Úr álögum

 

Hér á þessum kletti voru þeir af lífi teknir sem töldust hafa brotið lög þessa lands. Enginn veit nú nöfn þessara ólánsömu manna. Nema Valtýs á grænni treyju. Kletturinn einn vitnar þögull um stór örlög. Rotaryklúbbur Héraðsbúa.

Eftir að ég kom heim í Hérað, úr fjörbaugsgarðinum í Noregi, hefur það verið að smá renna upp fyrir mér að ég bý á sögulegri klettabyggð. Gálgakletturinn er það fyrsta sem ég rek augun í þegar þau opnast á morgnanna. Þar sem ofangreinda áletrun má finna greypta í plötu úr kopar. Þó engin hafi haft fyrir því að skrá nöfn þeirra ólánsmanna sem af lífi voru teknir á Gálgakletti þá voru Valtýarnir allavega tveir eins og fræðast má um í sögunni Valtýr á grænni treyju.

Á upplýsingaskilti við klettinn má lesa að; "aldrei hefur nein staðfesting fengist á sanngildi Valtýssögu, önnur en sú að við klettinn komu upp mannabein, sem lágu í óreiðu fram á miðja síðustu öld, en var þá safnað saman, og sett í kassa, með glerloki, sem festur var á klettinn. Árið 1975 gekkst Rotaryklúbbur Héraðsbúa fyrir því að sett var upp skilti á klettinn, en beinakassinn tekinn niður og settur á minjasafnið á Egilsstöðum, og um áratug síðar á Þjóðminjasafnið, þar sem beinin eru nú geymd".

Nú er ég nokkuð öruggur á því að sannleiksgildi Valtýssögu er ekki síðra en upplýsinganna sem koma fram á skiltinu við klettinn. Allavega minnist ég þess að hafa verið ásamt fleiru ungviði að gramsa í beinum undir Gálgakletti löngu eftir miðja síðustu öld. Ef rétt er munað lágu mannabein undir klettinum fram yfir 1970 er þau fóru í umræddan kassa með glerlokinu svo hægt væri að skoða án þess að snerta. Ekki fengu bein þessara ólánsmanna að hvíla í friði þó í kassa með glerloki væru komin, og fljótlega mátti sjá þau liggja á jörðu niðri innan um glerbrot og spýtnabrak. Sennilega hefur orsakavaldur þess verið fallandi steinn ofan af klettinum.

Einnig er á upplýsingaskiltinu lesning um nánasta umhverfi Gálgaklettsins; "Klettaásinn sem Egilsstaðakirkja og sjúkrahúsið standa á heitir Gálgaás (Gálgás), og það heiti var var í fyrstu notað um þorpið sem byggðist á ásnum og við hann um miðja 20. öld. (Sbr. vísu Sigurjóns á Kirkjubæ Glatt er á Gálgaás)".  Mig skortir kannski aldur til að minnast þess að þorpið hafi verið kallað Gálgaás þó ég hafi heyrt hvíslað um vísuna hans séra Sigurjóns á Kirkjubæ á unga aldri, sem farið var með eins og mannsmorð. Enda var hún þess eðlis að ekki var talið rétt að kenna byggðina og íbúa hennar við þesskonar skáldskap. 

Glatt er á Gálgaás,

Gróa á hverjum bás,

það er nú þjóð legur staður,

engin af öðrum ber,

efalaust þaðan fer,

til andskotans annar hver maður. 

Þó svo Gálgakletturinn standi nú orðið á besta staðnum í bænum hefur ekki nokkrum lifandi manni dottið í hug að byggja sér hús norð-austan undir honum. En ekki er svo með klettinn sem ég bý á, norð-austan undir honum var byrjað á húsi sem má sjá merki um enn í dag.

 

Til að gera langa sögu stutta þá var byrjað á þessar húsbygginu fyrir áratugum og hafa örlagasögur þeirra sem hafa haft eignarhald á þessum bletti stundum verið sorglegar. Það má því kannski segja sem svo að aldrei sé rétt að byggja hús norð-austan undir kletti sem skyggir á sól yfir bjartastan daginn þó svo að morgunn sólar gæti.

Það var æskufélagi minn sem hóf húsbyggingu stórhuga og bjartsýnn. Ég man að það sótti á mig efa þegar hann sagði mér frá þessum áformum sínum, er ekki frá því að sami hrollurinn hafi hríslast niður bakið og þegar gramsað var í beinunum undir Gálgaklettinum um árið.  Þó svo mér fyndust kostnaðar- og tímaáætlun byggingarinnar vera í bjartara lagi, þá fannst mér staðarvalið skuggalegt.

Æskufélaginn fékk bekkjarbróðir okkar til verksins og vann hann að því ásamt félaga sínum sumarlangt. Fljótlega kom í ljós að byggingin myndi ganga treglegar en áætlað var og ekki varð meira en húsgrunnur. Enn þann dag í dag stendur allt eins og þegar félagi minn gaf þessi áform upp á bátinn fyrir 30 árum, breytir engu þó síðan séu eigendurnir orðnir fjórir. 

Fyrir um sex árum fékk ágætur kunningi minn eignarhald á þessum stað. Mér brá í brún við fréttirnar og spurði hann hvort honum væri ekki sagan kunn. Sagan var honum kunn, hann sagðist þess vegna hafa haft samband við sjáanda til að skoða staðinn áður en hann lét verða af viðskiptunum. Sjáandinn hafði setið dagstund undir klettinum og lygnd aftur augunum. Eftir þá helgistund hafði hann sagt að þessi staður væri ekki lengur bundinn álögum, ljóti kallinn sem hefði haldið þarna til í gegnum árin væri fluttur undir annan klett.

Stuttu eftir þetta samtal vakti Matthildur mín mig um miðja nótt. Í símanum var maður sem nauðsynlega þyrfti að hafa tal af mér hvað sem tímanum liði. Þetta var æskufélagi minn sem ég hafði hvorki heyrt né séð árum saman enda var hann þá búin að búa erlendis hátt á annan áratug. Honum var mikið niðri fyrir, sagðist hafa frétt af eigendaskiptum á húsbyggingunni. Hann bað mig lengstan orða að vara nýja eigandann við, því þessi blettur hefði óvægin álög. Ég róaði hann með því að láta hann vita að nýi eigandinn hefði fullvissað mig um að álögin hvíldu ekki lengur á staðnum.

Við æskufélagarnir spjölluðum lengi saman þessa nótt og fórum yfir örlagasöguna. þessi blettur hafði snert flesta sem nálægt komu. Bekkjarbróðir okkar og félagi sem séð hafði um húsbygginguna var þá horfin á vit feðranna langt um aldur fram. Eins kunni æskufélagi minn skil á flestum þeim sorgaratburðum sem hent höfðu eigendur þessarar byggingar. Hann hafði sagt söguna í útvarpsþætti þar sem hann nú bjó og hafði hún vakið mikla athygli.

 

Eins og ég sagði í upphafi þá fóru þessi klettur að sækja á hugann eftir að ég kom heim yfir himin og haf, enda hef ég hann fyrir augunum dag hvern. Af örlagasögum hálfbyggðra húsa hefur heldur ekki verið neinn hörgull á síðustu árin, þar skiptir ekki nokkru máli hvort kletturinn snýr út og suður eða norður og niður.

En nú er aftur svo komið að sjá má byggingakranana sveiflast yfir klettum. Við þær framkvæmdir hefur margur gamall sótrafturinn verið á flot dreginn og skýjaglópurinn á loft hafinn þó kannski sé ekki beinlínis farið þöndum seglum með himinskautum. Nýt ég nú góðs af stórhuga fólki sem er að byggja við 110 ára gistihús höfuðbýlisins á Egilsstöðum, sem hefur frá aldaöðli búið við þau álög að hýsa gesti og gangandi. 

Eða eins og segir; "Á stórbýlinu Egilsstöðum, sem stendur á fjölförnustu vegamótum á Austurlandi, hefur löngum verið mikill gestagangur og segja má að engin tilviljun hafi ráðið því að komið var upp gistihúsi á þessum stað. Fyrr á öldum reyndist erfitt að hýsa þann fjölda gesta sem sótti húsráðendur heim vegna fátæktar. Fór það svo að árið 1884 taldi Eiríkur Halldórsson, ábúandi á Egilsstöðum, sig tilneyddan að hefja gjaldtöku fyrir gistingu að Egilsstöðum. Þar með hófst rekstur gistihúss á Egilsstöðum, sem hefur í raun haldist óslitinn alla tíð síðan (Gistihúsið Egilsstöðum 2004)".

 

Árið 1889 keyptu Jón Bergsson og Margrét Pétursdóttir jörðina Egilsstaði og er það upphafið að sögu þeirrar ættar sem þar rekur nú eitt glæsilegasta hótel á Austurlandi. Jón byggði gamla Egilsstaðahúsið árið 1904 og á þá að hafa sagt: „Hér verða vegamót". 

Eins get ég hugsað mér gott til glóðarinnar eftir að hótelbyggingunni lýkur, því verið er að byggja hjúkrunarheimili aldraðra rétt neðan við Lagarásinn, ásnum sem um er getið með forskeytinu gálgi á upplýsingaskiltinu við Gálgaklett.

Núna í bygginga blíðunni um daginn hitti ég svo kunningja sem á álagablett og spurði hvort allt væri með felldu? Hann svaraði;  "Þetta allt í þessu fína, ljóti kallinn er farinn".