Að austan

Nú er svo komið að nánast hvergi má að stinga niður skóflu án þess að fornminjar blasi við og tefja þar með stórframkvæmdir. Hér fyrir austan hafa verið tveir fornleifauppgreftir í gangi. Annar í Stöð á Stöðvarfirði þar sem Bjarni Einarsson fornleifafræðingur hefur grafið sig aftur fyrir landnám. Hinn við Fjörð í Seyðisfirði þar sem sagan segir að landnámsmaðurinn Bjólfur hafi búið.

Á Seyðisfirði stóð til að snara upp ofanflóðavörnum vegna skriðuhættu undir Bjólfinum, en rétt þótti sumarið 2020 að skoða minjar frá 17. - 19. öld áður en framkvæmdir hæfust. Nú hefur komið í ljós að fornleyfauppgröfturinn mun standa í þrjú ár í bakgarði húsa við Fjörð. Á Stöð í Stöðvarfirði liggur hins vegar lítið á vegna fjárskorts, enda gæti niðurstaðan þaðan orðið kostnaðarsöm við að breyta Íslandssögunni.

Við Fjörð í Seyðisfirði fannst sumarið 2021 kumlateygur með fleiru en einu bátskumli, og nú í sumar víkingaskáli frá landnámsöld, vel varðveitt undir skriðu sem féll á 11. öld. Þessi fundur staðfestir betur en nokkuð annað hve Íslendingasögur, þjóðsögur og munnmæli fara með nákvæmt mál.

Loðmundur hinn gamli hét maður, en annar Bjólfur, fóstbróðir hans; þeir fóru til Íslands af Vörs af Þulunesi. Loðmundur var rammaukinn mjög og fjölkunnugur. Hann skaut fyrir borð öndvegissúlum sínum í hafi og kvaðst þar byggja skyldu, sem þær ræki á land. En þeir fóstbræður tóku Austfjörðu, og nam (Loðmundur) Loðmundarfjörð og bjó þar þennan vetur.

Bjólfur fóstbróðir Loðmundar nam Seyðisfjörð allan og bjó þar alla ævi; hann gaf Helgu dóttur sína Áni hinum ramma, og fylgdi henni heiman öll hin nyrðri strönd Seyðisfjarðar til Vestdalsár. Ísólfur hét sonur Bjólfs, er þar bjó síðan og Seyðfirðingar eru frá komnir. (Landnámabók-Sturlubók)

Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari safnaði á sinni ævi miklu af munnmælum um landnám á Austurlandi, sem fátæklega er getið í Íslendingasögum, og hafði í Þjóðsagnasafni sínu. Hann safnaði munnmælum á Seyðisfirði og í VI bindi segir m.a.; Frá Seyðfirðingum.

Bjólfur er heygður í fjallsbrúninni sunnan í tindinum (Bjólfi), upp af Firði, beint á móti Sölva (Ísólfi) í Sölvabotnum, hinumegin sveitarinnar. Það eigi meira en hitt að varna því að hlaupið geti á Fjörð eða ræningjar ræni Seyðisfjörð, sem þeir gera aldrei á meðan haugar þeirra eru órofnir.

Ýmsir af frændum, vinum og venslamönnum Bjólfs byggðu suðurströnd Seyðisfjarðar og bæi þá sem síðan eru við þá kenndir. Hánefur byggði Hánefsstaði og Sörli bróðir hans Sörlastaði. Kolur byggði Kolstaði og Selur segja menn vera bróðir hans og byggði Selstaði. (En aðrir menn segja að sú jörð dragi nafn af því að hún væri selstöð).

Sigfús gefur talsverðar upplýsingar um uppruna Seyðfirðinga í þjóðsagana safni sínu: “Ein eru það munnmæli að til hafi til forna verið þáttur af Seyðfirðingum sem nú er tapaður eins og margar aðrar sögur. Hafa reyndar sögur þær er hér ræðir um á undan verið ritaðar í seinni tíð eftir örnefnasögum og öðrum munnmælum.” Síðan er haldið áfram að skýra örnefni með munnmælum sem þeim fylgja.

Sú sögn fylgir munnmælum þessum að fjörðurinn byggðist seinna en Héraðið og sveitirnar í kring og fyndi smali nokkur þar marga sauði útigengna og héti fjörðurinn því Sauðafjörður. Og enn er sagt að þar áður seiðmenn (sjá Loðmundar þátt). Þriðju segja nafnið dregið af seiðum.

Sigfús er með þátt af Loðmundi í safni sínu, þar er eftirfarandi um nafn Seyðisfjarðar:

Eyvindur hét maður er út hafði komið með Brynjólfi hinum gamla er nam Fljótsdal. Hann var óeirinn og göldróttur mjög. Er við hann kenndur Eyvindardalur því þar hafðist hann við. En síða flutti hann í Seyðisfjörð og voru þeir átján saman, allir fjölkunnugir og seiðmenn miklir. En er Bjólfur nam fjörðinn færðu þeir byggð sína í Mjóafjörð og námu hann; bjó Eyvindur síðan í Firði (Mjóafirði) fyrir innan fjaðrabotn. Þeir fóstbræður (Bjólfur og Loðmundur) nefndu fjörðinn eftir þeim Eyvindi og heitir hann því Seyðisfjörður. (Þjóðs SS VI bindi)

Sigfús safnaði örnefna- og munnmælasögum á Seyðisfirði árum saman, enda dvaldi hann þar langdvölum þegar hann setti saman sitt þjóðsaganasafn, sem er einstakt á íslenska vísu að því leiti að hann lifði sig inn í staðhætti, með því að dvelja á þeim stöðum þar sem hann safnaði sögum.

Hann segir munnmæli segja að til hafi verið sagna þáttur af Seyðfirðingum sem tapast hafi. Ekki er ólíklegt að munnmælin hafi að einhverju leiti geymt þær Íslendingasögur.

Vitað er að til var Íslendingasaga fram á 19. öld sem kallaðist Jökuldæla og má ætla að í forn þjóðsögum Sigfúsar sé mikið af munnmælum ættuðum úr þeirri bók. Síðustu síðurnar af Jökuldælu eru af sumum sögð hafa glatast í höfninni í Glasgow á tímum Vesturfaranna.

Sjónvarpstöðin N4 var nýlega á Seyðisfirði og ræddi við Ragnheiði Traustadóttir fornleifafræðing sem sagði sögu að austan.

Fyrir norðan Fljót

Það að vera fyrir sunnan sól og austan mána þarf ekki að vera svo galið. Að fara norður fyrir Fljót og til baka Austur gæti virst vera öfugsnúið. En þess ber að gæta málvenjur tengdar áttum eru misjafnar eftir landshlutum t.d. standast norður og austur á á Héraði. Og gott betur en það því norður getur verið fyrir sunnan austur.

Í mínu ungdæmi töluðum við krakkarnir um að fara norður fyrir Fljót þegar farið var frá Egilsstöðum yfir Lagarfljótsbrú en Austur þegar farin var sama leið til baka. Eins heyrði maður talað um austur Velli og og norður Velli sem voru samkvæmt áttavitanum fyrir sunnan austur Velli. Ég man samt ekki til þess að nokkur tíma hafi verið minnst á vestur í mínum uppvexti.

Þessi stefnumörkun þykir kannski um sumt sérstök, en enn sérstakari er það þó norður í landi þar sem hægt er að fara frameftir og vera framfrá, fara þar bæði handan yfir og yfir um. Það að fara norður fyrir Fljót (eða norður yfir) er óðum að hverfa úr daglegu máli, nú er farið í Fellabæ þegar farið er yfir Lagarfljótsbrúna, og í Egilsstaði þegar farið er til baka, rétt eins og fara í búð.

Þetta var ólíkt tilkomu meira ferðalag í mínu ungdæmi, því þegar farið var yfir Lagarfljótsbrúna var komið í annan hrepp, og gott betur en það, farið úr S-Múlasýslu yfir í N-Múlasýslu, -í annað lögsagnarumdæmi með skráninganúmerinu S á bílum. Eins var annað samfélag fyrir norðan Fljót en Austan, aðrar búðir og önnur fyrirtæki.

Fyrir norðan Fljót var Verslunarfélag Austurlands sem rak m.a. matvöruverslun og hafði meir að segja gerst svo djarft að opna verslun fyrir Austan á yfirráðasvæði Kaupfélags Héraðsbúa, sem gerði þá út kjörbíl svo þær sem áttu styttri leið í Verslunarfélagið gætu næstum farið í Kaupfélagið þar sem allt fékkst, og fengið það í kjörbílnum sem fékkst í búð Verslunarfélagsins.

Bæði Verslunarfélagið og Kaupfélagið voru með sláturhús sitthvoru megin við Lagarfljótsbrúna. Fyrir Austan var Brúnás stærsta fyrirtækið fyrir utan Kaupfélagið með víðtæka starfsemi og framleiðslu í byggingaiðnaði svo sem glerframleiðslu og steypuframleiðslu auk hefðbundinnar verktöku eins og fjöldi minni byggingafyrirtækja á Egilsstöðum. Bíla og véla verkstæði voru líka aðallega fyrir Austan.

Fyrir norðan Fljót var Trésmiðja Fljótsdalshéraðs og Baldur og Óskar stærstir í byggingastarfsemi þar var einnig steypustöð um tíma. Vignir Brynjólfsson var með dekkjaverkstæði og þar var Hlébarðinn með endursólningu hjólbarða, synir Vignis með fyrirtækið Fell sem bæði rak bílasölu og verslun. Sigbjörn Brynjólfsson var með bókabúðina að Hlöðum sem var með betri bókabúðum.

Þráinn Jónsson var atkvæða mikill höfðingi fyrir norðan Fljót og lengi oddviti Fellamanna. Þráinn var með umfangsmikla bílaleigu, ekkert Hertz eða Avis kjaftæði, -heldur einfaldlega Bílaleigu Þráins Jónssonar. Auk þess ráku þau hjónin, Þráinn og Ingveldur, Vegaveitingar skammt norðan við sporð Lagarfljótsbrúarinnar og flugkaffi á Egilsstaðaflugvelli á Egilsstaðanesinu mitt á milli byggðakjarnanna.

Einnig var Plastiðjan Ylur fyrir norðan Fljót og Prentsmiðja um tíma rétt eins og fyrir Austan. Svo má náttúrulega ekki gleyma einum stærsta vinnustaðnum í seinni tíð, hausaþurrkuninni Herðir. Bæði Egilsstaðahreppur og Fellahreppur kepptust við að laða til sín atvinnustarfsemi og byggja upp þá sem sýndu frumkvæði, enda var aðstöðugjald af fyrirtækjum þá enn við lýði og drjúgur tekjustofn sveitarfélaga hlutafall af veltu atvinnurekstrar.

Að fara norður fyrir Fljót til að hitta bekkjarbræður mína, sem voru þrír Jónar, var í æsku talsvert ferðalag, gangandi eða á puttanum. Þá voru ekki kominn göngu- og hjólastígur yfir Egilsstaðanesið sem styttir leiðina eins og nú, heldur varð að fara malarveginn, ekki var til siðs að stytta sér leið yfir ræktað land í þá daga og ef svo var gert var lent fljótlega ofan í skurð.

Engin skóli var í Fellum og fóru Fellakrakkar því flest í Hallormstað þar sem Fellamenn, Vallamenn, Skriðdælingar og Fljótsdælingar voru með sameiginlegan heimavistarskóla. En nokkuð af krökkum úr nafnlausa þorpinu við Lagarfljótsbrúna, sem oft var kennt við Hlaðir, kom þó alla sína skólagöngu í Egilsstaðaskóla. Seinna kom skólarúta og enn síðar varð til nafnið Fellabær og byggður Fellaskóli.

Sumt var bara fyrir Austan á meðan annað var einungis fyrir norðan Fljót. Mjólkurstöð KHB var á Egilsstöðum og þar voru framleiddar allar heimsins gerðir af jógúrt, auk allrar mjólkur, rjóma, skyrs, smjörs og osta. Nú er ekki hægt að fá svo mikið sem mjólkurdropa án þess að honum hafi verið keyrt hring um landið og það sama á við flest annað. Hvorki er sláturhús né frystigeymsla lengur fyrir norðan Fljót eða Austan í öllu innviðabyggða matvælaörygginu.

Þessi tími þaut óvænt í gegnum hugann 1. Mars fyrir meira en ári síðan, en þá flutti fyrirtækið MVA, sem ég starfa hjá, með mann og mús í steypueiningaverksmiðju fyrir norðan Fljót. Þegar bílalestin fór þennan bjarta vetrarmorgunn yfir Lagarfljótsbrúna leið mér allt í einu meira en lítið einkennilega.

Best er að lýsa því sem fór í gegnum hugann, þegar ég áttaði mig á því þarna á brúnni að eiga að mæta hvern dag til vinnu fyrir norðan Fljót, -með sömu orðum og Matthildur mín þegar við vorum fyrir Vestan, “mér hefur aldrei fundist ég vera komin eins mikið til útlanda”.

Það má segja að hjá MVA geymist arfleið margra fyrr um fyrirtækja í byggingariðnaði fyrir austan og norðan Fljót. Eigendurnir eru þó allir upprunnir fyrir norðan Fljót, því örlaði kannski líka örlítið á þeirri ósigurs tilfinningu hjá gömlum steypukalli að hafa verið hernuminn.

Í síðustu viku fórum við svo að steypa enn þá lengra fyrir norðan Fljót, en samt fyrir austan, alla leið út við Lagarfoss. Á meðan beðið var eftir steypubíl gekk ég að gömlu Willis U-137 og kannaðist við kauða án þess að koma honum með nokkru móti fyrir mig, því þarna fannst mér að hefði átt að vera bíll með S númeri.

Á næsta steypubíl, sem kom, var fyrr um nágranni minn og frændi af Hæðinni á Egilsstöðum. Hann tók strax eftir eirðarleysis ráfi mínu í kringum Willisinn og spurði þegar ég kom til hans; -hvað varð af Willisnum hans pabba þíns. -Hann fór með hann suður, síðan veit ég ekki meir; svaraði ég.

-En mikið kannast ég við þennan Willis mér finnst ég hafa séð hann í gær en man ekki lengur hvar og hver var á honum, -manst þú það? -sagði ég.

-Já ég held að Garðar Stefánsson hafi átt þennan ég man þegar hann var að fara á honum í vinnuna út á flugvöll; -svaraði frændi minn. -Svo átti Halldór á Miðhúsum jeppa sem var eins á litinn; -bætti hann við.

Segja má að nokkru eftir að Willisarnir hurfu suður fyrir sól og austur fyrir mána, U og S hættu að vera upphafsstafir í bílnúmerum og þegar Þráins Jónsonar naut ekki lengur við fyrir norðan Fljót hafi stefnuleysið út í móðuna miklu tekið yfir. Allt varð svo ofboðslega flókið að nú þarf tugi hámenntaðra sviðsstjóra til þess eins að ná áttum, og það án aðstöðugjalds og sementsryks.

Fellamenn féllu í þá gryfju árið 2004 að sameinast Austur-Héraði og Norður-Héraði. Öllum að óvörum var króinn skírður Fljótsdalshérað, en ekki Hérað, -þó svo að það væri bæði fyrir austan og norðan Fljót. Sennilega til að fara í taugarnar á Fljótsdælingum, sem ekki hafa enn gengið í þá gildru, frekar en til að ná áttum.

Árið 2021 varð til enn flóknara sveitarfélag eftir að Fljótsdalshérað, Seyðisfjarðarkaupstaður, Djúpavogshreppur og Borgarfjarðarhreppur sameinuðust og fékk það nafnið Múlaþing, kannski bara til að fara í taugarnar á öðrum austfirðingum í Múlaþingi hinu forna, auk Fljótsdælinga. Í öllu þessu sameiningar brambolti hverfa út í móðuna miklu málvenjur, mannlíf og mannsiðir, í grámyglu sérfræðinnar, -heil veröld sem var, -og kemst austfjarðaþokan þar þar ekki í hálfkvist.

Verður úr þessu varla ráfað að nokkru viti fyrir sunnan sól eða austan mána, norður fyrir Fljót né Austur aftur, hvað þá verið til friðs annaðhvort í efra eða neðra. Flestir fara nú orðið á milli Múlaþings og Fjarðabyggðar, eða þá suður og til útlanda, ef þá ekki, -norður og niður.

Þjóðsaga

Þeir sem hafa litið inn á þessa síðu hafa vafalaust tekið eftir því að hér er þjóðsagan í hávegum höfð, sú saga ekki látin gjalda skjalfests sannleika sem sannari þykir, -eða þannig. Um helgina varð ég þeirrar ánægju aðnjótandi að veita prófessor í sagnfræði leiðsögn um sögusvið þjóðsögunnar.

Þannig vildi til að einn góður bloggari hér á mogga blogginu spurði mig að því í vetur hvort hann mætti benda á mig varðandi Tyrkjaránssögu, en þeir sagnfræðingarnir Karl Smári Hreinsson og Adam Nichols hafa gefið út bækur á ensku um Tyrkjaránið árið1627 á Íslandi. Aðstoðin fólst aðallega í því að benda þeim á samantekt austfirskra þjóðsagna í Dvergasteini bók Öldu Snæbjörnsdóttur auk ýmissa munnmæla á Djúpavogi.

Það var Jóhann Elíasson gæðabloggari sem gerði mér þann greiða að benda á mig, enda hrifinn  af því að menn tali umbúðalaust og láti engan rétttrúnað trufla sig og ætti hann sjálfur fyrir löngu að vera komin á áberandi stað í umræðunni hér á moggablogginu, enda bæði skeleggur og afkastamikill bloggari, auk þess að vera bæði vel og mikið lesinn.

Útgáfukynningin í Lönubúð á Djúpavogi var vel sótt eins og vænta mátti, síðri var hún á Egilsstöðum daginn eftir þar sem engin mætti og mega söguslóðar á Austurlandi skammast sín,- fyrir mér

Þeir komu svo núna um helgina austur á land Karl Smári og Adam Nichols, sem er prófessor við háskólann Marryland, vegna bókar sinnar um Tyrkjaránið á Austfjörðum – Enslaved. Áður hafa þeir gefið út bækurnar; Northern Capitives um Tyrkjaránið í Grindavík og Stolen Lives um Tyrkjaránið í Vestmannaeyjum, auk The Travels of Reverend Ólafur Egilsson, -Reisubók sr Ólafs Egilssonar.

Ég fór með þeim félögum um sögusviðið allt frá Hvalnesi í Lóni að Andey í Fáskrúðsfirði og sagði þeim stanslausar lygasögur í heila tvo daga, -þjóðsögur eða þannig. Þeir létu vel af með því að segja; “við hefðum betur talað við þig áður en bókin fór í prentun”. Búnir að steingleyma að mér tókst ekki, þó ég reyndi mikið til áður en bókin kom út, -að fá þá til að skila Hermannastekkunum aftur á sinn stað.

Þannig er að Þorsteinn Helgason sagnfræðingur rengdi bæði munnmæli og þjóðsögur í Glettingi - tímariti um austfirsk málefni. Þar misskildi hann gjörsamlega hvar Hermannastekkar voru og þar af leiðandi munnmælin líka og flutti allt heila klappið yfir Berufjörð. Seinna varði hann doktorsritgerð um Tyrkjaránið á Íslandi og Hermannastekkarnir nú komnir ritrýndir á snarvitlausan stað.

Sagnfræðingarnir Karl Smári Hreinsson t.v. og Adam Nichols t.h á Hvalnesi, eftir að hafa skoðað fyrsta lendingastað sjóræningjanna frá Algeirsborg við Ísland

Þeir félagar lögðu ekki í að geta Hermannastekka í bók sinni og flytja þá frá Berunesi yfir á Búlandsnes þar sem þeir eiga heima, til að styggja ekki doktorinn, en gátu þess í stað um Álfheiðarskútann og sögðu þegar þeir sáu staðhætti á Búlandsnesi þar sem bæði Álfheiðarskúti og Hermannastekkar eru; “við hefðum betur verið búnir að fara um sögusviðið með þér áður en við kláruðum bókina”.

Álfheiðarskúti efst í klettinum fyrir miðri mynd. Nafnið er þannig til komið að vinnukona á Búlandsnesi flýði þangað undan ræningjunum. Sagt er að einn ræningi hafi árætt að fara í rákina að skútanum. En Álfheiður varðist og hrapaði hann fram af klettunum til dauðs. Þá hættu þeir ekki á meira, en hún hélt sig í hellinum þar til ræningjarnir yfirgáfu Djúpavog. (samkvæmt Þjóðsögu Sigfúsar)

Adam hafði mikinn áhuga á að vita hvort ég vissi um afdrif húsfreyjunnar á Hamri, en á Hamri rændu þeir 13 manns. Tyrkjaránssaga segir svo um húsfreyjuna; “en kona mannsins var mjög veik og vanmáttug, svo hún gat ei gengið í burt með hinu fólkinu. Hana slógu þeir með byssu undir vangann svo hún hné niður, þá spyrntu þeir við henni fótum og meintu að hún mundi dauð og skildu við hana, en ráku allt hitt til skips".

Afdrif konunnar voru prófessornum verulega hugleikin og hafði hann orð á því oftar en einu sinni. Svo var það þegar þeir félagar voru komnir í Löngubúð til að kynna bókina að ég settist niður með fyrrum nágrönnum á Djúpavogi að spurt var hvort ég hefði ekki örugglega sýnt þeim lækjarsprænuna sem unga ófríska konan hefði drekkt sér í frekar en að lenda í höndum Tyrkja.

Þessi saga hafði alveg farið fram hjá mér og því þráspurði ég um nákvæma staðsetningu. Eftir að hafa talað við þrjú innfædd var staðsetningin á hreinu, að vísu voru þau öll hissa á því hvernig væri hægt að drekkja sér í svo lítilli lækjarsprænu og væri það það eina sem rýrði sannleiksgildi munnmælanna sem þau höfðu öll heyrt um þennan stað í bernsku. Staðurinn er við þjóðveginn rétt utan við Hamar.

Á eftir bókarkynninguna gat ég frætt prófessor Adam um afdrif húsfreyjunnar á Hamri og eru þeir félegar nú komnir með þá flugu í höfuðið að koma aftur að ári og gera kvikmynd byggða á bókinni.

Droplaug og Darraðardansinn

Lítið hefur farið fyrir því í gegnum tíðina að Íslendingasögunum sé hampað sem kvennabókmenntum. Kannski má kenna því helst um að þeir sem skrifuðu þær hafi verið karlmenn sem og einnig þeir sem túlka þær inn í nútímann.

Í vetur tók ég mig til og las Njálu í fyrsta skipti. Auðvitað kunni ég Njálu nokkuð vel enda hafði ég lesið um söguhetjur og er alinn upp á málsháttum þeirrar bókar eins og flestir íslendingar á mínum aldri. Tekið hefi ég hér hvolpa tvo eða hvað skal við þá gera?

Njála er eitt gleggsta dæmið um kvennabókmenntir Íslendingasagnanna. Þær sögupersónur sem þar ráða örlögum og eru afgerandi hvati sögunnar eru Bergþóra Skarphéðinsdóttir á Hvoli og Hallgerður langbrók Höskuldsdóttir á Hlíðarenda.

Það sem ég hafði ekki gert mér grein fyrir, áður en sagan var lesin í heild, var hversu mikil tengsl sagan hefur við Bretlandseyjar. Í henni er að finna Brjánsbardaga í Dublin í ljóðinu sem Darraðardansinn er kenndur við, einn magnaðasta kveðskap fornbókmenntanna og var sá vefur spunnin af konum.

Barði Guðmundsson fyrrum Þjóðskjalavörður á að hafa getið sér þess til að Njála sé skrifuð af Þorvarði Þórarinssyni, síðasta goðanum, og fékk hann litla þökk, -og enn minni athygli fyrir þá tilgátu. En Þorvarður varð síðastur til að ganga Noregskonungi á hönd á Þjóðveldisöld og þar með var íslenska Þjóðveldið formlega fallið um allt land.

Þorvarður lifði lengst þeirra sem fóru með goðorð á Íslandi. Hann var frá Valþjófstað í Fljótsdal, hafði búsetu á Hofi í Vopnafirði. Hann aðstoðaði Magnús lagabæti Noregskonung við ritun laga Jónsbókar þegar landsmenn gátu ekki sætt sig við lög Járnsíðu, sem tók við af þjóðveldislögum Grágass, -og þáði hann m.a. riddara nafnbót að launum.

Þorvarðar og Odds bróður hans er getið í Sturlungu, þeir voru af ætt Svínfellinga sem réðu Austfirðingafjórðungi. Brennu Flosi frá Svínafelli, sem kemur við Njálssögu, er einn af forfeðrum þeirra bræðra og áttu þeir kvonfang á söguslóðum Njálu. Í pistlinum Síðasti goðinn og bróðir hans eru því gerð skil hversu afgerandi mark konur settu á Sturlungaöld og kemur það vel fram í sögu þeirra Valþjófstaðabræðra.

Það er því kannski ekkert einkennilegt þó svo Barði Guðmundsson hafi getið sér þess til að Njála hafi verið skrifuð af, -eða að undirlagi síðasta goðans. Því svipuð kvenleg sagnaminni má finna í Austfirðingasögum og ber þau hæðst í Droplaugarsonasögu. Og ekki er ólíklegt að Þorvarður riddari Þórarinsson hafi haft hönd í bagga með því hvernig saga landnáms og þjóðveldis í Austfirðingafjórðungi varðveittist.

Það sem gerir hlut kvenna stóran í Austfirðingasögum má finna í gengum nöfnin Arnheiður, Droplaug og Gróa, ekki er ólíklegt að þar sé um að ræða formæður og frænkur síðasta goðans. Það sem einkennir þessar áhrifamiklu konur er hve vandasamt reynist að ættfæra þær til göfugra ætta landnámsmanna. Sjálfur hef ég trú á að Arnheiður hafi enn fremur haft með nafngiftir á Íslandi að gera, sem má lesa um í pistlinum Hvaðan kom Snæfellið?

Arnheiður var ambátt sem landnámsmaðurinn Ketill þrymur keypti af Véþormi vini sínum í Jamtalandi sem nú er í Svíþjóð. Hún var dóttir Ásbjörns skerjablesa á Mön í Suðureyjum. Þau byggðu Arnheiðarstaði í Fljótsdal og hefur sá bær borið nafn Arnheiðar frá landnámi. Arnheiður var föðuramma þeirra Droplaugarsona.

Droplaug er sögð í Droplaugarsonasögu frá Giljum á Jökuldal og lítið meira um uppruna hennar sagt annað en hún varð kona Þorvaldar Þiðrandasonar, sonarsonar Arnheiðar og Ketils þryms á Arnheiðarstöðum, og settist þar að.

Miklar og ótrúlegar vangaveltur er að finna í Austfirðingasögum um hver Droplaug raunverulega var og ekki er farið í grafgötur með að hún var mikill skörungur enda synir hennar við hana kenndir en ekki föður sinn sem varð skammlífur.

Söguþráður Droplaugarsonasögu umhverfist um það hvernig synir hennar, Helgi og Grímur, verja sæmd móður sinnar. Og hvernig hún giftist aftur til ríkidæmis í þeirra óþökk með þeim afleiðingum að hún og Helgi sonur hennar eru stefnt fyrir dóm grunuð um samantekin ráð vegna manndráps til fjár. Þar teygir sagan sig í nokkrum torskyldum setningum til Írlands. Droplaug fór til skips í Berufirði áður en til dóms kom og keypti jörð í Færeyjum.

Tvær aðrar Austfirðingasögur eru í reynd um Droplaugu, þ.e. Brandkrossa þáttur og Fljótsdæla. Í Brandkrossaþætti er reynt að ættfæra Droplaugu til ókenndra göfugra ætta í Þrándheimi. Það er gert með ævintýralegri sögu af nautinu Brandkrossa í Vopnafirði sem synti á haf út og fannst hjá hellisbúanum Geiti í Þrándheimi og viðurkenndi Geitir að hafði tælt nautið til sín.

Geitir gifti Droplaugu dóttur sína í Vopnafjörð sem nokkurskonar skaðabætur fyrir Brandkrossa er best naut var á öllu Íslandi. Droplaug Geitisdóttir er þar amma Droplaugar á Arnheiðarstöðum sem er samkvæmt Brandkrossa þætti dóttir Gríms úr Vopnafirði sem bjó á Giljum á Jökuldal.

Fljótsdælasaga segir svo að Droplaug á Arnheiðarstöðum sé dóttir Arnheiðar sem Arnheiðarstaðir eru skírðir eftir og þær mæðgur hafi komið saman frá Hjaltlandi þar sem Þorvaldur Þiðrandason sonar sonur Ketils þryms og Arnheiðar á Arnheiðarstöðum bjargaði henni frá jötninum Geiti sem hafði numið Droplaugu frá föður sínum Björgólfi jarli á Hjaltlandseyjum.

Það má segja að ættfærsla Droplaugar sé hálf vandræðaleg samkvæmt Brandkrossaþætti og Fljótsdælasögu, en það segir m.a. Arneiður móðir hennar átti mörg skilgetin börn og var hún þá ekkja er hún átti þessa sína dóttir, Droplaugu. Þar er reyndar margt fremur einkennilegt í ljósi þess að ekkert er legið á ambáttar uppruna Arnheiðar á Arnheiðarstöðum í Droplaugarsonasögu.

Þess er getið eitt sumar að skip kom af hafi í Reyðarfjörð. Kona ein réð fyrir skipinu sú er Gróa hét. Hún var systir Droplaugar, mjög rík að fé. Fór hún af því út hingað að bóndi hennar hafði andast og þá seldi hún lendur sínar og keypti skip og ætlaði að finna móður sína. Droplaug ríður til skips og býður systur sinni til sín og það þiggur hún. Og þennan vetur er Gróa er þar voru sveinarnir Helgi og Grímur heima og var Gróa vel til þeirra. Ástúðugt var með þessum frændum. Fundu menn það að hvorri þeirra systra var yndi að annarri. (Fljótsdæla saga)

Gróa á Eyvindará er svo enn einn kvenkyns örlagavaldur Droplaugarsonasögu. Hún er sögð í Droplaugarsonasögu systir Þorvaldar Þiðrandasonar, en í Fljótsdælasögu systir Droplaugar og kemur óvænt á skipi sínu til Íslands, þá á besta aldri búin að missa mann sinn og kaupir Eyvindará að undirlægi Droplaugar systur sinnar, rífur skip sitt og notar í húsviði.

Hún var kvenna minnst en afbragðlega sjáleg, greyp í skapi og skörungur mikill og forvitra. Svo mikill fégróður hljóp að Gróu að Eyvindará að nálega þóttu tvö höfuð á hverju kvikindi. Menn fóru úr ýmsum héruðum og báðu Gróu og hnekkti hún öllum frá og kvaðst svo misst hafa bónda síns að hún ætlaði öngvan mann að eiga síðan. (Fljótsdæla saga)

Það má að endingu geta þess að það er Gróa sem ræður endi og örlögum Droplaugarsonasögu sem gengur einna best upp Íslendingasögulega séð í tíma og ættfærslum. Þarft verk væri sögufróðra sagnfræðinga, sem þora að lesa á milli línanna, -líkt og Barði Guðmundsson gerði með Brennu Njálssögu, -að gera því skil hversu miklar kvennabókmenntir má finna Íslendingasögunum.

Ég legg metnað minn í það að míga úti

Það fer ekki yfirleitt ekki mikið fyrir lýsingum af því hvernig salernisferðum var háttað fyrr á tíð og mætti jafnvel ætla að Iss, piss og pelamál púðursykur og króna. Þegar mér er mikið mál pissa ég bara í skóna, -hafi verið lenskan.

Samt má víða finna lýsingar á því hvar hlandforinni var fyrirkomið heima við bæ, og að koppar hafi verið undir rúmum gömlu baðstofunnar. Stærri stykki má ætla að hafi oftast verið gerð í fjósflórinn enda oft innangengt úr bæ í fjós, ef baðstofan var þá ekki yfir fjósinu sjálfu svo mætti notast við ylinn frá kúnum.

Karlmenn hafa líklega flestir lagt metnað sinn í að míga úti rétt eins og segir í Stuðmannaslagaranum, þó svo að kvenfólk hafi frekar kosið fjósið. Ólíku hefur verið saman að jafna við glæsileg salerni nútímans. Nokkrar lýsingar má þó finna á því í rituðu máli hvernig fólk sinnti kalli náttúrunnar fyrir daga nútíma salernis.

Húsaröðin austur að hlaðinu var þá þessi: Syðst austurhlið baðstofunnar, torfveggur og torfþekja, með fjórum gluggum niðri og fjórum uppi, þá bæjardyraþil með dyrahurð og litlum glugga yfir, og loks skemmuþil með tveimur gluggum niðri og einum uppi. Á bak við og vestan við þessi þrjú hús var svo búr, eldhús og fjós, og innangengt í öll frá vesturenda bæjardyra. Voru það hlunnindi fyrir mjaltakonur á vetrum að þurfa ekki út til mjalta, og fyrir alla yfirleitt að hafa innangengt á náðhúsið. En það var fjósflórinn. Þannig var þessu fyrir komið um allt Hérað, eða víðast. (Um húsaskipan í Þingmúla 1891 - Endurminningar sr Magnúsar Blöndal II bindi)

Þrír strompar voru á eldhúsinu, og safnaðist sjaldan mikill reykur í það, en sótleki var oft til óþæginda. Í gegnum norðurvegginn var trérenna. Í hana var helt skólpi úr bænum út í hlandforina, sem var norðan undir eldhúsveggnum. Þótt rennan væri lokuð með hlera, kom stundum óþægileg lykt um hana inn í eldhúsið og bæinn allan, einkum ef norðanátt var í aðsigi, var hún nokkurn veginn öruggur veðurviti. Í eldhúsinu stóð kerald eitt mikið og fornt, svo engin vissi aldur þess. Í það var safnað öllu þvagi, sem til féllst á nóttum til ullarþvottar á vorin. (Innanbæjarlýsing Norðlenskt sveitarheimili í upphafi 20. aldar - Steindór Steindórsson frá Hlöðum)

Lýsingin að norðan á við gamla hlóðaeldhúsið, sem þá orðið var aðallega notað til að baka brauð, sláturgerðar og stórþvotta. Nýrra eldhús var komið til sögunnar á þessum tíma til daglegra nota, sem var gengt gamla eldhúsinu og var með eldavél kynntri mó og taði.

Það er farið að glitta í nútímann fyrir um hundrað árum síðan á norðlenska sveitarheimilinu, þegar sagt er frá hvernig hlandforin var breidd á túnið: Sóðalegasta og á ýmsan hátt erfiðasta vorverkið var að koma forinni á túnið. Norðurundir bænum var allstór safnþró, steinsteypt. Lá renna í hana úr gamla eldhúsinu, og var hellt í hana allskonar skólpi. Salerni var einnig yfir þrónni, og í hana var fleygt ýmsu rusli sem rotnað gat. Var hún nær full á hverju vori. 

Ekki er lýsingin gleggri en svo að erfitt er áð átta sig á hvort um postulínssalerni hefur verið að ræða eða kamar, sem hefur verið gengið í utanhúss, eins og víða var orðin lenska í höfuðstaðnum.

Ég legg metnað minn í að míga úti sungu Stuðmenn. Einhver tíma heyrði ég af manni sem ég þekkti, sem hefði átt lengi erfitt með að míga inn í miðju húsi, þó svo að þar væri hefðbundið prívat postulínsklósett.

Nú á dögum hefur femínisminn komið metnaði kalmannsins í fjósið, ef svo má segja. Þeim verði hált á haldforinni, sem verði á að míga úti, jafnvel þó svo að það sé torgi í landnámi Ingólfs, kenndu við sjálfan fyrsta landnámsmanninn.

Iss, piss og pelamál púðursykur og króna komi sér því betur, ef karlmanni verður mikið mál. Svo mikil hefur framförin orðið á innan við öld.

Skálar

Lengst úti á Langanesi má enn sjá rústir þorps sem átti sitt blómaskeið fyrir um hundrað árum. Þó svo að þarna sé ekki um neinar Karþagó rústir að ræða þá er vel þess virði að gera sér ferð til að skoða þessi mannvirki áður en þau hverfa af yfirborði jarðar.

Fyrir steypukall eins og síðuhöfund er að skoða svona rústir steinsteypu álíka menningaferð og fornar byggingar á heimsminjaskrá. Steinsteypan var byggingarefni 20. aldarinnar á Íslandi og kom þjóðinni út úr moldarkofunum, því hver sem var gat steypt sér hús.

Nú hverfa þessar byggingar 20. aldarinnar hratt af yfirborði jarðar og oft hef ég sagt við sjálfan mig; -aah þarna var ég aðeins of seinn að fara og skoða, þegar ég sé að hús er horfið.

Það er margt fleira áhugavert að sjá á Langanesi og ferð á enda að vitanum á Fonti vel þess virði þó svo það þurfi að keyri hátt í 50 km í norð-austur út í Atlantshafið frá Þórshöfn áður en komið er á Font.

Þarna úti á nesinu var búið frá því land byggðist allt fram á 20.öldina. Og er saga þorpsins á Skálum merkileg í Íslandssögunni eins og allt Langanesið.

Það þarf ekki að leita langt til að finna hvar mölin í steypuna var fengin

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Jörðin Skálar var til í upphafi byggðar á Íslandi. Skálajörðin var öldum saman í eigu Hofskirkju í Vopnafirði. Jörðin var landmikil, landið var gott til sauðfjárræktar og ýmislegt annað gerði Skála að ákjósanlegum stað til búsetu. Nálægðin við sjóinn var gjöful, reki var í fjörunni, afli á grunnmiðum og fugl í björgunum.

Þorsteinn Jónsson kom að Skálum sumarið 1910 með strandferðaskipinu Austra frá Seyðisfirði. Meðferðis hafði hann árabát, veiðarfæri og þrjá menn og stofnaði þar útgerð með aðstoð bóndans sem þar bjó, Jóhanns Stefánssonar. Þorsteinn kom aftur að Skálum sumarið 1911 og hafði þá húsvið með sér til að byggja verbúðir og aðrar byggingar.

Það sumar fjölgaði hann bátum, bræddi lifur á Skálum og kom á fót verslun. Veturinn 1911-1912 höfðu þrjár fjölskyldur vetursetu á Skálum. Fólki fjölgaði hratt á þeim árum sem Þorsteinn hafði þar atvinnurekstur, sumarið 1910 var þar aðeins eitt íbúðarhús en árið 1920 voru þau orðin níu. Uppbygging Skálaþorps var hafin.

Kútter úti fyrir Skálum, sólin merlar á Bakkaflóa

Byggðin efldist enn á árunum 1920-1924 og fjölgaði íbúum þorpsins úr 61 í 117. Auk þeirra sem átti lögheimili á Skálum kom þangað fjöldi fólks yfir sumarmánuðina svo íbúafjöldi þorpsins tvöfaldaðist. Þangað komu árabátaeigendur með báta sína og fjöldi fólks í atvinnuleit. Einnig var algengt að Færeyingar stunduðu veiðar frá Skálum.

Velgengni Þorsteins Jónssonar útgerðarmanns spurðist út og útgerð jókst á Skálum á þriðja og fjórða tug 20. aldar. Árið 1923 byggði Jóhann M Kristinsson hús með frysti- og geymsluklefum til að frysta beitusíld og geyma. Hann byggði einnig bryggju og útbjó búnað til að hægt væri að hífa upp varning úr bátunum sem síðan var fluttur á teinum, ýmist upp í salthús eða til skemmu.

Samgöngur voru alla tíð erfiðar við þorpið á Skálum, sjö tíma tók að komast til Þórshafnar fótgangandi. Strandferðaskip komu stundum við á Skálum en helsta tenging þorpsins við umheiminn var sjóleiðis til Seyðisfjarðar vegna flutninga á fiski og lýsi þangað. Oft var líf og fjör í landlegum, haldin voru böll og harmónikkuleikarar frá Skoruvík komu og spiluðu fyrir dansi fram á morgunn. Um tíma var rekið kaffihús á Skálum og jafnvel hægt að fara í bíó og sjá leiksýningar.

Þorpið á Skálum séð af sjó

Strandvarðstöð með breskum hermönnum var starfrækt á skálum sumarið 1940 og af bandarískum sjóliðum sumarið 1942. Það ár byggðu Bandaríkjamenn ratsjárstöð, 12 metra hátt mastur og 24 bragga. Hermennirnir lögðu götur um braggahverfið sem þeir kölluðu “Camp Greely” og veg niður í þorp sem enn sjást merki um.

Árið 1929 var reynt að endurbæta lendinguna á Skálum en sú framkvæmd mistókst og varð til þess að gamla lendingin eyðilagðist nánast algjörlega. Á sama tíma jukust möguleikar á útgerð annarsstaðar á landinu með aukinni vélbátaútgerð en á Skálum var ekki höfn fyrir þá. Við þetta bættist að 1931 skall á heimskreppa, fiskverð lækkaði og fiskgengd á grunnslóð við Skála fór minnkandi. Allt leiddi þetta til þess að íbúum Skálaþorpsins fór fækkandi á fjórða áratugnum.

Amerískir hermenn að skipa upp olíu á Skálum

Á árum síðari heimstyrjaldarinnar ráku að landi tundurdufl sem losnað höfðu úr sprengidundursduflagirðingu út af Austfjörðum. Tvö slík tundurdufl sprungu í fjörunni við Skála og eyðilögðust tvö hús. Fyrra skiptið var 26. nóvember 1941 og hið síðara í janúar árið 1942. Þá um sumarið fluttu fjórar fjölskyldur í burtu. Síðustu fjölskyldurnar fluttu frá Skálum haustið 1946. Lúðvík Jóhannsson sonur Jóhanns Stefánssonar Skálabónda, flutti aftur að Skálum vorið 1948 ásamt sambýliskonu sinn Jóhönnu Hansen, þau hófu búskap og bjuggu til vorsins 1955, þá fluttu þau frá Skálum sem síðan hefur verið eyðijörð. (Texti af upplýsingaskilti á Skálum)

Kristfjárjarðir - Jesú Kristur gerður arflaus

Þeir eru sennilega ekki margir bæirnir á Íslandi sem byggðir eru í landi Jesú Krists. Kristfjárjarðir á Íslandi eru um margt merkileg fyrirbæri og athyglivert hvernig með þær hefur verið farið í gegnum tíðina. Varast skildi að flokka Kristfjárjörð með kirkjujörðum eða ríkisjörðum. Kristfjárjörð var landareign, sem arfleidd var Jesú Kristi fátækum til framfærslu, en hvorki kirkju, ríki né sveit, nokkurskonar sjálfseignastofnun. Þetta er talið að eigandi jarðarinnar hafi gert sér til sáluheilla.

Allt eins má telja að kristfjárjarðir séu ævaforn aðferð við að koma auðæfum undan valdhöfum til fátæklinga. Þessa aðferð var farið að brúka snemma eftir að land byggðist. Þó svo að Kristfjárjarðir hafi verið ánafnaðar fátækum með þessum hætti voru þær samt sem áður í umsjón kirkjunnar fram eftir öldum. Síðar komust þær í umsjón konungs og síðast sveitarfélaga, enda má segja að kirkja, ríki og sveit hafi farið með félagslega framfærslu fátæklinga í gegnum aldirnar.

Samkvæmt Kristnirétti 1275 átti biskup að ráða Kristfé. Fyrir siðaskipti var margt Kristfé orðið eign klaustra og biskupsstóla og var þá stundum reynt að losa um kvöðina. Fyrir siðaskipti muna a.m.k. 108 jarðir hafa talist Kristsfé: Á Norður- og Austurlandi 66, frá Vestur- Skaftafellssýslu til Húnavatnssýslu 42; fjórðungur þeirra var í Múla- og Skaftafalssýslum, 27.

Eftir siðaskiptin munu flestar Kristfjárjarðir hafa runnið til konungs með klaustra- og kirkjueignum. Á Alþingi 1859 var samþykkt bænarskrá til konungs, samkvæmt ósk Þinghöfðafundar í Norður-Múlasýslu, þar sem þess var óskað að umsjón Kristfjárjarða væri falin sveitarfélögum, ómagagjald aftekið, en afgjald rynni í sveitarsjóð; var það rökstutt með “breyttu ásigkomulagi tímanna” en án árangurs. (Einar Laxnes - Íslandssaga)

Tugir jarða voru taldar Jesú Krists fram á 20. Öldina, og eru sumar það en þann dag í dag. Í sveitarfélaginu Múlaþingi eru sennilega um tugur Kristfjárjarða. Þær eru samt fáar kristfjárjarðirnar á Íslandi með þéttbýli fjölda fólks til hagsbóta. Einn stað veit ég þó um en það er þorpið á Djúpavogi, sem nú er í Múlaþingi, Djúpivogur byggðist í landi Jesú Krists.

Búlandsnes, sem getið er um í landnámu, þar sem Djúpivogur sker sig inn í landið, hefur þá sérstöðu að vera kristfjárjörð, þ.e. að hafa verið arfleitt Jesú Kristi en hvorki sveit, ríki né kirkju. Í bók sinni Að Breyta fjalli fer Stefán Jónsson fyrr um fréttamaður og alþingismaður yfir hluta þeirra vandkvæða, sem felast í því þegar kristfjárjarðir eru annarsvegar, og engir pappírar finnast um gjörninginn.

Búlandsnesið er Kristfjárjörð. Flestöll skjöl varðandi þessa jörð, sem lengst af var talin hin tíunda verðmætasta á Íslandi, eru löngu tínd, þau sem varða eignarhald Krists á jörðinni. Í Fornbréfasafninu getur þó að finna skrif Gissurar biskups Einarssonar frá árinu 1541 um þessa eign, sem sennilega hefur lent í umsjá kirkjunnar löngu fyrir siðaskipti. Hitt er ljóst að einhver eigandi jarðarinnar til forna gaf hana fátækum í Geithellnahreppi fyrir sálu sinni.

Fátækir hétu þeir samkvæmt fornri skilgreiningu, sem ekki gátu framfleytt sér af eigin rammleik. Hreppsómagar í sveitinni hafa þá tæpast verið fleiri en sex að tölu og voru þar með alls ekki fátækir lengur, heldur orðnir ríkustu menn á Austurlandi. Nú var forsjármönnum Geithellnahrepps vandi á höndum, að sjá farborða sálu gefandans, því tæplega kæmist hún í heimavist með englum, ef auður hans hafnaði af bókhaldslegum og lagalegum ástæðum hjá ríkismönnum. Neyttu hreppsnefndarmenn vitsmuna og svo þess að hreppsómagar voru hvorki sjálfráða né féráða að lögum. Komu þeir málum fyrir á þá lund, að þiggjendur þessara auðæfa héldu áfram að vera fátækir og urðu þó eigendur að tíundu dýrustu eign á Íslandi. Í fundargerðarbók hreppsnefndar mun hafa verið færð samþykkt á þá lund, að sökum ósjálfræðis og ófjárræðis hinna fátæku og vegna sálarheillar gefandans skyldi hreppsnefndin annast yfirráð eignarinnar og ráðstafa arðinum á þá lund, að hreppsómagar héldu áfram að vera fátækir. Búlandsnesinu var því skipt með gögnum og gæðum milli hreppstjóra og oddvita, og skyldu þeir í staðinn deila með sér framfærslu ómaganna.

Ekki hef ég af því að segja, að þessir forríku sveitarlimir í Geithellnahreppi hafi átt við þrengri kost að búa en gerðist um snauða ómaga annarra sveitarfélaga. Það er á hinn bóginn ljóst að af heimildum, að arðurinn af þessari stóreign hefði mátt endast til þess að halda mjög marga sveitarlimi allríkmannlega á þess tíma mælikvarða, en einnig það hefði kannski getað skemmt skrattanum og komið umræddri sál í vanda, enda áttu menn ekki neitt á hættu með það.

Þegar fram liðu stundir var vörslu eignarinnar breytt á þá lund, að létt var af hreppstjóra og oddvita þeirri kvöð að hafa sjálfir sveitarómagana á framfæri sínu persónulega, heldur guldu þeir leigu, hvor fyrir sinn hlut eignarinnar. Hreppsnefndin skipti síðan upphæðinni í meðlög með ómögunum og arðshlutur þeirra af eign sinni færðu þeim til skuldar, rétt eins og þeir ættu alls ekki Búlandsnesið. Höfund brestur guðspekilega þekkingu til að álykta um það, hvernig hertar ráðstafanir valdsmanna til að varðveit fátækt erfingjanna kunni að hafa plumað sig upp á sálarheill hins látna auðmanns, en svo fór um það er lauk, að hreppsnefndin svipti fátæka endanlega þessari eign sinn. Þá var Geithellnahreppi skipt með eignum og skuldum og Búlandsnesið þaðan í frá látið heita eign nýja sveitarfélagsins, Búlandshrepps. Ég vil ekki nefna þennan verknað fornvina minna og frænda í Geithellnahreppi neinum leiðinlegum nöfnum, heldur einungis leyfa mér þá tilgátu, að einmitt þannig kunni nú meðal annars að standa á þessu þrotleysi fátæktarinnar í öllum heiminum, að það eru gjarnan þeir snauðu sem stolið er frá, sínu litlu frá hverjum, og safnast þegar saman kemur. Hér hafa menn steytt á sömu steinunum og hin síðari árin í tilraunum sínum til þess að bæta öðru fremur hag þeirra fátækustu við gjörð kjarasamninga. Forrit mannlífskerfisins byggir á því, að sumir skulu eiga meira en aðrir, og því verður ekki haggað nema með því að skipta um forritið. Þess eru dæmi að slíkt hafi verið reynt, sem var víst reyndar með þeim árangri, að aðrir urðu þá ríkari en sumir, sem var víst ekki ætlunin.

En þetta dæmi um vandræðaskapinn út af ríkidæmi fátækara í Geithellnahreppi finnst mér frásagnarvert, vegna þess hve sjaldgæft það hlýtur að vera, að tiltölulega margir bjargálna geti kynslóðum saman haft mjög mikið af sárafáum fátæklingum.

Nú treysti ég mér ekki til að eigna frændum mínum, Skaftfellingu, eins og þeir voru langflestir að ætt og uppruna í þessum hreppi, frumsmíð þessa guðspeki- og lögfræðilega snjallræðis til andsvars gegn einhverjum hættulegasta agnúa kristindómsins, enda sennilega óralöngu fyrr hafi komið til ráð biskupa og lögsögumanna á landsvísu, þótt ókunnugt sé mér að önnur eins vá hafi að helgi skynsamlegs eignarréttar í öðrum landshlutum á þeim tíma. (Stefán Jónsson – Að breyta fjalli)

Hvort hugmyndir Stefáns Jónsonar um 6 fátæklinga í Geithellnahreppi eru komnar frá Tyrkjaráni er ekki gott í að spá, en þegar Tyrkir rændu fólkinu á Búlandsnesi árið 1627 kemur fram í Tyrkjaránsögu að 6 heimilismenn hafi verið umrenningar sem þar voru hernumdir.

Árið 1888 áttust oddvitinn og hreppstjórinn, Haraldur Ó Breim á Búlandsnesi og Jón Jónsson í Borgargarði, við í dómsmáli vegna deilna um leigu af Borgargarði sem tilheyrir Búlandsnesi. Haraldur taldi Jón eiga að greiða til sín Kristfjárgjald aukalega, sem var 1/3 kristfjármaður.

Í dómsorði kemur fram: Með konungsúrskurði 31 maí 1867 var ákveðið um ýmsar Kristfjárjarðir, þar á meðal Búlandsnes með hjáleigunum Bjargarrétt og Borgargarði, að við leiguskipti skuli byggja þær eins og aðrar jarðir fyrir ákveðið afgjald, er renni í sveitarsjóð þann, sem í hlut á, en að ómagahaldið, sem á þeim hafði hvílt, skuli með öllu aftekið. Þannig að Þinghöfða samþykkt þeirra Norð-Mýlinga virðist hafa orðið ofan á hjá konungi fyrir rest.

Þarna var deilt um framfærslu eins fátæklings af ábúendum kristfjárjarðarinnar Búlandsness, ef rétt er skilið, sem hafði verið afnumin með konungsúrskurði 1867, en settur á sveitasjóð. Þegar Tyrkir rændu fólki á Búlandsnesi árið 1627 kemur fram að 6 umrenningar hafi þar verið hernumdir.

Á 21. öldinni reynist ekki lengur örðugt að hafa arfinn af Jesú Kristi og fátæklingunum án nokkurs samviskubits, þeim er einfaldlega öllum komið á sveitina. Gjörningurinn verður samt að hafa stimpil frá Alþingi.

Í Upphafi þessarar aldar var landnámsjörðin Arnheiðarstaðir og Droplaugarstaðir, sem var hjáleiga frá Arnheiðarstöðum, hafðar af Jesú Kristi með lagagafrumvarpi félagsmálaráðherra og afraksturinn settur á hreppinn.

Texti lagafrumvarpsins var mjög einfaldur: Frumvarp til laga um sölu kristfjárjarðanna Arnheiðarstaða og Droplaugarstaða í Fljótsdalshreppi. (Lagt fyrir Alþingi á 126. löggjafarþingi 2000–2001.) 1. gr. Hreppsnefnd Fljótsdalshrepps er heimilt að selja ábúendum kristfjárjarðirnar Arnheiðarstaði og Droplaugarstaði í Fljótsdalshreppi. Verð jarðanna, mannvirkja og ræktunar á þeim fer eftir því sem um semst, en ella skal það ákveðið af dómkvöddum matsmönnum. Andvirði jarðanna skal varið til félagslegra framkvæmda í hreppnum. Ráðstöfun söluandvirðis skal háð samþykki félagsmálaráðuneytisins og vera samræmanleg hinum forna tilgangi kristfjárgjafa. 2. gr. Lög þessi öðlast þegar gildi. -Greinargerðina má sjá hér.

Það eitt að Arnheiðastaðir hafi borið nafn þessarar landnámskonu í meira en þúsund ár bendir til að hún hafi átt því að venjast að hafa sitt fram. Hvort sem það var hún eða afkomendur hennar sem arfleiddu jörðina Jesú Kristi.

Þegar Hvanndalabræður mældu Kolbeinsey

Í öldinni sautjándu er sagt frá því að árið 1616 hafi verið slegið máli á Kolbeinsey. Voru það þrír bræður, sem gerðu þangað leiðangur að undirlægi Hólabiskups. Þessir bræður voru frá Hvanndölum, sem er dalur yst á Tröllaskaga fyrir opnu hafi í norðaustur á milli Héðinsfjarðar og Ólafsfjarðar. Ófært er úr þessum dal af landi og ekki auðvelt að komast þangað á sjó.

Hvanndalir er samt einn af þeim stöðum sem hefur verið búið á Íslandi af og til frá því land byggðist. Ef flogið er yfir Hvanndali á já.is má sjá talsverðar rústir mannvirkja. Hvanndalabræður voru þrír og er faðir þeirra talin dáinn árið fyrir Kolbeinseyjarferð þeirra bræðra, ekki er neitt vitað um móðir þeirra.

Bjarni hét elsti bróðirinn og var hann 28 ára þegar ferðin var farin en hinir bræðurnir Einar og Jón þá innan við tvítugt. Lítið væri vitað um þessa ferð ef ekki hefðu varðveist vísur, sem samdar voru eftir frásögn Einars mörgum áratugum eftir þessa svaðilför þeirra bræðra, en Bjarni drukknaði í róðri ári eftir Kolbeinseyjarferðina.

Þessi sjóferð þeirra bræðra gerir það að verkum, að til er bæði mæling og lýsing af hvernig Kolbeinsey var fyrr á öldum. Eftir þessum vísum hefur verið gerð ferðasaga, sem Gísli Konráðsson sagnaritari setti saman, og Jón Helgason notar í fréttastíl í Öldinni sautjándu. Fylgir sú frásögn hér á eftir. 

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Hvanndalabræður svonefndir, synir Tómasar Gunnlaugssonar, hafa farið hina frækilegustu könnunarferð norður í haf og stigið þar á land á ey þeirri, sem nefnist Kolbeinsey. Hvanndalabræður heita Bjarni, Einar og Jón, og er Bjarni þeirra elstur, nær þrítugur, en hinir báðir innan við tvítugt. Réðust þeir til þessarar ferðar að beiðni Guðbrands Þorlákssonar Hólabiskups, er gaf þeim allmikið fé.

Ekki tókst þeim bræðrum að komast til eyjarinnar fyrr en í annarri atrennu. Lögðu þeir fyrst af stað frá Hvanndölum að leita eyjarinnar í sólskini og góðu veðri. Voru þeir á nýlegum báti, vel búnir að nesti og drykk. En ekki voru þeir komnir lengra en á mitt Grímseyjarsund er á þá kom austansúld með dimmri þoku um nætur.

Eigi að síður héldu þeir áfram, enda höfðu þeir meðferðis áttavita, og sigldu til norðurs svo nærri austri sem vindur leyfði. Loks var það að morgni dags, að þeir komu þar, sem bjargfugl var í sílamori á sjónum. Flugu fuglar allir til austurs, er þeir hurfu úr sílinu, og merktu þeir bræður af því, að Kolbeinsey myndi ekki fjarri í þeirri átt og hefði fuglinn flogið þaðan úr bjargi í morgunnsárið.

En  nú skall á stormur með stórsjó. Sáu þeir þann kost vænstan að hleypa undan veðrinu, enda var sjódrif svo mikið, að vart sást út yfir keipa. Náðu þeir landi á Hraunum í Fljótum.

Ekki voru þeir bræður af baki dottnir. Þegar þeir höfðu setið heima í Hvanndölum í sex daga, lögðu þeir af stað í annað sinn. Hrepptu þeir dimmviðri og súld sem áður, en létu það ekki skelfa sig. Svo var það dag einn síðla, að Bjarni og Jón sváfu, en Einar vakti og stýrði bátnum, að upp birti, svo að sá til sólar á vesturlofti.

Sá Einar þá eitthvað hvítleitt á sjónum í austurátt og hugði það fyrst vera skip. En þegar betur var að gáð, reyndist þetta kollur eyjar, sem reis út hafinu, hvítur af fýl og fuglariti. Vakti Einar bræður sína þegar. Felldu þeir segl í skyndi, því gegn vindi var að sækja til eyjarinnar, og settust undir árar. Var vika sjávar til eyjarinnar, og telja þeir sig hafa róið þá leið á einni eykt.

Þeim bræðrum varð það fyrst fyrir, að þeir létu greipar sópa um fuglabyggð í skeri eða nöf, er þeir komu að, og síðan hugðust þeir renna fyrir fisk. Fiskur reyndist þó tregur, og reru þeir þá í vík eina, köstuðu þar út stjóra og stukku á land með streng, sem þeir festu þó lítt eða ekki.

Vildi nú svo slysalega til, að brimsúgur dró bátinn út. Varð þeim æri bilt við, er þeir urðu þessa varir, og freistaði Bjarni þess tvívegis að fleyta sér út í bátinn, En ekki tókst það, og var með naumindum, að hann náði landi aftur.

Það er af bátnum að segja, að hann rak út, en þeir bræður stóðu eftir allslausir, því skjólflíkur þeirra, nesti og drykkjarföng voru í bátnum. Reikuðu þeir upp úr fjörunni, daprir í bragði, vörpuðu sér þar á kné og báðust fyrir. Þegar þeir höfðu lokið bænagerð sinni, röngluðu þeir upp á eyna í ráðaleysi, vonlitlir um, að úr rættist fyrir þeim, enda bar bátinn æ lengra frá landi.

Litlu síðar lægði vindinn, og var logn um hríð. En því næst tók að kula af norðvestri. Við það tók bátinn að reka að eyjunni á ný. Biðu þeir nú á milli vonar og ótta. Stefndi báturinn að eynni, en hætta var á, að hann kynni að taka niðri,  er þeir fengju ekki náð til hans. Svo giftusamlega tókst þó til, að bátinn bar mjög nærri landi, áður en hann stöðvaðist, en samt var ekki vætt út í hann.

Þeir bræður höfðu farið með færið með sér á land. Röktu þeir það nú í laup í flæðarmálið, bundu stein við endann og reyndu að slöngva út í bátinn. Tókst þeim að kasta steininum ofan í skutinn á bátnum, og festist hann þar undir stafnlokinu. Heppnaðist þeim síðan að draga hann að landi á færinu. Urðu þeir harla glaðir, er þeir höfðu náð bátnum, svo sem nærri má geta, og lofuðu Guð hástöfum.

Þessu næst bundu þeir bátinn tryggilega og hófu síðan að veiða fugl og safna eggjum. Tóku þeir geirfugl og langvíu, átta stór hundruð, en fýllinn þótti þeim magur, svo að þeir skeyttu ekki um hann.

Loks könnuðu þeir eyna og mældu hana með vað. Segja þeir hana full fjögurhundruð faðma á lengd og ætla, að hún sé um sextíu faðma á breidd. Þeir giska á, að kollur hennar sé sextíu föðmum yfir sjó. Fimm tegundir bergs virtist þeim vera þar í björgum, og gróðurlaus er eyjan með öllu.

Fimm dægur voru þeir bræður í Kolbeinsey, og var þá brimlaust og veður blítt. Fermdu þeir svo bát sinn fugli, eggjum og þorski og létu í haf. Byr var þægur, heiður himininn og hið besta skyggni. Hrepptu þeir gott leiði og tóku land á Siglunesi.

Þetta þykir hið frækilegasta afrek, og var ekki um annað meira rætt á Öxarárþingi í sumar en Kolbeinseyjarferð Hvanndalabræðra.

Gömul steypa

Það hefur sjálfsagt farið framhjá fáum að þessari síðu ritstýrir steypukall, sem hefur einstöku sinnum komið til hugar að skrifin séu það merkileg að þau ættu heima á prenti. Vegna óstöðugleika hugarfarsins hefur lítið orðið úr, og sjaldan hafa aðrir séð ritsmíðarnar sömu augum. Kannski er þetta vegna þess að síðuhafa finnst þjóðsagan mun merkilegri en sú skólaða, -hafa skal jú það sem sannara reynist, -eða þannig.

Einu sinni fyrir margt löngu reyndi ég að fá skrif birt í tímariti, þau skrif voru náttúrulega bara steypa um gamla steypu og ekki við hæfi málefnalegs tímarits, en var samt komið í annarskonar rit. Ritstjóri þess sagði mér, nokkru eftir að það kom út á prenti, og þegar hann vissi hver ritdólgurinn var, að af þessum skrifum hefði hann bæði haft raun og mæðu.

Hann sagði eitthvað á þá leið að ekki hefði verið gert ráð fyrir svona barnaskap í heimildariti og neyðarlegustu gagnrýnendur ritsins hefðu þar að auki látið í veðri vaka að þetta væri eitt af því fáa sem væri rétt með farið. Ég gat huggað hann með því að þetta væru náttúrulega ekki heimildir heldur barnalegur hugarburður.

Þar sem andleysi hefur hrjáð mig undanfarið, þá birti ég þennan hugarburð mér til andagiftar og sem sérstaka sárabót fyrir þá sem eiga það til að líta hér inn og grípa í tómt, -sem broti úr bók daganna.

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Ég hafði komið hingað í bæinn fyrir nokkrum vikum til að vinna ákveðið verk ásamt vinnufélögum mínum. Nú þegar ég stend hér síðdegis í miðsumarsólinni finnst mér eins og tíminn hafi staðið í stað en þó flogið áfram.

Hér á þessum bletti man ég fyrst eftir mér um fjögurra ára aldurinn. Einhvern veginn koma freknur og svíðandi sólbruni fyrst upp í hugann en það er eins og vanti moldina sem alltaf rauk upp í suðvestangolunni á svona heitum dögum. 

Það er reyndar margt fleira sem er breytt. Í þessari brekku þar sem áður var fjalldrapi, berjalyng og holtasóleyjar breiðir nú blá lúpína úr sér inn á milli trjánna og vindurinn þýtur í laufinu.  Héðan sést yfir mestan hluta bæjarins, þó best yfir elsta hlutann; Lagarás, Selás, og Laufás en að baki er hæðin, en ég stend nú fremst í henni gengt Selásnum.

Húsin í gamla bænum standa lítil inn á milli hárra trjánna en áður voru húsin stór og trén lítil. Snyrtilegar gangstéttar liggja meðfram götunum og bílarnir þyrla ekki lengur upp rykmekki. Þorpið eins og ég minnist þess fyrst, var aðeins um það bil einn fimmti af því sem nú er. 

Þá voru hús við Selás, Laufás, ytri hluta Lagaráss og innri hluta Tjarnarbrautar út að húsinu hans Egilsens. Gaggabúð stóð mitt á milli þar sem Búnaðarbankinn og Pósthúsið standa nú og búð Verslunarfélagsins á neðri hæðinni í Odda. Kaupfélagið er á sama stað og áður en nú eru braggarnir horfnir og reisulegri hús komin í þeirra stað. Tehúsið var innst í þorpinu og skólinn ystur. Útgarður, sem þá var kallaður Búbót, var nánast langt út í sveit. 

Hæðin var að mestu leiti nýbyggingarsvæði nema Hamrahlíðin.  Þá voru engin götunöfn, húsin hétu hvert sínu nafni. Samkomuhúsið Ásbíó stóð þar sem Shell er núna  Þar voru haldnar almennar samkomur, bíósýningar og böll. Skammt utan við Ásbíó var tukthúsið þannig að stutt var að fara með þá sem fóru yfir strikið.

Það var hérna á hæðinni sem ég lifði mín æsku ár. Einmitt hérna undir þessum kletti reyktum við Maggi í Kongó fyrstu sígaretturnar. Það var filterslaus Camel úr pakka sem einhver hafði misst. Við þurftum að kveikja í fyrstu sígarettunni í ruslatunnunni hjá Halldóri úrsmið.  Það var ekki vandalaust. Sviðnir á augnabrúnum og hári sáum við að best væri að kveikja í þeirri næstu með stubbnum og svo koll af kolli. Við reyktum sjálfsagt einar fimm en þá var Maggi orðinn öskugrár og vildi fara heim. 

Hann hafði pakkann með sér. Ég sá Magga ekki meir þann daginn og Camelpakkann aldrei framar, því sá mamma hans fyrir. Ég man að mér varð ekki meint af Camelnum og þannig varð það nú reyndar einnig við fyrstu kynni mín af áfengi þó svo síðar kæmi allt annað í ljós. Vafalaust hefðu áhrifin sem Maggi hafði út úr þessu, einnig verið hollari fyrir mig.

Skammt héðan byggðu foreldrar mínir sitt hús og varð það æskuheimili mitt. Fyrst var bílskúrinn byggður, um fjörutíu fermetrar, og þar bjuggum við í fimm ár þar til við fluttum í húsið. Skúrinn hét Hábær og ég var stundum kallaður Maggi í skúrnum til aðgreiningar frá öðrum Möggum en nú er hann Bjarkarhlíð 5. 

Við systkinin vorum orðin fjögur þegar flutt var úr skúrnum haustið 1969. Pabbi var sjaldan heima á þessum árum, hann vann hjá Síldarverksmiðjunni á Seyðisfirði. Mamma var með okkur krakkana. Ég var elstur og eitt af þeim verkum, sem ég minnist að voru mér erfið, var að sækja mjólk niður í Mjólkurstöð en þá var mjólkin afgreidd á brúsa. 

Oft var erfitt að drösla brúsanum upp Mjólkurstöðvarbrekkuna og stundum heltist niður hjá mér þótt brúsinn væri ekki stór. Á sólríkum sumardögum þurfti að færa mjólkurbrúsann í kringum skúrinn eftir því hvar skugginn var. Síðar komu mjólkurpokar og enn síðar ísskápur í skúrinn. Heitt vatn var aldrei í skúrnum og fróum við stundum til Frænku í Varmahlíð til að komast í gott bað, annars var það balinn.

Þegar ég man fyrst eftir voru húsin við Hamrahlíð, og hús Kjartans Ingvarssonar og Jóhanns Stefánssonar þau einu á hæðinni.  Mig minnir að Jói og Unnur hafi byggt sitt hús um svipað leiti og foreldrar mínir byggðu skúrinn. Hæðin byggðist nokkuð hratt upp. 

Ari og Begga byggðu sitt hús rétt fyrir innan okkur við Bjarkarhlíð, Halldór og Nanna rétt fyrir neðan við Hjarðarhlíð, Völundur og Guðný við Hjarðarhlíð, Siggi og Silla að Bjarkarhlíð 1, Sveinn Árna og Stella að Bjarkarhlíð 6, og þannig koll af kolli.

Félagahópurinn samanstóð af krökkunum á hæðinni. Þetta var skemmtileg veröld að alast upp í, alltaf verið að byggja og nægar spýtur til kofasmíði, Hamrarnir með sína töfra rétt fyrir innan og leikir krakkanna báru auðvitað svip af nánasta umhverfi. Það var oft rígur á milli hæðara og þorpara sem stundum braust út í sverðabardaga og stundum í fótbolta.

Einhvern tímann um það leiti sem ég var sex ára var komið upp gæsluvelli úti í skóla.  Þangað var ég sendur mér til mikilla vonbrigða. Einn daginn kom Héðinn vinur minn, ásamt Yngva, bróður sínum, og Þór Guðmunds að leikskólagirðingunni. Þá voru þeir í einhverjum leiðangri og ég man enn hvað mér fannst frelsisskerðingin algjör þennan dag. Sem betur fór var dvöl mín á leikvellinum ekki margir dagar enda erfitt fyrr krakka, sem hafa haft ofan af fyrir sér með leikjum, að sætta sig við svona framfarir.

Í mínum augum var heimurinn svo sem ekki stór fyrir utan hæðina á þessum árum. Það voru þau Ari og Bjarghildur í Varmahlíð, Bjarghildur í huga okkar systkinanna aldrei önnur en Frænka enda held ég að maður hafi lengi vel getað þrætt fyrir að hún héti annað. Svo voru Dúna og Villi í Borgarfelli með stærsta strákahóp þorpsins. Þar var nú oft mikið um að vera. Rétt hjá þeim var Ingimar Þórðarson með vöruafgreiðsluna í skúr með Coca Cola merki, okkur þótti hann vera með almerkilegustu mönnum enda var það hann sem flutti kókið til Egilsstaða. Seinna flutti Ingimar vöruafgreiðsluna upp á hæð mörgum hæðarstráknum til óblandinnar ánægju. 

Stundum gerði maður sér langferð upp í Miðhús en þar bjuggu Einar og Gerður frænka mín, á meðan þau voru að byggja sitt hús í nýja hverfinu, en það var kallað þar sem göturnar með skóganöfnunum eru nú. Svo var náttúrulega Egilsstaðabúið sem hafði talsvert aðdráttarafl, þar voru meðal annars svín og voru það dýr sem ekki var hægt að sjá hvar sem var. Afi og amma bjuggu á Jaðri í Vallanesinu og hjá þeim var ég oft en þau fluttu í Egilsstaði árið 1970. Stærri var heimurinn ekki þá.

Ég held að hápunktur bernskunnar hjá mér hafi verið sumarið 1969. Það var áreiðanlega þá sem við Héðinn fórum í leiðangur með nesti inn á Egilsstaðakoll á góðviðrisdegi sem þessum. Þegar við vorum á bakaleiðinni stoppuðum við við kirkjugarðinn og lögðumst í grasið til að horfa upp í bláan himininn, sem var miklu blárri í þá daga en hann er núna. Þarna komumst við að því að við vorum akkúrat á hinum eina og sanna aldri og menn hefðu ekkert að gera við að verða eldri. Ég held að þetta hafi verið hárrétt athugað hjá okkur því eftir þetta fóru hlutirnir að verða flóknari, litirnir gruggugri og himininn pastelblár.

Það var eins og þessi bær tæki mikinn vaxtarkipp upp úr 1970 og hefði tilhengingu til að breiða hratt úr sér fram yfir 1980. Fólki fjölgaði hratt og það var mikil hreyfing á íbúum þannig að sá kjarni, sem ég man best eftir frá mínum bernskudögum, var ekki jafn auðsjáanlegur og áður. Stundum heyrðist frá Fjarðabúum að ekki væri auðskilið á hverju þessi bær ætlaði að lifa þegar menn hættu að byggja hverjir yfir aðra.

Á árunum upp úr 1971 byrjaði margur unglingurinn starfsferil sinn við byggingavinnu. Ekki var óalgengt að strákar byrjuðu í sumarvinnu um tólf ára aldurinn. Við vorum margir, strákarnir, sem byrjuðum okkar fyrstu vinnu hjá Kaupfélaginu og unnum í trésmiðjunni undir stjórn Völundar. Þá var verið að byggja núverandi kjörbúð Kaupfélagsins. Okkar helstu störf voru að naglhreinsa, skafa og stafla timbri.

Einn af þeim mönnum sem við strákarnir unnum talsvert með var Jón gamli frá Skeggjastöðum, tengdafaðir Völundar. Þegar við strákarnir lögðumst í leti og sjálfsmeðaumkun yfir því hvað leiðinlegt væri að naglhreinsa og skafa timbur þá benti Jón okkur á að líta þannig á verkefnið að verið væri að byggja upp stórt og mikið verslunarhúsnæði, sem myndi þjóna samfélaginu um ókomin ár, og seinna meir gætum við litið með stolti til þess að hafa verið þátttakendur í  því.

Þegar ég las eftirfarandi dæmisögu ekki fyrir svo löngu kom Jón upp í hugann. En hún var á þá leið að maður kom á byggingarstað á björtum góðviðrisdegi. Fyrst kom hann að smið sem var að höggva til planka, og spurði hvað hann væri að gera. Smiðurinn svaraði önugur; "Þú hlýtur að sjá það sjálfur maður ég er að höggva til spýtu". Þá kom maðurinn að múrara, sem var að hlaða vegg, og spurði hvað hann væri að gera. Hann svaraði jafn önugur og smiðurinn; "Eins og þú sérð er ég að hlaða vegg". Næst kom maðurinn að verkamanni, sem hamaðist kófsveittur við að moka sandi og maðurinn spurði hvað hann væri að gera. Verkamaðurinn ljómaði allur í ákafa sínum og sagði;  "Við erum að byggja dómkirkju". Jón gamli var mikill félagi okkar strákanna og reyndi að leiða okkur fyrir sjónir þá einföldu lexíu hvað viðhorfið til hlutanna skiptir miklu máli.

Sumarið eftir sátum við nokkrir strákarnir sunnan undir bröggunum og höfðum þann starfa að höggva til steina sem Hringur Jóhannesson notaði í orminn á Kaupfélagsveggnum. Þegar ég kem að þessari stóru mynd nú er ég ánægður með að hafa verið þátttakandi, þó það sé aðeins í einum litlum steini.

Kirkjan var í byggingu í allnokkur ár og eftir að hún komst undir þak var hún kjörinn leikvangur þar sem sett voru upp mörk við sinn hvorn enda salarins og spilaður handbolti eða fótbolti. Kirkjan var vígð sem guðshús 16. júní 1974 og daginn eftir vorum við krakkarnir af mínum árgangi fermd í henni. Á þessum áratug voru einnig byggð Mjólkurstöð, Menntaskóli, byggt nokkrum sinnum við grunnskólann, byrjað á íþróttahúsi auk alls þess aragrúa af íbúðum sem spruttu upp. Þetta voru sannkallaðir gósentímar, við unglingarnir gáum haft næga vinnu á sumrin og vaðið í peningum.

Ég man sjaldan eftir því að fjárhagsáhyggjur hafi verð til umræðu á þessum árum enda kannski óþarfi, verðbólgan sá fyrir því. Það var samt ekki allt sem háð var lögmáli verbólgu þessa áratugar. Upp úr 1970 voru sett á stofn tvö iðnfyrirtæki, skóversmiðjan Agila og prjónastofan Dyngja. Rekstur þessara fyrirtækja gekk ekki alveg snurðulaust fyrir sig og Agila lagði upp laupana 1974. Dyngja er enn til í einhverri mynd en hefur oftar en ekki átt erfiða tíma. Það má færa að því rök að hagkerfi þessa lands hafi um langt skeið verið miðað við sjávarútveg og þess vegna ekki undarlegt þótt iðnfyrirtæki í framleiðslugreinum ótengdum sjávarútvegi hafi átt erfitt uppdráttar hér sem annarsstaðar.

Áratugurinn milli 1970 og 1980 var sennilega um margt sérstakur. Raunveruleikinn var kannski um margt frábrugðin því sem hann oftast er, unglingar og jafnvel börn gátu fengið launaða vinnu og frjálsræði var að aukast. Það var þess vegna ef til vill ekki skrítið að hjá mér snérust hlutirnir hraðar á þessum árum en raunveruleikaskyn mitt og þroski.

Samfara því að hafa peninga milli handanna ánetjaðist ég víni og rataði svo í marga blindgötuna. Óknyttir mínir voru margir og nú finnst mér að þetta samfélag hafi sýnt mér mikla þolinmæði við að snúa frá villu míns vegar og í raun meiri en efni stóðu til. Tifinningin segir mér að þessi staður búi yfir meiri ró og þolinmæði en aðrir staðir. Hraðinn er oft á tíðum ekki eins mikill og niður við sjávarsíðuna en það vinnst upp með jöfnum hraða og vel það.

Sumarið 1981 varð Björg amma áttræð á sólbjörtum góðviðrisdegi eins og afmælisdagarnir hennar yfirleitt voru. Í áttræðisafmæli ömmu var margt gesta, meðal annarra Sveinn á Egilsstöðum þá á 89. aldursári og við hestaheilsu. Sveinn talaði um vegagerð fyrri ára og hversu mikil breyting hefði orðið með tilkomu vegar yfir Fagradal, uppbyggingu þessa bæjar og gæði landsins, sem enginn þekkti eins vel og gat lýst betur en hann, en hér sagði hann vera Paradís á jörðu. Sveinn hafði svo vistaskipti þennan sama sólbjarta sumardag efalaust ánægður með sitt umhverfi sem hann átti stóran þátt í að skapa.

Ég yfirgaf þennan bæ að mestu upp úr 1982. Hvar rætur manna liggja er ekki gott að segja, sjálfsagt liggja þær hér og þar eftir því hvar þroskinn og augnabliksstemming hafa haft mest áhrif á sálina. Það er orðið nokkuð síðan mér hætti að finnast þessi bær vera það sem ég kallaði heima þó stór hluti af mínum rótum liggi hér.

Þegar ég horfi, þaðan sem ég stend, í átt að Egilsstaðakollinum merlar sólin grágrænt Lagarfljótið sem hlykkjast að því er virðist frá Snæfellinu og út í bláma Héraðsflóans. Fokkerinn er að koma að sunnan og flýgur út yfir Fellin til lendingar. Túnið á Egilsstaðanesinu eru alsett hvítum rúlluböggum sem trú bernskunnar hefðu sagt mér að væru flugvélaegg. Á svona augnabliki getur fátt annað komið upp í hugann en paradís á jörð.

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Þessi frásögn var birt í Egilsstaðabók sem kom út 1997 í tilefni 50 ára afmælis þéttbýlisins á Egilsstöðum. Hugrenningarnar áttu sér samt stað 5 árum fyrr, eða sumarið 1992. Það var svo árið 2012, -tuttugu árum seinna, þegar ég var í útlegð í Noregi að fjársjóður minninganna endurheimtist. það var þegar Matthildur mín fann gamlar videospólur og lét setja þær á dvd.

Vídeoið hér að neðan var tekið sumarið 1992 þegar frásögnin að ofan varð til. Eins og ég sagði í upphafi, -gömul steypa og hugarburður, -en videoið sýnir auk þess hvunndagshetjur, sem í sannleika sagt, gera mun á dagsins önn. Sjálfur var ég á bak við myndavélina, lemstraður eftir bílslys, en gat þó auk þess hrært steypuna. Í andleysi daganna endurtek ég hér 30 ára gamlan tíma, -og finnst það í góðu lagi.

Hvaðan kom nafnið - Hermannastekkar

Innan við Rakkaberg eru Hermannastekkar, nafn frá Tyrkjaráni, og er þar nú grafreitur. Það er ekki mikið meira að finna um örnefnið Hermannastekkar á alheimsnetinu, en staðurinn er við þjóðveg eitt þar sem hann liggur rétt fyrir innan Djúpavog. Við Hermannastekka er núverandi grafreitur Djúpavogsbúa, fagur og friðsæll staður. Málvenjan er Hermannastekkar ekki Hermannastekkir eins og ætla mætti.

En hvers vegna bera Hermannastekkar þetta nafn - hvaða atburður varð nákvæmlega til þess að klettarnir við grafreitinn fengu þetta nafn? Um þá atburði er getið í Tyrkjaránssögu og  munnmælum m.a. í Þjóðsögum Sigfúsar Sigfússonar og víðar, þó svo að sumir telji að þar beri atburðarásinni ekki saman við opinberu heimildina, sem er Tyrkjaránssaga.

Þorsteinn Helgason sagnfræðingur vildi meina í greininni Örnefni og sögur tengd við Tyrkjarán á Austurlandi, sem hann skrifaði í Gletting árið 2003, að atburðarásin, sem nafnið er dregið af, stæðist ekki skoðun. Atburðurinn hefði gerst við Berunes á norðan verðri Berufjarðarströnd þar sem var verið að hlaða stekk samkvæmt þjóðsögunni, en söguhetjan hafi verið hernuminn sunnan fjarðar á Búlandsnesi, sem er á milli Berufjarðar og Hamarsfjarðar, samkvæmt Tyrkjaránssögu.

Þetta ályktar Þorsteinn af munnmælasögu, sem Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari birti í þjóðsagna safni sínu, um bardaga Guttorms Hallssonar frá Búlandsnesi við Tyrki á Berunesi þar sem hann var sagður í heimsókn hjá móðursystur sinni (reyndar var Sigríður húsfreyja á Berunesi dóttir séra Einars á Eydölum, systir Sesselju Einarsdóttir fyrri konu Halls föður Guttorms samkv. Íslendingabók). Miðað við örnefnakortið sem Þorsteinn birti með grein sinni verður ekki betur séð en að Hermannastekkar hafi því verið að Berunesi á Berufjarðarströnd og eru þar nefndir Hermannastekkir.

Hermannastekkar eru sunnan við Berufjörð rétt austan við þar sem bærinn Búlandsnes stóð og þar er munnmælasaga til af nafngiftinni á svipuðum nótum og á Berunesi. Guttormur á að hafa varist Tyrkjum með reku og pál. Hann hefði þess vegna getað verið báðu megin fjarðar með hálftíma millibili og átt í útistöðum við sitthvorn Tyrkjaflokkinn og munnmælin þess vegna farið rétt með, því Tyrkir sendu flokka á land svo til samtímis sitthvoru megin Berufjarðar samkvæmt Tyrkjaránssögu.

Munnmælin eru á tveimur stöðum í þjóðsaganasafni Sigfúsar og greinir á öðrum staðnum frá atburðum á þann hátt að Guttormur hafi einmitt verið báðu megin fjarðar. Þannig að ekki þarf að fara á milli mála hvoru megin Berufjarðar Hermannastekkar hafa ávalt verið og hvaða atburðum nafnið tengist. Það er eins og önnur sagan hafi farið fram hjá Þorsteini Helgasyni þegar hann skrifar greinina í Gletting.

En hver var Guttormur Hallson? Hann var fæddur um 1600, sonur séra Halls Högnasonar og Sigþrúðar sem bjuggu á Kirkjubæ í Hróarstungu á Héraði. Sigþrúður er sögð seinni eða síðasta kona Halls, án þess að meira sé um hana vitað, annað en að hún var einnig nefnd Þrúður. Víst er talið að hún hafi verið móðir þeirra Guttorms og Sigríðar, -yngst 10 barna Halls.

Guttormur var nýlega farinn að búa á kristfjárjörðinni Búlandsnesi þegar Tyrkir gerðu strandhöggið við Djúpavog. Búlandsnes hefur þá sérstöðu að vera kristfjárjörð, þ.e. að hafa verið arfleitt Jesú Kristi, en hvorki ríki né kirkju. Tyrkjaránssaga segir að Guttormur hafi verið fangaður á Búlandsnesi ásamt heimilisfólki sínu en þar voru þá auk þess 6 umrenningar, enda sú kvöð á kristfjárjörðum að hýsa fátæka.

Til eru talsverðar heimildir um afdrif Guttorms m.a. vegna sendibréfa, -bréfs sem hann skrifaði úr Barbaríinu til Íslands, þar sem hann biður landsmenn um að biðja fyrir sér, og bréfs sem enskur skipstjóri skrifaði að honum látnum. En Guttormur var ásamt heimilisfólki seldur á þrælamarkaði í Algeirsborg. Smala piltur Guttorms, Jón Ásbjarnarson, var einnig seldur í þrældóm, en komst til nokkurra metorða hjá húsbónda sínum,  sem var fursti í borginni. Jón fékk Guttorm, fyrr um húsbónda sinn, leystan úr ánauð og keypti fyrir hann far til Íslands með ensku skipi, lét Guttorm hafa farareyri og gull sem hann átti að færa foreldrum Jóns.

Þegar skipið var að nálgast höfn á Englandi höfðu skipverjar komist að því að Guttormur var með gullsjóð og tóku sig þá 4 saman um að ræna hann og drepa. Tveir ræningjanna náðust og voru hengdir. Skipstjórinn kom síðar bréfi til Íslands þar sem þess var getið að það sem eftir var af jarðneskum eigum Guttorms væri í Bristol á Englandi.

Sigríður systir Guttorms og Magnús, sonur séra Höskuldar Einarssonar á Eydölum, sem einnig kemur talsvert við sögu í Tyrkjaránsögu, settust að á Búlandsnesi eftir Guttorm og hans búalið. Tyrkjaránssaga greinir frá því að ræningjarnir hafi farið um Breiðdal án þess að verða verulega ágengt við mannrán og hafi hvað eftir annað týnt Eydölum. Bæði Tyrkjaránssaga og þjóðsagan segir frá því að þar komi við sögu feðgarnir, -prestarnir Einar og Höskuldur. Út af Sigríði og Magnúsi er komin stór ættbálkur íslendinga þ.m.t. síðuhöfundur.

Ræningjaskipin lágu út á Berufirði á móts við Berunes og Djúpavog í fimm daga og hertóku 110 manns auk þess að drepa 9. Til eru samtímaheimildir af því sem gerðist skráðar eftir austfirskum skólapiltum í Skálholti. Sennilega eru heimildirnar fyrir því sem gerðist á austfjörðum áreyðanlegar og greinagóðar vegna þess að þegar ræningjarnir komu til Vestamannaeyja, eftir að hafa verið í Berufirði, settu þeir 5 austfirðinga frá borði, skiptu þeim út fyrir Vestmannaeyinga. Tvo af þessum fimm drápu þeir í Eyjum, en ekki er ólíklegt að hinir þrír hafi farið heim og sagt sínar farir ekki sléttar. Þannig hafi sagan fljótlega borist með skólapiltum í Skálholt.

Það eru fáar heimildir eins trúverðugar og Tyrkjaránssaga. Þekkt eru nöfn fjölda fólks sem rænt var, og örlög nokkurra í þrældómi. Alls var fólkið tæplega 400 sem hernumið var frá Grindavík, nágrenni Djúpavogs og úr Vestmannaeyjum sumarið 1627. Fólkið var flutt til Marokkó og Alsír og selt þar á þrælamörkuðum. Hátt í 50 manns voru drepnir hérlendis meðan á ránunum stóð. Mörgum árum seinna náðist að safna lausnarfé til að kaupa fólk úr ánauð, talið er að innan við 50 hafi náði að snúa aftur heim til Íslands. Þektust er saga Guðríðar Símonardóttur úr Eyjum, -Tyrkja Guddu.

Uppnefni og örnefni, sem munnmæli geyma, eru oft einu upplýsingarnar sem til eru fyrir þjóðsögum er greina frá ákveðnum atburðum. Þannig heimildaleysi er ekki til að dreifa um sjálft Tyrkjaránið. Þó svo Hermannastekkar finnist einungis í munnmælunum og þjóðsögunni þá vann nafngiftin Hermanna, eðli málsins samkvæmt, sér ekki sess fyrr en eftir skráningu hinnar upphaflegu Tyrkjaránssögu á Austfjörðum.

 

Heimildir:

Glettingur tímarit um austfirsk málefni 1. tbl 2003

Dvergasteinn, þjóðsögur og sagnir úr Djúpavogshreppi - Alda Snæbjörnsdóttir

400 ár við Voginn - Ingimar Sveinsson

Undir Búlandstindi - Eiríkur Sigurðsson

Þjójóðsögur og sagnir - Sigfús Sigfússon

Tyrkjaránið - Jón Helgason