Tímatal

Sérfræðingar hafa bent á að upplýsingatækni og samfélagsmiðlar hafa leitt af sér tímaleysi sem kemur í veg fyrir að eitthvað sé gert af viti. Þó svo samskiptatæknin eigi að spara okkur tíma við vandaða ákvarðanatöku þá hafa afleiðingarnar orðið þær að mun fleiri möguleikar bætast við á tímalínuna.

Möguleikarnir eru orðnir svo margir að heilastarfsemi venjulegs fólks ræður ekki við að greina á milli þeirra. Sagt er að nútímamanneskjunni berist fleiri möguleikar á einum degi en fólki á 19. öld stóð til boða á 7-8 árum. Fyrir nokkru var gerð athugun á athyglisgáfu og komist að þeirri niðurstöðu að fólk hefði misst stóran hluta athygli sinnar til að álykta, sökum tímaskorts.

Þetta gerist vegna aukinna upplýsinga. Samkvæmt athuguninni var athyglistími hvers og eins árið 2000 að meðaltali 12 sekúndur þar til nýr möguleiki bættist við til að draga ályktun af, árið 2013 hafði upplýsinga -og samskiptatæknin stytt þennan tíma niður í 8 sekúndur.

Gullfiskaminni er talið vara í 9 sekúndur. Svo kannski er það ekki bara tíminn sem er nú af skornari skammti en áður. Sífellt meira af minninu, -og meðfæddu vitinu, glatast vegna skorts á ákvarðanatöku, sem sífellt er frestasð vegna síaukinna upplýsinga.

Þess vegna er háhugavert að ímynda sér hvernig upplifunin af tímanum var á öldum áður. Þegar tíminn var nægur til þess að draga ályktanir og ekki var hægt að skrolla í nýjar upplýsingar á snjallsímanum. Hér segir frá búsháttum á Skarðsströnd á 19. öld og því hvernig tíminn var mældur á Á í fásinninu.

"Bústjórnin innan bæjar á Á var með sömu föstu reglu sem utan bæjar. Allt var þar á sínum vissa tíma, þó engin væri klukkan til að mæla tímann. Farið var eftir svo nefndum dagsmörkum sem voru: Miðmorgunn, Dagmál, Hádegi, Nón, Miðaftan og Náttmál. Var þetta sama sem, talið frá morgni til kvölds, kl. 6, 9, 12, 3, 6, og 9.

Dags -eða eyktarmörk voru miðuð við það er sólin stóð yfir einhverju greinilegu kennileiti, svo sem fjallsöxl, fossi, dalskoru eða öðru slíku. Og að kvöldi var mjaltatíminn miðaður við sjöstjörnuna, þegar heiðríkt var loft.

Og þó öll þessi himinmerki væru hulin skýjaþykkni, þoku eða dimmviðrum, þá var stuðst við birtingu og skyggingu, og svo tíminn þess á milli mældur eftir tilfinningu og venju. Mun sjaldan hafa hafa skeikað miklu fá hinu rétta með tímann." (Úr Endurminningum sr Magnúsar Bl Jónssonar I bindi bls 137)

Á þessari síðu hefur oft verið velt vöngum yfir tímanum, hvernig og með hvaða hætti hann er mældur, -og þá sérstaklega hvernig gamla íslenska tímatalið virkaði. Fyrir okkur flest nú á dögum virðist tíminn vera af skornum skammti. Það getur því verið áhugavert að gefa sér smá tíma til að rannsaka það sjálfur hvernig tímanum hefur verið útdeilt í gegnum tíðina og hvaða tilgangi hann þjónar.

Sagt er að eykt sé orð sem notað er yfir það sem er ca 3 tímar, eyktir dagsins eru því fjórar og svo á nóttin jafnmargar eyktir. Sólarhringurinn er svo tvö dúsín klukkutíma (2X12). Allt árið er fjórar eyktir með eitt dúsín(tylft) mánaða. Það skiptist í þriggja mánaða tímabil, frá vetrarsólstöðum að vorjafndægrum; vorjafndægrum að sumarsólstöðum o.s.f.v.. Maðurinn á meira að segja sína eykt; huga, líkama og sál. Eilíf hringrás tímans gengur upp í eyktum og dúsínum (tylftum / dozenal). En við teljum samt, og reiknum á okkar tíu fingrum, í tugum, -decimal.

Mannsævina mælum við línulega frá vöggu til grafar, og höldum upp á áfanga hennar í tugum s.s. um fertugt, fimmtugt o.s.f.v.. Vísindin hafa gert mannsævina línulega með upphafi og enda, sem tilheyrir þar af leiðandi ekki hringrásinni. Það má jafnvel ímynda sér að að mannsævin sé gerð upp í tíundum með því að ákveða að ekki sé hægt að telja nema á tíu fingrum. Sumir hafi samt sem áður alltaf vitað lengra nefi sínu, að tíundin er fyrir aurinn og því dýpra sem henni er fyrirkomið í hugarheimi mannfólksins, þeim mun tryggari verður neytandinn á línunni.

Forn tímatöl ganga upp í dúsínum, samkvæmt hringrás sólar, líkt og það íslenska gerði og notað var um aldir. Vagga vestrænnar nútímamenningar í Róm, reyndi jafnvel að láta árið ganga upp á tíund, -desimalt. Það má enn sjá á því að síðasti mánuður ársins er desember, en des er tíu á latínu, nov er níu, okt er átta. Síðar þegar tíundin reyndist engan veginn ganga upp á ársgrundvelli var júlí og ágúst bætt inn, sem eru nefndir eftir keisurunum Júlíusi og Ágústusi.

Allt þetta brambolt Rómarvaldsins leiddi til flækjustigs sem tók margar aldir að reikna sig frá svo árið gengi upp í sólarganginn, þess vegna var íslenska tímatalið notað af almenningi fram á 20. öldina, eða þar til búið var að skóla íslendinga nægilega í neyslunni þannig að eilíf hringrás sólarinnar hætti að skipta öllu máli.

Nú á dögum er notast við rómverskt tímatal, -það Gregoríska, sem er fyrst og fremst viðskiptalegs eðlis. það tók við af öðru rómversku tímatali, til að leiðrétta meinlega villu á ársgrundvelli, sem var farin að æpa á almenning um 1600. Ennþá er það svo að forn tímatöl ganga betur upp í gang eilífðarinnar en nútímans neytendavæna dagatal, sem við höldum að sé hið eina sanna, þó svo að það hafi af okkur tímann.

Það gamla íslenska var með mánaðarmót í grennd við helstu viðburði sólarinnar s.s. sólstöður og jafndægur, sama á við stjörnumerkin þau skiptast samkvæmt sömu reglu. Það má því segja að vísindalega höfum við gert mannsævina að línulegri tíund, -decimal. Á meðan við vitum innst inni að alheimurinn gengur í tylftum, -dozenal, á hinni eilífu hringrás eyktarinnar.

Klukku-tíminn er mælikvarði vísinda mannfólksins. Og aðeins trúin, sem vísindin efast hvað mest um, leyfir okkur þann munað að verða eilíf eins og alheimurinn sem okkur umlýkur. Þegar þetta er allt haft í huga þá kemur berlega í ljós að maðurinn er jafn langlífur og eilífðin, -nema hann kjósi annað.

Athugasemdir

[Jóhann Elíasson, 8.5.2021 kl. 07:28]

Alltaf ert þú með góðar og áhugaverðar greinar og er þessi með þeim áhugaverðari sem ég hef lesið þótt erfitt hafi verið að taka eina grein út, svo góðar eru greinarnar þínar að mínu mati.  Ég tek undir hvert einasta orð í greininni og finnst hún ætti að vera skyldulesning....

[Ólafur Arason (IP-tala skráð) 8.5.2021 kl. 18:05]

Tími er ekki til, ekki frekar en rými. Tími er ekkert. Gærdagurinn er ekki til, allt er núna. Maðurinn hefur búið til sér mælieiningar til að einfalda lífið. Mæla breytingar. Þær eru flestar byggðar á náttúrulegum fyrirbærum, eins og snúningi jarðar sem tengist árstíðaskiptum og gangi himintungla, eða ákveðnum atburðum, stærðfræðilega reiknuðum formum, hringjum og mynstrum í landslagi og staðháttum.

Trúin hefur kastað sandi í augun á okkur. Ekkert er eilíft. 

[Magnús Sigurðsson, 8.5.2021 kl. 18:22]

Þakka þér Jóhann, það er alltaf ánægjulegt að fá svona athugasemdir. Því þá væntir maður að efnið hafi komist til skila. Mér reynist oft best til að átta mig á samhengi, að koma saman orðum í pistil, sem aðrir gætu hugsanlega skilið, til að átta mig á upplýsingum.

Það er með þetta eins og margt annað sem liggur fyrir hvers manns augum í upplýsingasamfélaginu að maður þarf að stoppa við til að álykta, annars situr það eftir óafgreitt í undirmeðvitundinni  án þess að maður átti sig á áhrifunum.

Tíminn er okkur öllum dýrmætur það er því hvorki sjálfgefið að svona langloka sé skrifuð, -hvað þá lesin.

[Magnús Sigurðsson, 8.5.2021 kl. 18:53]

Takk fyrir athugasemdina Ólafur, þú ert að hitta naglann á höfuðið, tíminn er bara mælieining rétt eins og aðrar sem maðurinn hefur búið til t.d. sentímetrinn og aurinn, sem eiga að auðvelda okkur tilveruna.

Um þær má hafa sömu orð og þjóðskáldið "ekkert er útilokað, -allt getur mögulega skeð".

Kannski á ekki eftir að veröa hægt að byggja hús vegna skorts á sentímetrum, ekki vera hægt að taka við peningum vegna skorts á tíma og ekki hafa tíma fyrir tíma.

Það er þetta með skortsöluna, en eins og þjóðskáldið sagði reyndar líka "máske er einhver falinn á bak við spegilinn".

En "ekkert" er eilíft, rétt eins maðurinn meðan hann er, -eða ekki er, -nema að hann kjósi annað.

[Hörður Þormar (IP-tala skráð) 8.5.2021 kl. 20:15]

Nú held ég að Ólafur Arason hafi mátað sjálfan Albert Einstein.

[Magnús Sigurðsson, 8.5.2021 kl. 21:01]

Já, ég er ekki frá því, Hörður Þormar.

Annars er þetta ekki í fyrsta skipti sem Ólafur Arason hefur fengið hamarinn til að glamra á kvörnunum í hausnum á mér.

https://magnuss.blog.is/blog/magnuss/entry/1166030/

[Guðmundur Jónsson, 9.5.2021 kl. 11:54]

Skemmtilegt að lesa með kaffinu.

[Ólafur Arason (IP-tala skráð) 15.5.2021 kl. 08:29]

Hörður. Einstein sannaði að allt er afstætt. Tíminn skiptir því ekki máli.