigurður Gunnarsson prófastur á Hallormstað fékk birta grein í Norðanfara árið 1878 þar sem hann tók upp úr handriti fræðimannsins Magnúsar Bjarnasonar frá Hnappavöllum í Öræfum þá punkta sem Ísleifur Einarsson sýslumaður í Austur-Skaftafellssýslu hafði tekið niður eftir munnmælum um forn bæjarnöfn í Öræfum.

„Anno 1712 voru að Hofi í Öræfum upp teiknaðir bæjarstaðir, sem til forna skulu verið hafa í Öræfum og af tekið og eyðilagst hafa af jöklum, vatns- og grjótágangi og eldi. Er frásögn þessi að nokkru byggð á því, sem hjer hefir fundist skrifað, og að nokkru leyti á sögnum og munnmælum, sem gengið hafa mann frá manni.

1. Jökulfell hefir bær heitið að fornu; var hann i norðvestur frá Skaptafelli, þar sem nú er kallað Bæjarstaðir, undir fjalli því, sem enn er kallað Jökulfell. Segja menn að þar hafi verið kirkjustaður og hafi í minni þeirra manna, sem nú lifa, sjezt þar vottur fyrir tóptum. Jökulfells þessa skal vera getið í einum Hofskirkju máldaga, sem gjört hefir einn mikill biskup í Skálholti. Orðin eru þessi: “Og helming allra þeirra fjara er liggja til Jökulfells". Það sem enn er óeyðilagt af landi þessarar jarðar, er leigt frá Skaptafelli fyrir 30 álnir.

2. Freysnes er sagt bær hafi heitið nálægt i suðaustur frá Skaptafelli; sjezt enn til tópta þar nærri, sem fjárhúsin standa, og er enn kallað Freysnes. Er leigt frá Skaptafelli fyrir 30 álnir.

3. Svínanes hefir bær heitið, sem sjezt af áðurnefndum Hofs-máldaga. Þar er kirkjunni að Hofi eignuð hálf sú jörð, en eigi vita menn hvar sá bær staðið hefir. Jón Einarsson og Stefán Ormsson segjast fyrir fáum árum fundið hafa rauðviðisrapt í Neskvíslinni, milli Skaptafells og Svínafells, sem rekíð hafði fram úr jöklinum, hver verið hafði orðinn mjög svartur utan.

4. Rauðilækur hefir bær heitið og verið kirkjustaður sem sjezt af Hofs-máldaga; því það Rauðilækur átti, lagðist til Sandfells; og hefi jeg sjeð í annál eptirskrifuð orð: „Anno 1362 var eldsuppkoma á 6 stöðum í landi hjer. í Austfjörðum sprakk sundur Hnappafellsjökull og hljóp yfir Lómagnúpssand, svo aftók vegu alla. Á sú í Austfjörðum, er Úlfarsá heitir, hljóp á stað þann, er Rauðilækur heitir, og braut niður staðinn allan, svo ekkert hús stóð eptir nema kirkjan". Þessi bær halda menn að staðið hafi nærri suður frá Svínafelli, framundan falljöklinum, sem er milli Svínafells og Sandfells, nærri i suðaustur frá Smjörsteini, sem stendur þar í falljöklinum; hefir þar sjezt til tópta fyrir 30 árum, en er nú allt i aura komið. Skammt frá bæjarstaðnum rennur á sú, er Virkisá heitir. Í Sandfells-máldaga getur og um Rauðalækjar eignir lögðust til Sandfells.

5. Berjahólar hefir heitið hjáleiga frá Sandfelli, byggð fyrir 80 árum. Þessi hjáleiga skal hafa staðið í falljöklinum í vestur frá Sandfelli. Hefur þar nýlega sjezt til túns og tópta.

6. Gröf halda menn að bær hafi heitið útnorður frá Hofi, fyrir vestan Skriðulæk, uppundir fjallinu. þar sjezt til tópta og hefir fundist smávegis af eyri og látúni. Á milli Grafar og Hofs er steinker, sem sagt er að taki 18 (átján) tunnur.

7. Gröf heyri jeg sagt að bær heitið hafi. það er nær hestskeið frá áðurnefndri Gröf, og hefir þar nýlega sjezt til tópta. þessir báðir bæir eru í Hofslandi.

8. Hreggás er sagt bær heitið hafi, vestur af Hofsnesstanganum, fyrir vestan götu þá, er liggur til Hofs. Hefir nýlega sjezt til tópta og garðs.

9. Eyrarhorn hefir bær heitið, kirkjustaður, sem sannast af Hofs máldaga. Orðin hljóða svo: „Gjörði sá virðulegi herra og andlegi faðir, bróðir Magnús biskup í Skálholti, með ráði allra þeirra kennimanna, sem þá voru þar samankomnir, að allt það átt hefði kirkjan að Eyrarhorni, lönd, reka og ítök, það sem eptir var óspjallað, þá skyldi það leggjast til kirkjunnar að Hofi eptir þennan dag, etc.". Halda menn bær þessi hafi staðið út af Hofi, þar vestur af Hofsnesi, en fyrir ofan Ingólfshöfða. Það er og í orði, að rauðviðisstólpinn, sem er fyrir utan karlmannastólinn, sunnan fram I Kálfafellsstaðarkirkju, sje úr kirkjunni á Eyrarhorni.

10. Bær er sagt að verið hafi fyrir austan Fagurhólsmýri, nálægt Salthöfða. Sigurður Pálsson, sem nú hefir nokkra um áttrætt, segir, að einn kvenmaður hafi sá verið í Öræfum á sínum unga aldri, að nafni Steinunn Þormóðsdóttir, er sagt hafi sig fundið hafa i þessu bæjarstæði, undir hellu í holu, að sjá sem\ á bitahöfði, klæði, sem af kvenfati, ljósdökkt, og hafi hún haft það í upphlut sem óskemmt var; en sú hola hafi aldrei síðan fundist.

11. Fyrir ofan Fagurhólsmýri, sem nú er hjáleiga frá Hnappavöllum, uppi undir heiðinni fyrir neðan dalina, er haldið bær verið hafi. Þar sjezt til tópta. Jón Sigmundsson, sem nú býr á Hofshjáleigu, segist ungur hafa fundið þar leðurkúlu af reiða. En bæjarnafnið vita menn eigi.

12. Vestur af Hnappavöllum er haldið bær staðið hafi; þar hefir sjezt tál tópta. Halda menn þar hafi staðið Hnappavellir áður Öræfi aftóku.

13. Hólar er sagt bær heitið hafi fyrir austan Hnappavelli, þar sem nú kallast í Hólum. Þar hefir sjezt til tópta í minni Þeirra manna, sem nú lifa. Halda menn að verið hafi kirkjustaður. Hólalands er getið í Hofs-máldaga.

14. Húsavík er haldið bær heitið hafi, fyrir ofan lónið í suðaustur frá Stórasteini, sem stendur á Staðaraurum. Þar sjezt til tópta enn i dag.

15. Bakki er sagt bær heitið hafi fyrir austan Kvíá, þar hún rann að fornu, eða framundan Kambsmýrarkambi; sjezt ekkert til tópta. Um þetta bæjarnafn má bera saman við Hofs-máldaga og Sandfells-máldaga. Þar er nú graslendi allt aftekið, en fjaran liggur undir Sandfell og er nefnd Bakkafjara.

16. Fjall hefir bær heitið fyrir vestan Breiðumörk; Þar girðir nú jökull i kringum. Hofs-máldagi segir, að til Hofs liggi Fjall með 9 hundraða fjöru.

17. Breiðamörk hefir bær heitið og var í byggð fyrir 60 árum; var hálf kóngs-eign en hálf bændaeign, öll jörðin 6 hundruð. Hún er nú af fyrir jökli, vatni og grjóti. Þar hafði verið bænhús, og lá þar milli dyraveggja í bænhússtóptinni stór hella, hálf þriðja alin að lengd, en á breidd undir tvær álnir, vel þverhandarþykkt, en hvítgrá að lit, sem kölluð var Kárahella; sjezt hún nú ekki, en þó kunna menn að sýna hvar hún liggur undir. Er það sagt hún liggi á leiði Kára Sölmundarsonar, og hafði hann sjálfur borið hana inn, fyrir dauða sinn.

18. Krossholt hefir bær heitið, það sjezt af Sandfells- og Hofs-máldögum. Orðin hljóða svo: „Frá Krossholti liggur kýrfóður til Hofs og ábyrgist að öllu", en eygi vita menn hvar sá bær staðið hefir.

19. Í Sandfells-máldaga er getið þessara jarða, og stendur þar svo: „Maríukirkja sú, er stendur á Rauðalæk, á heimaland allt, Hlaðnaholt, Langanes og Bakka með öllum gögnum og gæðum". Ítem er þar getið Skammstaða og Steinsholts og Ness. Er svo sagt, að þessir bæir hafi til verið; en hvar þeir staðið hafa vita menn eigi.

20. Ingólfshöfði. Þar staðnæmdist 1 eða 2 vetur Ingólfur Arnarson. Þess getur í Landnámu. Þar er nú engin byggð, en 3 verhús, eitt frá Hnappavöllum, annað frá Hofi og þriðja frá Sandfelli. Höfðinn sjálfur er til Hofs og Sandfells eignaður. Þó er þar um ágreiningur vegna milliburðar máldaganna. Samt er hann af hvoru tveggju brúkaður.

Það er sögn manna i Öræfum, að svo hafi maður manni sagt, hver fram af öðrum, að tvisvar hafi Öræfi af tekið. Eitt sinn Þá smalinn í Svínafelli, að nafni Hallur, hafi verið búinn að reka fje heim til mjalta og kvenfólk var farið að mjólka, þá hafi stór brestur komið í Öræfajöklana, svo að þau hafði undrað; þar eptir hafi annar brestur komið og hafi smalinn þá sagt: að nú væri eigi ráð að bíða þess þriðja. Síðan hafi hann hlaupið upp í Flosahelli, sem er uppi í fjallinu fyrir austan Svínafell, og þá hafi hinn þriðji brestur komið í hjer sagða jökla, og þeir með það sama sprungið svo í sundur og hleypt úr sjer svo miklu vatni og grjóti fram úr hverju gili, að fólk og gripir hafi farist um öll Öræfi utan þessi smali og einn hestur blesóttur. En um sumarið þá þingmenn úr Austfjörðum áformuðu að ríða til alþingis, hafi hestur þessi staðið á einum kletti fyrir austan og sunnan Fagurhólsmýri, og steypzt þar ofan fyrir, þá þeir vildu höndla hann. Og síðan hafi klettur þessi verið kallaður Blesaklettur, og heitir hann svo enn í dag.

Í annað sinn hafi 8 bæir af tekið á Skeiðarársandi, sumir segja 16, aðrir 19, en ekkert vita menn hvað þeir heitið hafa. Sjezt þar nú ekkert nema nóg af steinum, smáum og stórum".  https://timarit.is/page/2041037#page/n1/mode/2up

Talið hefur verið að 30-40 bæir hafi lagst í auðn við eldgosið í Öræfajökli árið 1362 og allt að 600 íbúar Litlahéraðs hafi farist í þeim hamförum. Áratugir hafi liðið áður en byggð fór að myndast aftur Öræfum. Áhrifa gosins hafi gætt verulega allt  norður í Lónssveit. 

"Eldri munnmæli greina frá tvöfaldri eyðingu vegna Öræfajökuls á 14. öld. Af Vilkingsmáldaga má sjá að Gyrður biskup (1349-60) gaf 12 sauðkindur og kú frá Jökulfelli næstu kirkju í Vestur-Skaftafellssýslu. Ætla má að þessi afhending sé vegna niðurfalls kirkjunnar og þegar afhendingin hefur samkvæmt árum biskups átt sér stað fyrir eldgosið mikla 1362, mætti vera að það væri rökstuðningur fyrir þeirri ætlun, að gos hefði verið fyrr á öldinni eða um 1350 að sumra ætlun." (Íslenskir sögustaðir IV bls 72-E P Kristian Kålund)

Að austan

Nú er svo komið að nánast hvergi má að stinga niður skóflu án þess að fornminjar blasi við og tefja þar með stórframkvæmdir. Hér fyrir austan hafa verið tveir fornleifauppgreftir í gangi. Annar í Stöð á Stöðvarfirði þar sem Bjarni Einarsson fornleifafræðingur hefur grafið sig aftur fyrir landnám. Hinn við Fjörð í Seyðisfirði þar sem sagan segir að landnámsmaðurinn Bjólfur hafi búið.

Á Seyðisfirði stóð til að snara upp ofanflóðavörnum vegna skriðuhættu undir Bjólfinum, en rétt þótti sumarið 2020 að skoða minjar frá 17. - 19. öld áður en framkvæmdir hæfust. Nú hefur komið í ljós að fornleyfauppgröfturinn mun standa í þrjú ár í bakgarði húsa við Fjörð. Á Stöð í Stöðvarfirði liggur hins vegar lítið á vegna fjárskorts, enda gæti niðurstaðan þaðan orðið kostnaðarsöm við að breyta Íslandssögunni.

Við Fjörð í Seyðisfirði fannst sumarið 2021 kumlateygur með fleiru en einu bátskumli, og nú í sumar víkingaskáli frá landnámsöld, vel varðveitt undir skriðu sem féll á 11. öld. Þessi fundur staðfestir betur en nokkuð annað hve Íslendingasögur, þjóðsögur og munnmæli fara með nákvæmt mál.

Loðmundur hinn gamli hét maður, en annar Bjólfur, fóstbróðir hans; þeir fóru til Íslands af Vörs af Þulunesi. Loðmundur var rammaukinn mjög og fjölkunnugur. Hann skaut fyrir borð öndvegissúlum sínum í hafi og kvaðst þar byggja skyldu, sem þær ræki á land. En þeir fóstbræður tóku Austfjörðu, og nam (Loðmundur) Loðmundarfjörð og bjó þar þennan vetur.

Bjólfur fóstbróðir Loðmundar nam Seyðisfjörð allan og bjó þar alla ævi; hann gaf Helgu dóttur sína Áni hinum ramma, og fylgdi henni heiman öll hin nyrðri strönd Seyðisfjarðar til Vestdalsár. Ísólfur hét sonur Bjólfs, er þar bjó síðan og Seyðfirðingar eru frá komnir. (Landnámabók-Sturlubók)

Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari safnaði á sinni ævi miklu af munnmælum um landnám á Austurlandi, sem fátæklega er getið í Íslendingasögum, og hafði í Þjóðsagnasafni sínu. Hann safnaði munnmælum á Seyðisfirði og í VI bindi segir m.a.; Frá Seyðfirðingum.

Bjólfur er heygður í fjallsbrúninni sunnan í tindinum (Bjólfi), upp af Firði, beint á móti Sölva (Ísólfi) í Sölvabotnum, hinumegin sveitarinnar. Það eigi meira en hitt að varna því að hlaupið geti á Fjörð eða ræningjar ræni Seyðisfjörð, sem þeir gera aldrei á meðan haugar þeirra eru órofnir.

Ýmsir af frændum, vinum og venslamönnum Bjólfs byggðu suðurströnd Seyðisfjarðar og bæi þá sem síðan eru við þá kenndir. Hánefur byggði Hánefsstaði og Sörli bróðir hans Sörlastaði. Kolur byggði Kolstaði og Selur segja menn vera bróðir hans og byggði Selstaði. (En aðrir menn segja að sú jörð dragi nafn af því að hún væri selstöð).

Sigfús gefur talsverðar upplýsingar um uppruna Seyðfirðinga í þjóðsagana safni sínu: “Ein eru það munnmæli að til hafi til forna verið þáttur af Seyðfirðingum sem nú er tapaður eins og margar aðrar sögur. Hafa reyndar sögur þær er hér ræðir um á undan verið ritaðar í seinni tíð eftir örnefnasögum og öðrum munnmælum.” Síðan er haldið áfram að skýra örnefni með munnmælum sem þeim fylgja.

Sú sögn fylgir munnmælum þessum að fjörðurinn byggðist seinna en Héraðið og sveitirnar í kring og fyndi smali nokkur þar marga sauði útigengna og héti fjörðurinn því Sauðafjörður. Og enn er sagt að þar áður seiðmenn (sjá Loðmundar þátt). Þriðju segja nafnið dregið af seiðum.

Sigfús er með þátt af Loðmundi í safni sínu, þar er eftirfarandi um nafn Seyðisfjarðar:

Eyvindur hét maður er út hafði komið með Brynjólfi hinum gamla er nam Fljótsdal. Hann var óeirinn og göldróttur mjög. Er við hann kenndur Eyvindardalur því þar hafðist hann við. En síða flutti hann í Seyðisfjörð og voru þeir átján saman, allir fjölkunnugir og seiðmenn miklir. En er Bjólfur nam fjörðinn færðu þeir byggð sína í Mjóafjörð og námu hann; bjó Eyvindur síðan í Firði (Mjóafirði) fyrir innan fjaðrabotn. Þeir fóstbræður (Bjólfur og Loðmundur) nefndu fjörðinn eftir þeim Eyvindi og heitir hann því Seyðisfjörður. (Þjóðs SS VI bindi)

Sigfús safnaði örnefna- og munnmælasögum á Seyðisfirði árum saman, enda dvaldi hann þar langdvölum þegar hann setti saman sitt þjóðsaganasafn, sem er einstakt á íslenska vísu að því leiti að hann lifði sig inn í staðhætti, með því að dvelja á þeim stöðum þar sem hann safnaði sögum.

Hann segir munnmæli segja að til hafi verið sagna þáttur af Seyðfirðingum sem tapast hafi. Ekki er ólíklegt að munnmælin hafi að einhverju leiti geymt þær Íslendingasögur.

Vitað er að til var Íslendingasaga fram á 19. öld sem kallaðist Jökuldæla og má ætla að í forn þjóðsögum Sigfúsar sé mikið af munnmælum ættuðum úr þeirri bók. Síðustu síðurnar af Jökuldælu eru af sumum sögð hafa glatast í höfninni í Glasgow á tímum Vesturfaranna.

Sjónvarpstöðin N4 var nýlega á Seyðisfirði og ræddi við Ragnheiði Traustadóttir fornleifafræðing sem sagði sögu að austan.

Fyrir norðan Fljót

Það að vera fyrir sunnan sól og austan mána þarf ekki að vera svo galið. Að fara norður fyrir Fljót og til baka Austur gæti virst vera öfugsnúið. En þess ber að gæta málvenjur tengdar áttum eru misjafnar eftir landshlutum t.d. standast norður og austur á á Héraði. Og gott betur en það því norður getur verið fyrir sunnan austur.

Í mínu ungdæmi töluðum við krakkarnir um að fara norður fyrir Fljót þegar farið var frá Egilsstöðum yfir Lagarfljótsbrú en Austur þegar farin var sama leið til baka. Eins heyrði maður talað um austur Velli og og norður Velli sem voru samkvæmt áttavitanum fyrir sunnan austur Velli. Ég man samt ekki til þess að nokkur tíma hafi verið minnst á vestur í mínum uppvexti.

Þessi stefnumörkun þykir kannski um sumt sérstök, en enn sérstakari er það þó norður í landi þar sem hægt er að fara frameftir og vera framfrá, fara þar bæði handan yfir og yfir um. Það að fara norður fyrir Fljót (eða norður yfir) er óðum að hverfa úr daglegu máli, nú er farið í Fellabæ þegar farið er yfir Lagarfljótsbrúna, og í Egilsstaði þegar farið er til baka, rétt eins og fara í búð.

Þetta var ólíkt tilkomu meira ferðalag í mínu ungdæmi, því þegar farið var yfir Lagarfljótsbrúna var komið í annan hrepp, og gott betur en það, farið úr S-Múlasýslu yfir í N-Múlasýslu, -í annað lögsagnarumdæmi með skráninganúmerinu S á bílum. Eins var annað samfélag fyrir norðan Fljót en Austan, aðrar búðir og önnur fyrirtæki.

Fyrir norðan Fljót var Verslunarfélag Austurlands sem rak m.a. matvöruverslun og hafði meir að segja gerst svo djarft að opna verslun fyrir Austan á yfirráðasvæði Kaupfélags Héraðsbúa, sem gerði þá út kjörbíl svo þær sem áttu styttri leið í Verslunarfélagið gætu næstum farið í Kaupfélagið þar sem allt fékkst, og fengið það í kjörbílnum sem fékkst í búð Verslunarfélagsins.

Bæði Verslunarfélagið og Kaupfélagið voru með sláturhús sitthvoru megin við Lagarfljótsbrúna. Fyrir Austan var Brúnás stærsta fyrirtækið fyrir utan Kaupfélagið með víðtæka starfsemi og framleiðslu í byggingaiðnaði svo sem glerframleiðslu og steypuframleiðslu auk hefðbundinnar verktöku eins og fjöldi minni byggingafyrirtækja á Egilsstöðum. Bíla og véla verkstæði voru líka aðallega fyrir Austan.

Fyrir norðan Fljót var Trésmiðja Fljótsdalshéraðs og Baldur og Óskar stærstir í byggingastarfsemi þar var einnig steypustöð um tíma. Vignir Brynjólfsson var með dekkjaverkstæði og þar var Hlébarðinn með endursólningu hjólbarða, synir Vignis með fyrirtækið Fell sem bæði rak bílasölu og verslun. Sigbjörn Brynjólfsson var með bókabúðina að Hlöðum sem var með betri bókabúðum.

Þráinn Jónsson var atkvæða mikill höfðingi fyrir norðan Fljót og lengi oddviti Fellamanna. Þráinn var með umfangsmikla bílaleigu, ekkert Hertz eða Avis kjaftæði, -heldur einfaldlega Bílaleigu Þráins Jónssonar. Auk þess ráku þau hjónin, Þráinn og Ingveldur, Vegaveitingar skammt norðan við sporð Lagarfljótsbrúarinnar og flugkaffi á Egilsstaðaflugvelli á Egilsstaðanesinu mitt á milli byggðakjarnanna.

Einnig var Plastiðjan Ylur fyrir norðan Fljót og Prentsmiðja um tíma rétt eins og fyrir Austan. Svo má náttúrulega ekki gleyma einum stærsta vinnustaðnum í seinni tíð, hausaþurrkuninni Herðir. Bæði Egilsstaðahreppur og Fellahreppur kepptust við að laða til sín atvinnustarfsemi og byggja upp þá sem sýndu frumkvæði, enda var aðstöðugjald af fyrirtækjum þá enn við lýði og drjúgur tekjustofn sveitarfélaga hlutafall af veltu atvinnurekstrar.

Að fara norður fyrir Fljót til að hitta bekkjarbræður mína, sem voru þrír Jónar, var í æsku talsvert ferðalag, gangandi eða á puttanum. Þá voru ekki kominn göngu- og hjólastígur yfir Egilsstaðanesið sem styttir leiðina eins og nú, heldur varð að fara malarveginn, ekki var til siðs að stytta sér leið yfir ræktað land í þá daga og ef svo var gert var lent fljótlega ofan í skurð.

Engin skóli var í Fellum og fóru Fellakrakkar því flest í Hallormstað þar sem Fellamenn, Vallamenn, Skriðdælingar og Fljótsdælingar voru með sameiginlegan heimavistarskóla. En nokkuð af krökkum úr nafnlausa þorpinu við Lagarfljótsbrúna, sem oft var kennt við Hlaðir, kom þó alla sína skólagöngu í Egilsstaðaskóla. Seinna kom skólarúta og enn síðar varð til nafnið Fellabær og byggður Fellaskóli.

Sumt var bara fyrir Austan á meðan annað var einungis fyrir norðan Fljót. Mjólkurstöð KHB var á Egilsstöðum og þar voru framleiddar allar heimsins gerðir af jógúrt, auk allrar mjólkur, rjóma, skyrs, smjörs og osta. Nú er ekki hægt að fá svo mikið sem mjólkurdropa án þess að honum hafi verið keyrt hring um landið og það sama á við flest annað. Hvorki er sláturhús né frystigeymsla lengur fyrir norðan Fljót eða Austan í öllu innviðabyggða matvælaörygginu.

Þessi tími þaut óvænt í gegnum hugann 1. Mars fyrir meira en ári síðan, en þá flutti fyrirtækið MVA, sem ég starfa hjá, með mann og mús í steypueiningaverksmiðju fyrir norðan Fljót. Þegar bílalestin fór þennan bjarta vetrarmorgunn yfir Lagarfljótsbrúna leið mér allt í einu meira en lítið einkennilega.

Best er að lýsa því sem fór í gegnum hugann, þegar ég áttaði mig á því þarna á brúnni að eiga að mæta hvern dag til vinnu fyrir norðan Fljót, -með sömu orðum og Matthildur mín þegar við vorum fyrir Vestan, “mér hefur aldrei fundist ég vera komin eins mikið til útlanda”.

Það má segja að hjá MVA geymist arfleið margra fyrr um fyrirtækja í byggingariðnaði fyrir austan og norðan Fljót. Eigendurnir eru þó allir upprunnir fyrir norðan Fljót, því örlaði kannski líka örlítið á þeirri ósigurs tilfinningu hjá gömlum steypukalli að hafa verið hernuminn.

Í síðustu viku fórum við svo að steypa enn þá lengra fyrir norðan Fljót, en samt fyrir austan, alla leið út við Lagarfoss. Á meðan beðið var eftir steypubíl gekk ég að gömlu Willis U-137 og kannaðist við kauða án þess að koma honum með nokkru móti fyrir mig, því þarna fannst mér að hefði átt að vera bíll með S númeri.

Á næsta steypubíl, sem kom, var fyrr um nágranni minn og frændi af Hæðinni á Egilsstöðum. Hann tók strax eftir eirðarleysis ráfi mínu í kringum Willisinn og spurði þegar ég kom til hans; -hvað varð af Willisnum hans pabba þíns. -Hann fór með hann suður, síðan veit ég ekki meir; svaraði ég.

-En mikið kannast ég við þennan Willis mér finnst ég hafa séð hann í gær en man ekki lengur hvar og hver var á honum, -manst þú það? -sagði ég.

-Já ég held að Garðar Stefánsson hafi átt þennan ég man þegar hann var að fara á honum í vinnuna út á flugvöll; -svaraði frændi minn. -Svo átti Halldór á Miðhúsum jeppa sem var eins á litinn; -bætti hann við.

Segja má að nokkru eftir að Willisarnir hurfu suður fyrir sól og austur fyrir mána, U og S hættu að vera upphafsstafir í bílnúmerum og þegar Þráins Jónsonar naut ekki lengur við fyrir norðan Fljót hafi stefnuleysið út í móðuna miklu tekið yfir. Allt varð svo ofboðslega flókið að nú þarf tugi hámenntaðra sviðsstjóra til þess eins að ná áttum, og það án aðstöðugjalds og sementsryks.

Fellamenn féllu í þá gryfju árið 2004 að sameinast Austur-Héraði og Norður-Héraði. Öllum að óvörum var króinn skírður Fljótsdalshérað, en ekki Hérað, -þó svo að það væri bæði fyrir austan og norðan Fljót. Sennilega til að fara í taugarnar á Fljótsdælingum, sem ekki hafa enn gengið í þá gildru, frekar en til að ná áttum.

Árið 2021 varð til enn flóknara sveitarfélag eftir að Fljótsdalshérað, Seyðisfjarðarkaupstaður, Djúpavogshreppur og Borgarfjarðarhreppur sameinuðust og fékk það nafnið Múlaþing, kannski bara til að fara í taugarnar á öðrum austfirðingum í Múlaþingi hinu forna, auk Fljótsdælinga. Í öllu þessu sameiningar brambolti hverfa út í móðuna miklu málvenjur, mannlíf og mannsiðir, í grámyglu sérfræðinnar, -heil veröld sem var, -og kemst austfjarðaþokan þar þar ekki í hálfkvist.

Verður úr þessu varla ráfað að nokkru viti fyrir sunnan sól eða austan mána, norður fyrir Fljót né Austur aftur, hvað þá verið til friðs annaðhvort í efra eða neðra. Flestir fara nú orðið á milli Múlaþings og Fjarðabyggðar, eða þá suður og til útlanda, ef þá ekki, -norður og niður.

Þjóðsaga

Þeir sem hafa litið inn á þessa síðu hafa vafalaust tekið eftir því að hér er þjóðsagan í hávegum höfð, sú saga ekki látin gjalda skjalfests sannleika sem sannari þykir, -eða þannig. Um helgina varð ég þeirrar ánægju aðnjótandi að veita prófessor í sagnfræði leiðsögn um sögusvið þjóðsögunnar.

Þannig vildi til að einn góður bloggari hér á mogga blogginu spurði mig að því í vetur hvort hann mætti benda á mig varðandi Tyrkjaránssögu, en þeir sagnfræðingarnir Karl Smári Hreinsson og Adam Nichols hafa gefið út bækur á ensku um Tyrkjaránið árið1627 á Íslandi. Aðstoðin fólst aðallega í því að benda þeim á samantekt austfirskra þjóðsagna í Dvergasteini bók Öldu Snæbjörnsdóttur auk ýmissa munnmæla á Djúpavogi.

Það var Jóhann Elíasson gæðabloggari sem gerði mér þann greiða að benda á mig, enda hrifinn  af því að menn tali umbúðalaust og láti engan rétttrúnað trufla sig og ætti hann sjálfur fyrir löngu að vera komin á áberandi stað í umræðunni hér á moggablogginu, enda bæði skeleggur og afkastamikill bloggari, auk þess að vera bæði vel og mikið lesinn.

Útgáfukynningin í Lönubúð á Djúpavogi var vel sótt eins og vænta mátti, síðri var hún á Egilsstöðum daginn eftir þar sem engin mætti og mega söguslóðar á Austurlandi skammast sín,- fyrir mér

Þeir komu svo núna um helgina austur á land Karl Smári og Adam Nichols, sem er prófessor við háskólann Marryland, vegna bókar sinnar um Tyrkjaránið á Austfjörðum – Enslaved. Áður hafa þeir gefið út bækurnar; Northern Capitives um Tyrkjaránið í Grindavík og Stolen Lives um Tyrkjaránið í Vestmannaeyjum, auk The Travels of Reverend Ólafur Egilsson, -Reisubók sr Ólafs Egilssonar.

Ég fór með þeim félögum um sögusviðið allt frá Hvalnesi í Lóni að Andey í Fáskrúðsfirði og sagði þeim stanslausar lygasögur í heila tvo daga, -þjóðsögur eða þannig. Þeir létu vel af með því að segja; “við hefðum betur talað við þig áður en bókin fór í prentun”. Búnir að steingleyma að mér tókst ekki, þó ég reyndi mikið til áður en bókin kom út, -að fá þá til að skila Hermannastekkunum aftur á sinn stað.

Þannig er að Þorsteinn Helgason sagnfræðingur rengdi bæði munnmæli og þjóðsögur í Glettingi - tímariti um austfirsk málefni. Þar misskildi hann gjörsamlega hvar Hermannastekkar voru og þar af leiðandi munnmælin líka og flutti allt heila klappið yfir Berufjörð. Seinna varði hann doktorsritgerð um Tyrkjaránið á Íslandi og Hermannastekkarnir nú komnir ritrýndir á snarvitlausan stað.

Sagnfræðingarnir Karl Smári Hreinsson t.v. og Adam Nichols t.h á Hvalnesi, eftir að hafa skoðað fyrsta lendingastað sjóræningjanna frá Algeirsborg við Ísland

Þeir félagar lögðu ekki í að geta Hermannastekka í bók sinni og flytja þá frá Berunesi yfir á Búlandsnes þar sem þeir eiga heima, til að styggja ekki doktorinn, en gátu þess í stað um Álfheiðarskútann og sögðu þegar þeir sáu staðhætti á Búlandsnesi þar sem bæði Álfheiðarskúti og Hermannastekkar eru; “við hefðum betur verið búnir að fara um sögusviðið með þér áður en við kláruðum bókina”.

Álfheiðarskúti efst í klettinum fyrir miðri mynd. Nafnið er þannig til komið að vinnukona á Búlandsnesi flýði þangað undan ræningjunum. Sagt er að einn ræningi hafi árætt að fara í rákina að skútanum. En Álfheiður varðist og hrapaði hann fram af klettunum til dauðs. Þá hættu þeir ekki á meira, en hún hélt sig í hellinum þar til ræningjarnir yfirgáfu Djúpavog. (samkvæmt Þjóðsögu Sigfúsar)

Adam hafði mikinn áhuga á að vita hvort ég vissi um afdrif húsfreyjunnar á Hamri, en á Hamri rændu þeir 13 manns. Tyrkjaránssaga segir svo um húsfreyjuna; “en kona mannsins var mjög veik og vanmáttug, svo hún gat ei gengið í burt með hinu fólkinu. Hana slógu þeir með byssu undir vangann svo hún hné niður, þá spyrntu þeir við henni fótum og meintu að hún mundi dauð og skildu við hana, en ráku allt hitt til skips".

Afdrif konunnar voru prófessornum verulega hugleikin og hafði hann orð á því oftar en einu sinni. Svo var það þegar þeir félagar voru komnir í Löngubúð til að kynna bókina að ég settist niður með fyrrum nágrönnum á Djúpavogi að spurt var hvort ég hefði ekki örugglega sýnt þeim lækjarsprænuna sem unga ófríska konan hefði drekkt sér í frekar en að lenda í höndum Tyrkja.

Þessi saga hafði alveg farið fram hjá mér og því þráspurði ég um nákvæma staðsetningu. Eftir að hafa talað við þrjú innfædd var staðsetningin á hreinu, að vísu voru þau öll hissa á því hvernig væri hægt að drekkja sér í svo lítilli lækjarsprænu og væri það það eina sem rýrði sannleiksgildi munnmælanna sem þau höfðu öll heyrt um þennan stað í bernsku. Staðurinn er við þjóðveginn rétt utan við Hamar.

Á eftir bókarkynninguna gat ég frætt prófessor Adam um afdrif húsfreyjunnar á Hamri og eru þeir félegar nú komnir með þá flugu í höfuðið að koma aftur að ári og gera kvikmynd byggða á bókinni.

Droplaug og Darraðardansinn

Lítið hefur farið fyrir því í gegnum tíðina að Íslendingasögunum sé hampað sem kvennabókmenntum. Kannski má kenna því helst um að þeir sem skrifuðu þær hafi verið karlmenn sem og einnig þeir sem túlka þær inn í nútímann.

Í vetur tók ég mig til og las Njálu í fyrsta skipti. Auðvitað kunni ég Njálu nokkuð vel enda hafði ég lesið um söguhetjur og er alinn upp á málsháttum þeirrar bókar eins og flestir íslendingar á mínum aldri. Tekið hefi ég hér hvolpa tvo eða hvað skal við þá gera?

Njála er eitt gleggsta dæmið um kvennabókmenntir Íslendingasagnanna. Þær sögupersónur sem þar ráða örlögum og eru afgerandi hvati sögunnar eru Bergþóra Skarphéðinsdóttir á Hvoli og Hallgerður langbrók Höskuldsdóttir á Hlíðarenda.

Það sem ég hafði ekki gert mér grein fyrir, áður en sagan var lesin í heild, var hversu mikil tengsl sagan hefur við Bretlandseyjar. Í henni er að finna Brjánsbardaga í Dublin í ljóðinu sem Darraðardansinn er kenndur við, einn magnaðasta kveðskap fornbókmenntanna og var sá vefur spunnin af konum.

Barði Guðmundsson fyrrum Þjóðskjalavörður á að hafa getið sér þess til að Njála sé skrifuð af Þorvarði Þórarinssyni, síðasta goðanum, og fékk hann litla þökk, -og enn minni athygli fyrir þá tilgátu. En Þorvarður varð síðastur til að ganga Noregskonungi á hönd á Þjóðveldisöld og þar með var íslenska Þjóðveldið formlega fallið um allt land.

Þorvarður lifði lengst þeirra sem fóru með goðorð á Íslandi. Hann var frá Valþjófstað í Fljótsdal, hafði búsetu á Hofi í Vopnafirði. Hann aðstoðaði Magnús lagabæti Noregskonung við ritun laga Jónsbókar þegar landsmenn gátu ekki sætt sig við lög Járnsíðu, sem tók við af þjóðveldislögum Grágass, -og þáði hann m.a. riddara nafnbót að launum.

Þorvarðar og Odds bróður hans er getið í Sturlungu, þeir voru af ætt Svínfellinga sem réðu Austfirðingafjórðungi. Brennu Flosi frá Svínafelli, sem kemur við Njálssögu, er einn af forfeðrum þeirra bræðra og áttu þeir kvonfang á söguslóðum Njálu. Í pistlinum Síðasti goðinn og bróðir hans eru því gerð skil hversu afgerandi mark konur settu á Sturlungaöld og kemur það vel fram í sögu þeirra Valþjófstaðabræðra.

Það er því kannski ekkert einkennilegt þó svo Barði Guðmundsson hafi getið sér þess til að Njála hafi verið skrifuð af, -eða að undirlagi síðasta goðans. Því svipuð kvenleg sagnaminni má finna í Austfirðingasögum og ber þau hæðst í Droplaugarsonasögu. Og ekki er ólíklegt að Þorvarður riddari Þórarinsson hafi haft hönd í bagga með því hvernig saga landnáms og þjóðveldis í Austfirðingafjórðungi varðveittist.

Það sem gerir hlut kvenna stóran í Austfirðingasögum má finna í gengum nöfnin Arnheiður, Droplaug og Gróa, ekki er ólíklegt að þar sé um að ræða formæður og frænkur síðasta goðans. Það sem einkennir þessar áhrifamiklu konur er hve vandasamt reynist að ættfæra þær til göfugra ætta landnámsmanna. Sjálfur hef ég trú á að Arnheiður hafi enn fremur haft með nafngiftir á Íslandi að gera, sem má lesa um í pistlinum Hvaðan kom Snæfellið?

Arnheiður var ambátt sem landnámsmaðurinn Ketill þrymur keypti af Véþormi vini sínum í Jamtalandi sem nú er í Svíþjóð. Hún var dóttir Ásbjörns skerjablesa á Mön í Suðureyjum. Þau byggðu Arnheiðarstaði í Fljótsdal og hefur sá bær borið nafn Arnheiðar frá landnámi. Arnheiður var föðuramma þeirra Droplaugarsona.

Droplaug er sögð í Droplaugarsonasögu frá Giljum á Jökuldal og lítið meira um uppruna hennar sagt annað en hún varð kona Þorvaldar Þiðrandasonar, sonarsonar Arnheiðar og Ketils þryms á Arnheiðarstöðum, og settist þar að.

Miklar og ótrúlegar vangaveltur er að finna í Austfirðingasögum um hver Droplaug raunverulega var og ekki er farið í grafgötur með að hún var mikill skörungur enda synir hennar við hana kenndir en ekki föður sinn sem varð skammlífur.

Söguþráður Droplaugarsonasögu umhverfist um það hvernig synir hennar, Helgi og Grímur, verja sæmd móður sinnar. Og hvernig hún giftist aftur til ríkidæmis í þeirra óþökk með þeim afleiðingum að hún og Helgi sonur hennar eru stefnt fyrir dóm grunuð um samantekin ráð vegna manndráps til fjár. Þar teygir sagan sig í nokkrum torskyldum setningum til Írlands. Droplaug fór til skips í Berufirði áður en til dóms kom og keypti jörð í Færeyjum.

Tvær aðrar Austfirðingasögur eru í reynd um Droplaugu, þ.e. Brandkrossa þáttur og Fljótsdæla. Í Brandkrossaþætti er reynt að ættfæra Droplaugu til ókenndra göfugra ætta í Þrándheimi. Það er gert með ævintýralegri sögu af nautinu Brandkrossa í Vopnafirði sem synti á haf út og fannst hjá hellisbúanum Geiti í Þrándheimi og viðurkenndi Geitir að hafði tælt nautið til sín.

Geitir gifti Droplaugu dóttur sína í Vopnafjörð sem nokkurskonar skaðabætur fyrir Brandkrossa er best naut var á öllu Íslandi. Droplaug Geitisdóttir er þar amma Droplaugar á Arnheiðarstöðum sem er samkvæmt Brandkrossa þætti dóttir Gríms úr Vopnafirði sem bjó á Giljum á Jökuldal.

Fljótsdælasaga segir svo að Droplaug á Arnheiðarstöðum sé dóttir Arnheiðar sem Arnheiðarstaðir eru skírðir eftir og þær mæðgur hafi komið saman frá Hjaltlandi þar sem Þorvaldur Þiðrandason sonar sonur Ketils þryms og Arnheiðar á Arnheiðarstöðum bjargaði henni frá jötninum Geiti sem hafði numið Droplaugu frá föður sínum Björgólfi jarli á Hjaltlandseyjum.

Það má segja að ættfærsla Droplaugar sé hálf vandræðaleg samkvæmt Brandkrossaþætti og Fljótsdælasögu, en það segir m.a. Arneiður móðir hennar átti mörg skilgetin börn og var hún þá ekkja er hún átti þessa sína dóttir, Droplaugu. Þar er reyndar margt fremur einkennilegt í ljósi þess að ekkert er legið á ambáttar uppruna Arnheiðar á Arnheiðarstöðum í Droplaugarsonasögu.

Þess er getið eitt sumar að skip kom af hafi í Reyðarfjörð. Kona ein réð fyrir skipinu sú er Gróa hét. Hún var systir Droplaugar, mjög rík að fé. Fór hún af því út hingað að bóndi hennar hafði andast og þá seldi hún lendur sínar og keypti skip og ætlaði að finna móður sína. Droplaug ríður til skips og býður systur sinni til sín og það þiggur hún. Og þennan vetur er Gróa er þar voru sveinarnir Helgi og Grímur heima og var Gróa vel til þeirra. Ástúðugt var með þessum frændum. Fundu menn það að hvorri þeirra systra var yndi að annarri. (Fljótsdæla saga)

Gróa á Eyvindará er svo enn einn kvenkyns örlagavaldur Droplaugarsonasögu. Hún er sögð í Droplaugarsonasögu systir Þorvaldar Þiðrandasonar, en í Fljótsdælasögu systir Droplaugar og kemur óvænt á skipi sínu til Íslands, þá á besta aldri búin að missa mann sinn og kaupir Eyvindará að undirlægi Droplaugar systur sinnar, rífur skip sitt og notar í húsviði.

Hún var kvenna minnst en afbragðlega sjáleg, greyp í skapi og skörungur mikill og forvitra. Svo mikill fégróður hljóp að Gróu að Eyvindará að nálega þóttu tvö höfuð á hverju kvikindi. Menn fóru úr ýmsum héruðum og báðu Gróu og hnekkti hún öllum frá og kvaðst svo misst hafa bónda síns að hún ætlaði öngvan mann að eiga síðan. (Fljótsdæla saga)

Það má að endingu geta þess að það er Gróa sem ræður endi og örlögum Droplaugarsonasögu sem gengur einna best upp Íslendingasögulega séð í tíma og ættfærslum. Þarft verk væri sögufróðra sagnfræðinga, sem þora að lesa á milli línanna, -líkt og Barði Guðmundsson gerði með Brennu Njálssögu, -að gera því skil hversu miklar kvennabókmenntir má finna Íslendingasögunum.

Ég legg metnað minn í það að míga úti

Það fer ekki yfirleitt ekki mikið fyrir lýsingum af því hvernig salernisferðum var háttað fyrr á tíð og mætti jafnvel ætla að Iss, piss og pelamál púðursykur og króna. Þegar mér er mikið mál pissa ég bara í skóna, -hafi verið lenskan.

Samt má víða finna lýsingar á því hvar hlandforinni var fyrirkomið heima við bæ, og að koppar hafi verið undir rúmum gömlu baðstofunnar. Stærri stykki má ætla að hafi oftast verið gerð í fjósflórinn enda oft innangengt úr bæ í fjós, ef baðstofan var þá ekki yfir fjósinu sjálfu svo mætti notast við ylinn frá kúnum.

Karlmenn hafa líklega flestir lagt metnað sinn í að míga úti rétt eins og segir í Stuðmannaslagaranum, þó svo að kvenfólk hafi frekar kosið fjósið. Ólíku hefur verið saman að jafna við glæsileg salerni nútímans. Nokkrar lýsingar má þó finna á því í rituðu máli hvernig fólk sinnti kalli náttúrunnar fyrir daga nútíma salernis.

Húsaröðin austur að hlaðinu var þá þessi: Syðst austurhlið baðstofunnar, torfveggur og torfþekja, með fjórum gluggum niðri og fjórum uppi, þá bæjardyraþil með dyrahurð og litlum glugga yfir, og loks skemmuþil með tveimur gluggum niðri og einum uppi. Á bak við og vestan við þessi þrjú hús var svo búr, eldhús og fjós, og innangengt í öll frá vesturenda bæjardyra. Voru það hlunnindi fyrir mjaltakonur á vetrum að þurfa ekki út til mjalta, og fyrir alla yfirleitt að hafa innangengt á náðhúsið. En það var fjósflórinn. Þannig var þessu fyrir komið um allt Hérað, eða víðast. (Um húsaskipan í Þingmúla 1891 - Endurminningar sr Magnúsar Blöndal II bindi)

Þrír strompar voru á eldhúsinu, og safnaðist sjaldan mikill reykur í það, en sótleki var oft til óþæginda. Í gegnum norðurvegginn var trérenna. Í hana var helt skólpi úr bænum út í hlandforina, sem var norðan undir eldhúsveggnum. Þótt rennan væri lokuð með hlera, kom stundum óþægileg lykt um hana inn í eldhúsið og bæinn allan, einkum ef norðanátt var í aðsigi, var hún nokkurn veginn öruggur veðurviti. Í eldhúsinu stóð kerald eitt mikið og fornt, svo engin vissi aldur þess. Í það var safnað öllu þvagi, sem til féllst á nóttum til ullarþvottar á vorin. (Innanbæjarlýsing Norðlenskt sveitarheimili í upphafi 20. aldar - Steindór Steindórsson frá Hlöðum)

Lýsingin að norðan á við gamla hlóðaeldhúsið, sem þá orðið var aðallega notað til að baka brauð, sláturgerðar og stórþvotta. Nýrra eldhús var komið til sögunnar á þessum tíma til daglegra nota, sem var gengt gamla eldhúsinu og var með eldavél kynntri mó og taði.

Það er farið að glitta í nútímann fyrir um hundrað árum síðan á norðlenska sveitarheimilinu, þegar sagt er frá hvernig hlandforin var breidd á túnið: Sóðalegasta og á ýmsan hátt erfiðasta vorverkið var að koma forinni á túnið. Norðurundir bænum var allstór safnþró, steinsteypt. Lá renna í hana úr gamla eldhúsinu, og var hellt í hana allskonar skólpi. Salerni var einnig yfir þrónni, og í hana var fleygt ýmsu rusli sem rotnað gat. Var hún nær full á hverju vori. 

Ekki er lýsingin gleggri en svo að erfitt er áð átta sig á hvort um postulínssalerni hefur verið að ræða eða kamar, sem hefur verið gengið í utanhúss, eins og víða var orðin lenska í höfuðstaðnum.

Ég legg metnað minn í að míga úti sungu Stuðmenn. Einhver tíma heyrði ég af manni sem ég þekkti, sem hefði átt lengi erfitt með að míga inn í miðju húsi, þó svo að þar væri hefðbundið prívat postulínsklósett.

Nú á dögum hefur femínisminn komið metnaði kalmannsins í fjósið, ef svo má segja. Þeim verði hált á haldforinni, sem verði á að míga úti, jafnvel þó svo að það sé torgi í landnámi Ingólfs, kenndu við sjálfan fyrsta landnámsmanninn.

Iss, piss og pelamál púðursykur og króna komi sér því betur, ef karlmanni verður mikið mál. Svo mikil hefur framförin orðið á innan við öld.

Skálar

Lengst úti á Langanesi má enn sjá rústir þorps sem átti sitt blómaskeið fyrir um hundrað árum. Þó svo að þarna sé ekki um neinar Karþagó rústir að ræða þá er vel þess virði að gera sér ferð til að skoða þessi mannvirki áður en þau hverfa af yfirborði jarðar.

Fyrir steypukall eins og síðuhöfund er að skoða svona rústir steinsteypu álíka menningaferð og fornar byggingar á heimsminjaskrá. Steinsteypan var byggingarefni 20. aldarinnar á Íslandi og kom þjóðinni út úr moldarkofunum, því hver sem var gat steypt sér hús.

Nú hverfa þessar byggingar 20. aldarinnar hratt af yfirborði jarðar og oft hef ég sagt við sjálfan mig; -aah þarna var ég aðeins of seinn að fara og skoða, þegar ég sé að hús er horfið.

Það er margt fleira áhugavert að sjá á Langanesi og ferð á enda að vitanum á Fonti vel þess virði þó svo það þurfi að keyri hátt í 50 km í norð-austur út í Atlantshafið frá Þórshöfn áður en komið er á Font.

Þarna úti á nesinu var búið frá því land byggðist allt fram á 20.öldina. Og er saga þorpsins á Skálum merkileg í Íslandssögunni eins og allt Langanesið.

Það þarf ekki að leita langt til að finna hvar mölin í steypuna var fengin

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Jörðin Skálar var til í upphafi byggðar á Íslandi. Skálajörðin var öldum saman í eigu Hofskirkju í Vopnafirði. Jörðin var landmikil, landið var gott til sauðfjárræktar og ýmislegt annað gerði Skála að ákjósanlegum stað til búsetu. Nálægðin við sjóinn var gjöful, reki var í fjörunni, afli á grunnmiðum og fugl í björgunum.

Þorsteinn Jónsson kom að Skálum sumarið 1910 með strandferðaskipinu Austra frá Seyðisfirði. Meðferðis hafði hann árabát, veiðarfæri og þrjá menn og stofnaði þar útgerð með aðstoð bóndans sem þar bjó, Jóhanns Stefánssonar. Þorsteinn kom aftur að Skálum sumarið 1911 og hafði þá húsvið með sér til að byggja verbúðir og aðrar byggingar.

Það sumar fjölgaði hann bátum, bræddi lifur á Skálum og kom á fót verslun. Veturinn 1911-1912 höfðu þrjár fjölskyldur vetursetu á Skálum. Fólki fjölgaði hratt á þeim árum sem Þorsteinn hafði þar atvinnurekstur, sumarið 1910 var þar aðeins eitt íbúðarhús en árið 1920 voru þau orðin níu. Uppbygging Skálaþorps var hafin.

Kútter úti fyrir Skálum, sólin merlar á Bakkaflóa

Byggðin efldist enn á árunum 1920-1924 og fjölgaði íbúum þorpsins úr 61 í 117. Auk þeirra sem átti lögheimili á Skálum kom þangað fjöldi fólks yfir sumarmánuðina svo íbúafjöldi þorpsins tvöfaldaðist. Þangað komu árabátaeigendur með báta sína og fjöldi fólks í atvinnuleit. Einnig var algengt að Færeyingar stunduðu veiðar frá Skálum.

Velgengni Þorsteins Jónssonar útgerðarmanns spurðist út og útgerð jókst á Skálum á þriðja og fjórða tug 20. aldar. Árið 1923 byggði Jóhann M Kristinsson hús með frysti- og geymsluklefum til að frysta beitusíld og geyma. Hann byggði einnig bryggju og útbjó búnað til að hægt væri að hífa upp varning úr bátunum sem síðan var fluttur á teinum, ýmist upp í salthús eða til skemmu.

Samgöngur voru alla tíð erfiðar við þorpið á Skálum, sjö tíma tók að komast til Þórshafnar fótgangandi. Strandferðaskip komu stundum við á Skálum en helsta tenging þorpsins við umheiminn var sjóleiðis til Seyðisfjarðar vegna flutninga á fiski og lýsi þangað. Oft var líf og fjör í landlegum, haldin voru böll og harmónikkuleikarar frá Skoruvík komu og spiluðu fyrir dansi fram á morgunn. Um tíma var rekið kaffihús á Skálum og jafnvel hægt að fara í bíó og sjá leiksýningar.

Þorpið á Skálum séð af sjó

Strandvarðstöð með breskum hermönnum var starfrækt á skálum sumarið 1940 og af bandarískum sjóliðum sumarið 1942. Það ár byggðu Bandaríkjamenn ratsjárstöð, 12 metra hátt mastur og 24 bragga. Hermennirnir lögðu götur um braggahverfið sem þeir kölluðu “Camp Greely” og veg niður í þorp sem enn sjást merki um.

Árið 1929 var reynt að endurbæta lendinguna á Skálum en sú framkvæmd mistókst og varð til þess að gamla lendingin eyðilagðist nánast algjörlega. Á sama tíma jukust möguleikar á útgerð annarsstaðar á landinu með aukinni vélbátaútgerð en á Skálum var ekki höfn fyrir þá. Við þetta bættist að 1931 skall á heimskreppa, fiskverð lækkaði og fiskgengd á grunnslóð við Skála fór minnkandi. Allt leiddi þetta til þess að íbúum Skálaþorpsins fór fækkandi á fjórða áratugnum.

Amerískir hermenn að skipa upp olíu á Skálum

Á árum síðari heimstyrjaldarinnar ráku að landi tundurdufl sem losnað höfðu úr sprengidundursduflagirðingu út af Austfjörðum. Tvö slík tundurdufl sprungu í fjörunni við Skála og eyðilögðust tvö hús. Fyrra skiptið var 26. nóvember 1941 og hið síðara í janúar árið 1942. Þá um sumarið fluttu fjórar fjölskyldur í burtu. Síðustu fjölskyldurnar fluttu frá Skálum haustið 1946. Lúðvík Jóhannsson sonur Jóhanns Stefánssonar Skálabónda, flutti aftur að Skálum vorið 1948 ásamt sambýliskonu sinn Jóhönnu Hansen, þau hófu búskap og bjuggu til vorsins 1955, þá fluttu þau frá Skálum sem síðan hefur verið eyðijörð. (Texti af upplýsingaskilti á Skálum)

Kristfjárjarðir - Jesú Kristur gerður arflaus

Þeir eru sennilega ekki margir bæirnir á Íslandi sem byggðir eru í landi Jesú Krists. Kristfjárjarðir á Íslandi eru um margt merkileg fyrirbæri og athyglivert hvernig með þær hefur verið farið í gegnum tíðina. Varast skildi að flokka Kristfjárjörð með kirkjujörðum eða ríkisjörðum. Kristfjárjörð var landareign, sem arfleidd var Jesú Kristi fátækum til framfærslu, en hvorki kirkju, ríki né sveit, nokkurskonar sjálfseignastofnun. Þetta er talið að eigandi jarðarinnar hafi gert sér til sáluheilla.

Allt eins má telja að kristfjárjarðir séu ævaforn aðferð við að koma auðæfum undan valdhöfum til fátæklinga. Þessa aðferð var farið að brúka snemma eftir að land byggðist. Þó svo að Kristfjárjarðir hafi verið ánafnaðar fátækum með þessum hætti voru þær samt sem áður í umsjón kirkjunnar fram eftir öldum. Síðar komust þær í umsjón konungs og síðast sveitarfélaga, enda má segja að kirkja, ríki og sveit hafi farið með félagslega framfærslu fátæklinga í gegnum aldirnar.

Samkvæmt Kristnirétti 1275 átti biskup að ráða Kristfé. Fyrir siðaskipti var margt Kristfé orðið eign klaustra og biskupsstóla og var þá stundum reynt að losa um kvöðina. Fyrir siðaskipti muna a.m.k. 108 jarðir hafa talist Kristsfé: Á Norður- og Austurlandi 66, frá Vestur- Skaftafellssýslu til Húnavatnssýslu 42; fjórðungur þeirra var í Múla- og Skaftafalssýslum, 27.

Eftir siðaskiptin munu flestar Kristfjárjarðir hafa runnið til konungs með klaustra- og kirkjueignum. Á Alþingi 1859 var samþykkt bænarskrá til konungs, samkvæmt ósk Þinghöfðafundar í Norður-Múlasýslu, þar sem þess var óskað að umsjón Kristfjárjarða væri falin sveitarfélögum, ómagagjald aftekið, en afgjald rynni í sveitarsjóð; var það rökstutt með “breyttu ásigkomulagi tímanna” en án árangurs. (Einar Laxnes - Íslandssaga)

Tugir jarða voru taldar Jesú Krists fram á 20. Öldina, og eru sumar það en þann dag í dag. Í sveitarfélaginu Múlaþingi eru sennilega um tugur Kristfjárjarða. Þær eru samt fáar kristfjárjarðirnar á Íslandi með þéttbýli fjölda fólks til hagsbóta. Einn stað veit ég þó um en það er þorpið á Djúpavogi, sem nú er í Múlaþingi, Djúpivogur byggðist í landi Jesú Krists.

Búlandsnes, sem getið er um í landnámu, þar sem Djúpivogur sker sig inn í landið, hefur þá sérstöðu að vera kristfjárjörð, þ.e. að hafa verið arfleitt Jesú Kristi en hvorki sveit, ríki né kirkju. Í bók sinni Að Breyta fjalli fer Stefán Jónsson fyrr um fréttamaður og alþingismaður yfir hluta þeirra vandkvæða, sem felast í því þegar kristfjárjarðir eru annarsvegar, og engir pappírar finnast um gjörninginn.

Búlandsnesið er Kristfjárjörð. Flestöll skjöl varðandi þessa jörð, sem lengst af var talin hin tíunda verðmætasta á Íslandi, eru löngu tínd, þau sem varða eignarhald Krists á jörðinni. Í Fornbréfasafninu getur þó að finna skrif Gissurar biskups Einarssonar frá árinu 1541 um þessa eign, sem sennilega hefur lent í umsjá kirkjunnar löngu fyrir siðaskipti. Hitt er ljóst að einhver eigandi jarðarinnar til forna gaf hana fátækum í Geithellnahreppi fyrir sálu sinni.

Fátækir hétu þeir samkvæmt fornri skilgreiningu, sem ekki gátu framfleytt sér af eigin rammleik. Hreppsómagar í sveitinni hafa þá tæpast verið fleiri en sex að tölu og voru þar með alls ekki fátækir lengur, heldur orðnir ríkustu menn á Austurlandi. Nú var forsjármönnum Geithellnahrepps vandi á höndum, að sjá farborða sálu gefandans, því tæplega kæmist hún í heimavist með englum, ef auður hans hafnaði af bókhaldslegum og lagalegum ástæðum hjá ríkismönnum. Neyttu hreppsnefndarmenn vitsmuna og svo þess að hreppsómagar voru hvorki sjálfráða né féráða að lögum. Komu þeir málum fyrir á þá lund, að þiggjendur þessara auðæfa héldu áfram að vera fátækir og urðu þó eigendur að tíundu dýrustu eign á Íslandi. Í fundargerðarbók hreppsnefndar mun hafa verið færð samþykkt á þá lund, að sökum ósjálfræðis og ófjárræðis hinna fátæku og vegna sálarheillar gefandans skyldi hreppsnefndin annast yfirráð eignarinnar og ráðstafa arðinum á þá lund, að hreppsómagar héldu áfram að vera fátækir. Búlandsnesinu var því skipt með gögnum og gæðum milli hreppstjóra og oddvita, og skyldu þeir í staðinn deila með sér framfærslu ómaganna.

Ekki hef ég af því að segja, að þessir forríku sveitarlimir í Geithellnahreppi hafi átt við þrengri kost að búa en gerðist um snauða ómaga annarra sveitarfélaga. Það er á hinn bóginn ljóst að af heimildum, að arðurinn af þessari stóreign hefði mátt endast til þess að halda mjög marga sveitarlimi allríkmannlega á þess tíma mælikvarða, en einnig það hefði kannski getað skemmt skrattanum og komið umræddri sál í vanda, enda áttu menn ekki neitt á hættu með það.

Þegar fram liðu stundir var vörslu eignarinnar breytt á þá lund, að létt var af hreppstjóra og oddvita þeirri kvöð að hafa sjálfir sveitarómagana á framfæri sínu persónulega, heldur guldu þeir leigu, hvor fyrir sinn hlut eignarinnar. Hreppsnefndin skipti síðan upphæðinni í meðlög með ómögunum og arðshlutur þeirra af eign sinni færðu þeim til skuldar, rétt eins og þeir ættu alls ekki Búlandsnesið. Höfund brestur guðspekilega þekkingu til að álykta um það, hvernig hertar ráðstafanir valdsmanna til að varðveit fátækt erfingjanna kunni að hafa plumað sig upp á sálarheill hins látna auðmanns, en svo fór um það er lauk, að hreppsnefndin svipti fátæka endanlega þessari eign sinn. Þá var Geithellnahreppi skipt með eignum og skuldum og Búlandsnesið þaðan í frá látið heita eign nýja sveitarfélagsins, Búlandshrepps. Ég vil ekki nefna þennan verknað fornvina minna og frænda í Geithellnahreppi neinum leiðinlegum nöfnum, heldur einungis leyfa mér þá tilgátu, að einmitt þannig kunni nú meðal annars að standa á þessu þrotleysi fátæktarinnar í öllum heiminum, að það eru gjarnan þeir snauðu sem stolið er frá, sínu litlu frá hverjum, og safnast þegar saman kemur. Hér hafa menn steytt á sömu steinunum og hin síðari árin í tilraunum sínum til þess að bæta öðru fremur hag þeirra fátækustu við gjörð kjarasamninga. Forrit mannlífskerfisins byggir á því, að sumir skulu eiga meira en aðrir, og því verður ekki haggað nema með því að skipta um forritið. Þess eru dæmi að slíkt hafi verið reynt, sem var víst reyndar með þeim árangri, að aðrir urðu þá ríkari en sumir, sem var víst ekki ætlunin.

En þetta dæmi um vandræðaskapinn út af ríkidæmi fátækara í Geithellnahreppi finnst mér frásagnarvert, vegna þess hve sjaldgæft það hlýtur að vera, að tiltölulega margir bjargálna geti kynslóðum saman haft mjög mikið af sárafáum fátæklingum.

Nú treysti ég mér ekki til að eigna frændum mínum, Skaftfellingu, eins og þeir voru langflestir að ætt og uppruna í þessum hreppi, frumsmíð þessa guðspeki- og lögfræðilega snjallræðis til andsvars gegn einhverjum hættulegasta agnúa kristindómsins, enda sennilega óralöngu fyrr hafi komið til ráð biskupa og lögsögumanna á landsvísu, þótt ókunnugt sé mér að önnur eins vá hafi að helgi skynsamlegs eignarréttar í öðrum landshlutum á þeim tíma. (Stefán Jónsson – Að breyta fjalli)

Hvort hugmyndir Stefáns Jónsonar um 6 fátæklinga í Geithellnahreppi eru komnar frá Tyrkjaráni er ekki gott í að spá, en þegar Tyrkir rændu fólkinu á Búlandsnesi árið 1627 kemur fram í Tyrkjaránsögu að 6 heimilismenn hafi verið umrenningar sem þar voru hernumdir.

Árið 1888 áttust oddvitinn og hreppstjórinn, Haraldur Ó Breim á Búlandsnesi og Jón Jónsson í Borgargarði, við í dómsmáli vegna deilna um leigu af Borgargarði sem tilheyrir Búlandsnesi. Haraldur taldi Jón eiga að greiða til sín Kristfjárgjald aukalega, sem var 1/3 kristfjármaður.

Í dómsorði kemur fram: Með konungsúrskurði 31 maí 1867 var ákveðið um ýmsar Kristfjárjarðir, þar á meðal Búlandsnes með hjáleigunum Bjargarrétt og Borgargarði, að við leiguskipti skuli byggja þær eins og aðrar jarðir fyrir ákveðið afgjald, er renni í sveitarsjóð þann, sem í hlut á, en að ómagahaldið, sem á þeim hafði hvílt, skuli með öllu aftekið. Þannig að Þinghöfða samþykkt þeirra Norð-Mýlinga virðist hafa orðið ofan á hjá konungi fyrir rest.

Þarna var deilt um framfærslu eins fátæklings af ábúendum kristfjárjarðarinnar Búlandsness, ef rétt er skilið, sem hafði verið afnumin með konungsúrskurði 1867, en settur á sveitasjóð. Þegar Tyrkir rændu fólki á Búlandsnesi árið 1627 kemur fram að 6 umrenningar hafi þar verið hernumdir.

Á 21. öldinni reynist ekki lengur örðugt að hafa arfinn af Jesú Kristi og fátæklingunum án nokkurs samviskubits, þeim er einfaldlega öllum komið á sveitina. Gjörningurinn verður samt að hafa stimpil frá Alþingi.

Í Upphafi þessarar aldar var landnámsjörðin Arnheiðarstaðir og Droplaugarstaðir, sem var hjáleiga frá Arnheiðarstöðum, hafðar af Jesú Kristi með lagagafrumvarpi félagsmálaráðherra og afraksturinn settur á hreppinn.

Texti lagafrumvarpsins var mjög einfaldur: Frumvarp til laga um sölu kristfjárjarðanna Arnheiðarstaða og Droplaugarstaða í Fljótsdalshreppi. (Lagt fyrir Alþingi á 126. löggjafarþingi 2000–2001.) 1. gr. Hreppsnefnd Fljótsdalshrepps er heimilt að selja ábúendum kristfjárjarðirnar Arnheiðarstaði og Droplaugarstaði í Fljótsdalshreppi. Verð jarðanna, mannvirkja og ræktunar á þeim fer eftir því sem um semst, en ella skal það ákveðið af dómkvöddum matsmönnum. Andvirði jarðanna skal varið til félagslegra framkvæmda í hreppnum. Ráðstöfun söluandvirðis skal háð samþykki félagsmálaráðuneytisins og vera samræmanleg hinum forna tilgangi kristfjárgjafa. 2. gr. Lög þessi öðlast þegar gildi. -Greinargerðina má sjá hér.

Það eitt að Arnheiðastaðir hafi borið nafn þessarar landnámskonu í meira en þúsund ár bendir til að hún hafi átt því að venjast að hafa sitt fram. Hvort sem það var hún eða afkomendur hennar sem arfleiddu jörðina Jesú Kristi.

Þegar Hvanndalabræður mældu Kolbeinsey

Í öldinni sautjándu er sagt frá því að árið 1616 hafi verið slegið máli á Kolbeinsey. Voru það þrír bræður, sem gerðu þangað leiðangur að undirlægi Hólabiskups. Þessir bræður voru frá Hvanndölum, sem er dalur yst á Tröllaskaga fyrir opnu hafi í norðaustur á milli Héðinsfjarðar og Ólafsfjarðar. Ófært er úr þessum dal af landi og ekki auðvelt að komast þangað á sjó.

Hvanndalir er samt einn af þeim stöðum sem hefur verið búið á Íslandi af og til frá því land byggðist. Ef flogið er yfir Hvanndali á já.is má sjá talsverðar rústir mannvirkja. Hvanndalabræður voru þrír og er faðir þeirra talin dáinn árið fyrir Kolbeinseyjarferð þeirra bræðra, ekki er neitt vitað um móðir þeirra.

Bjarni hét elsti bróðirinn og var hann 28 ára þegar ferðin var farin en hinir bræðurnir Einar og Jón þá innan við tvítugt. Lítið væri vitað um þessa ferð ef ekki hefðu varðveist vísur, sem samdar voru eftir frásögn Einars mörgum áratugum eftir þessa svaðilför þeirra bræðra, en Bjarni drukknaði í róðri ári eftir Kolbeinseyjarferðina.

Þessi sjóferð þeirra bræðra gerir það að verkum, að til er bæði mæling og lýsing af hvernig Kolbeinsey var fyrr á öldum. Eftir þessum vísum hefur verið gerð ferðasaga, sem Gísli Konráðsson sagnaritari setti saman, og Jón Helgason notar í fréttastíl í Öldinni sautjándu. Fylgir sú frásögn hér á eftir. 

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Hvanndalabræður svonefndir, synir Tómasar Gunnlaugssonar, hafa farið hina frækilegustu könnunarferð norður í haf og stigið þar á land á ey þeirri, sem nefnist Kolbeinsey. Hvanndalabræður heita Bjarni, Einar og Jón, og er Bjarni þeirra elstur, nær þrítugur, en hinir báðir innan við tvítugt. Réðust þeir til þessarar ferðar að beiðni Guðbrands Þorlákssonar Hólabiskups, er gaf þeim allmikið fé.

Ekki tókst þeim bræðrum að komast til eyjarinnar fyrr en í annarri atrennu. Lögðu þeir fyrst af stað frá Hvanndölum að leita eyjarinnar í sólskini og góðu veðri. Voru þeir á nýlegum báti, vel búnir að nesti og drykk. En ekki voru þeir komnir lengra en á mitt Grímseyjarsund er á þá kom austansúld með dimmri þoku um nætur.

Eigi að síður héldu þeir áfram, enda höfðu þeir meðferðis áttavita, og sigldu til norðurs svo nærri austri sem vindur leyfði. Loks var það að morgni dags, að þeir komu þar, sem bjargfugl var í sílamori á sjónum. Flugu fuglar allir til austurs, er þeir hurfu úr sílinu, og merktu þeir bræður af því, að Kolbeinsey myndi ekki fjarri í þeirri átt og hefði fuglinn flogið þaðan úr bjargi í morgunnsárið.

En  nú skall á stormur með stórsjó. Sáu þeir þann kost vænstan að hleypa undan veðrinu, enda var sjódrif svo mikið, að vart sást út yfir keipa. Náðu þeir landi á Hraunum í Fljótum.

Ekki voru þeir bræður af baki dottnir. Þegar þeir höfðu setið heima í Hvanndölum í sex daga, lögðu þeir af stað í annað sinn. Hrepptu þeir dimmviðri og súld sem áður, en létu það ekki skelfa sig. Svo var það dag einn síðla, að Bjarni og Jón sváfu, en Einar vakti og stýrði bátnum, að upp birti, svo að sá til sólar á vesturlofti.

Sá Einar þá eitthvað hvítleitt á sjónum í austurátt og hugði það fyrst vera skip. En þegar betur var að gáð, reyndist þetta kollur eyjar, sem reis út hafinu, hvítur af fýl og fuglariti. Vakti Einar bræður sína þegar. Felldu þeir segl í skyndi, því gegn vindi var að sækja til eyjarinnar, og settust undir árar. Var vika sjávar til eyjarinnar, og telja þeir sig hafa róið þá leið á einni eykt.

Þeim bræðrum varð það fyrst fyrir, að þeir létu greipar sópa um fuglabyggð í skeri eða nöf, er þeir komu að, og síðan hugðust þeir renna fyrir fisk. Fiskur reyndist þó tregur, og reru þeir þá í vík eina, köstuðu þar út stjóra og stukku á land með streng, sem þeir festu þó lítt eða ekki.

Vildi nú svo slysalega til, að brimsúgur dró bátinn út. Varð þeim æri bilt við, er þeir urðu þessa varir, og freistaði Bjarni þess tvívegis að fleyta sér út í bátinn, En ekki tókst það, og var með naumindum, að hann náði landi aftur.

Það er af bátnum að segja, að hann rak út, en þeir bræður stóðu eftir allslausir, því skjólflíkur þeirra, nesti og drykkjarföng voru í bátnum. Reikuðu þeir upp úr fjörunni, daprir í bragði, vörpuðu sér þar á kné og báðust fyrir. Þegar þeir höfðu lokið bænagerð sinni, röngluðu þeir upp á eyna í ráðaleysi, vonlitlir um, að úr rættist fyrir þeim, enda bar bátinn æ lengra frá landi.

Litlu síðar lægði vindinn, og var logn um hríð. En því næst tók að kula af norðvestri. Við það tók bátinn að reka að eyjunni á ný. Biðu þeir nú á milli vonar og ótta. Stefndi báturinn að eynni, en hætta var á, að hann kynni að taka niðri,  er þeir fengju ekki náð til hans. Svo giftusamlega tókst þó til, að bátinn bar mjög nærri landi, áður en hann stöðvaðist, en samt var ekki vætt út í hann.

Þeir bræður höfðu farið með færið með sér á land. Röktu þeir það nú í laup í flæðarmálið, bundu stein við endann og reyndu að slöngva út í bátinn. Tókst þeim að kasta steininum ofan í skutinn á bátnum, og festist hann þar undir stafnlokinu. Heppnaðist þeim síðan að draga hann að landi á færinu. Urðu þeir harla glaðir, er þeir höfðu náð bátnum, svo sem nærri má geta, og lofuðu Guð hástöfum.

Þessu næst bundu þeir bátinn tryggilega og hófu síðan að veiða fugl og safna eggjum. Tóku þeir geirfugl og langvíu, átta stór hundruð, en fýllinn þótti þeim magur, svo að þeir skeyttu ekki um hann.

Loks könnuðu þeir eyna og mældu hana með vað. Segja þeir hana full fjögurhundruð faðma á lengd og ætla, að hún sé um sextíu faðma á breidd. Þeir giska á, að kollur hennar sé sextíu föðmum yfir sjó. Fimm tegundir bergs virtist þeim vera þar í björgum, og gróðurlaus er eyjan með öllu.

Fimm dægur voru þeir bræður í Kolbeinsey, og var þá brimlaust og veður blítt. Fermdu þeir svo bát sinn fugli, eggjum og þorski og létu í haf. Byr var þægur, heiður himininn og hið besta skyggni. Hrepptu þeir gott leiði og tóku land á Siglunesi.

Þetta þykir hið frækilegasta afrek, og var ekki um annað meira rætt á Öxarárþingi í sumar en Kolbeinseyjarferð Hvanndalabræðra.