Skálar

Lengst úti á Langanesi má enn sjá rústir þorps sem átti sitt blómaskeið fyrir um hundrað árum. Þó svo að þarna sé ekki um neinar Karþagó rústir að ræða þá er vel þess virði að gera sér ferð til að skoða þessi mannvirki áður en þau hverfa af yfirborði jarðar.

Fyrir steypukall eins og síðuhöfund er að skoða svona rústir steinsteypu álíka menningaferð og fornar byggingar á heimsminjaskrá. Steinsteypan var byggingarefni 20. aldarinnar á Íslandi og kom þjóðinni út úr moldarkofunum, því hver sem var gat steypt sér hús.

Nú hverfa þessar byggingar 20. aldarinnar hratt af yfirborði jarðar og oft hef ég sagt við sjálfan mig; -aah þarna var ég aðeins of seinn að fara og skoða, þegar ég sé að hús er horfið.

Það er margt fleira áhugavert að sjá á Langanesi og ferð á enda að vitanum á Fonti vel þess virði þó svo það þurfi að keyri hátt í 50 km í norð-austur út í Atlantshafið frá Þórshöfn áður en komið er á Font.

Þarna úti á nesinu var búið frá því land byggðist allt fram á 20.öldina. Og er saga þorpsins á Skálum merkileg í Íslandssögunni eins og allt Langanesið.

Það þarf ekki að leita langt til að finna hvar mölin í steypuna var fengin

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Jörðin Skálar var til í upphafi byggðar á Íslandi. Skálajörðin var öldum saman í eigu Hofskirkju í Vopnafirði. Jörðin var landmikil, landið var gott til sauðfjárræktar og ýmislegt annað gerði Skála að ákjósanlegum stað til búsetu. Nálægðin við sjóinn var gjöful, reki var í fjörunni, afli á grunnmiðum og fugl í björgunum.

Þorsteinn Jónsson kom að Skálum sumarið 1910 með strandferðaskipinu Austra frá Seyðisfirði. Meðferðis hafði hann árabát, veiðarfæri og þrjá menn og stofnaði þar útgerð með aðstoð bóndans sem þar bjó, Jóhanns Stefánssonar. Þorsteinn kom aftur að Skálum sumarið 1911 og hafði þá húsvið með sér til að byggja verbúðir og aðrar byggingar.

Það sumar fjölgaði hann bátum, bræddi lifur á Skálum og kom á fót verslun. Veturinn 1911-1912 höfðu þrjár fjölskyldur vetursetu á Skálum. Fólki fjölgaði hratt á þeim árum sem Þorsteinn hafði þar atvinnurekstur, sumarið 1910 var þar aðeins eitt íbúðarhús en árið 1920 voru þau orðin níu. Uppbygging Skálaþorps var hafin.

Kútter úti fyrir Skálum, sólin merlar á Bakkaflóa

Byggðin efldist enn á árunum 1920-1924 og fjölgaði íbúum þorpsins úr 61 í 117. Auk þeirra sem átti lögheimili á Skálum kom þangað fjöldi fólks yfir sumarmánuðina svo íbúafjöldi þorpsins tvöfaldaðist. Þangað komu árabátaeigendur með báta sína og fjöldi fólks í atvinnuleit. Einnig var algengt að Færeyingar stunduðu veiðar frá Skálum.

Velgengni Þorsteins Jónssonar útgerðarmanns spurðist út og útgerð jókst á Skálum á þriðja og fjórða tug 20. aldar. Árið 1923 byggði Jóhann M Kristinsson hús með frysti- og geymsluklefum til að frysta beitusíld og geyma. Hann byggði einnig bryggju og útbjó búnað til að hægt væri að hífa upp varning úr bátunum sem síðan var fluttur á teinum, ýmist upp í salthús eða til skemmu.

Samgöngur voru alla tíð erfiðar við þorpið á Skálum, sjö tíma tók að komast til Þórshafnar fótgangandi. Strandferðaskip komu stundum við á Skálum en helsta tenging þorpsins við umheiminn var sjóleiðis til Seyðisfjarðar vegna flutninga á fiski og lýsi þangað. Oft var líf og fjör í landlegum, haldin voru böll og harmónikkuleikarar frá Skoruvík komu og spiluðu fyrir dansi fram á morgunn. Um tíma var rekið kaffihús á Skálum og jafnvel hægt að fara í bíó og sjá leiksýningar.

Þorpið á Skálum séð af sjó

Strandvarðstöð með breskum hermönnum var starfrækt á skálum sumarið 1940 og af bandarískum sjóliðum sumarið 1942. Það ár byggðu Bandaríkjamenn ratsjárstöð, 12 metra hátt mastur og 24 bragga. Hermennirnir lögðu götur um braggahverfið sem þeir kölluðu “Camp Greely” og veg niður í þorp sem enn sjást merki um.

Árið 1929 var reynt að endurbæta lendinguna á Skálum en sú framkvæmd mistókst og varð til þess að gamla lendingin eyðilagðist nánast algjörlega. Á sama tíma jukust möguleikar á útgerð annarsstaðar á landinu með aukinni vélbátaútgerð en á Skálum var ekki höfn fyrir þá. Við þetta bættist að 1931 skall á heimskreppa, fiskverð lækkaði og fiskgengd á grunnslóð við Skála fór minnkandi. Allt leiddi þetta til þess að íbúum Skálaþorpsins fór fækkandi á fjórða áratugnum.

Amerískir hermenn að skipa upp olíu á Skálum

Á árum síðari heimstyrjaldarinnar ráku að landi tundurdufl sem losnað höfðu úr sprengidundursduflagirðingu út af Austfjörðum. Tvö slík tundurdufl sprungu í fjörunni við Skála og eyðilögðust tvö hús. Fyrra skiptið var 26. nóvember 1941 og hið síðara í janúar árið 1942. Þá um sumarið fluttu fjórar fjölskyldur í burtu. Síðustu fjölskyldurnar fluttu frá Skálum haustið 1946. Lúðvík Jóhannsson sonur Jóhanns Stefánssonar Skálabónda, flutti aftur að Skálum vorið 1948 ásamt sambýliskonu sinn Jóhönnu Hansen, þau hófu búskap og bjuggu til vorsins 1955, þá fluttu þau frá Skálum sem síðan hefur verið eyðijörð. (Texti af upplýsingaskilti á Skálum)