Gildur limur og hopputussa

Það getur verið gaman að bera saman mismunandi merkingu orða náskyldra tungumála, s.s. færeysku og íslensku. Á mínum unglingsárum þótti fyndið að hægt væri að verða gildur limur í ríðimannafélagi Færeyja. Seinna eignaðist ég skírteini sem staðfesti að ég væri gildur limur í handverkara félagi Tórshavanar, án þess þó að finnast það vera sérstaklega fyndið. En ég steypti ekki það lengi í Færeyjum að mér hugkvæmdist eignast hest og sækja um að fá að vera gildur limur í ríðimannafélagi.

Það er ekki nóg með að spaugilegt geti verið að bera saman mismunandi merkingu orða skyldra mála, einnig má með því leiða að því líkum hversvegna sumt ber óskiljanlegar nafngiftir á móðurmálinu. Og þarf ekki skyld mál til, sem dæmi um það get ég nefnt fjallið Beinageit, sem gægist upp yfir Fjarðaheiðarendann þegar ég lít út um eldhúsgluggann, og er einn af syðstu tindum Dyrfjalla í Hjaltastaðaþinghá. Þó gelíska teljist seint skyld íslensku þá eru mörg orð íslenskunnar sögð úr henni ættuð, s.s. strákur og stelpa.

Freysteinn heitinn Sigurðsson jarðfræðingur taldi sig hafa fundið út hvernig Beinageitar nafngiftin væri til kominn. Upphaflega hefðu allur Dyrfjalla fjallgarðurinn heitið Bhein-na-geit upp á forn gelísku, sem gæti útlagst fjallið með dyrunum, eða Dyrfjöll. Síðar þegar norrænir menn fóru að setja mark sitt á landið hefði legið beinast við að kalla fjöllin Dyrfjöll, en nafnið Beinageit hefði lifað áfram á syðsta tindinum. Landnám Hajaltastaðaþinghárinnar hefur lengi þótt dularfullt. Hvorki dregur Beinageitin, né Landnáma úr þeirri dulúð með sinni hrakningasögu af Una "danska" Garðarssyni.

En það er ekki þannig orð sem ég vildi gera skil núna, heldur orð sem er illa séð á íslensku. Þetta orð hefur valdið mér heilabrotum, því lengi hafði ég ekki fundið trúverðugan uppruna þess. Þó svo að orðið megi finna orðabók þá hef ég hvergi séð að málfræðingar hafi lagt sig niður við að útskýra af hverju það er dregið. Þó svo að það væri eins og orðabókin tilgreinir, þá er það hvorki notað í daglegu tali um skjóðu né skinnpoka hvað þá lasleika, - og það sem alls ekki má nefna, - nema vera túlkað í það dónalegri merkingu að enginn vill láta hafa það eftir sér opinberlega. Ef menn voga sér t.d. að nota orðið í sömu setningu og kvenmann þá er nokkuð víst að þeir sem það gera flokkast ekki sem femínistar og varla að þeir fengju inngöngu í feðraveldið, helst að þeir lentu metoo myllunni.

Þetta er semsagt orð sem maður viðhefur ekki ef maður vill vera partur af siðmenntuðu samfélagi. Ég man að fyrir áratugum síðan vorum við að vinna saman nokkrir félagar við að undirbúa bílaplan undir steypu, þegar fram hjá gekk kvenmaður í þyngri kantinum og vildi þá einn vinnufélaginn meina að hún myndi nýtast vel sem jarðvegsþjappa. Viðhafði í því sambandi þetta forboðna íslenska orð. Við hinir urðum vandræðalegir þangað til sá elsti okkar tók af skarið og sagði með þjósti "þetta eru nú meiru helvítis brandararnir". Sem leiðir aftur hugann að því hvaðan orðið brandari er komið. En í stað þess að fara með þessa spekúlasjónir út um þúfur þá ætla ég að halda mig áfram við ljóta orðið.

Það sem mig grunaði ekki þá, var hvað þessi vinnufélagi, fyrir margt löngu síðan, fór hugsanlega nærri uppruna orðsins. Að hjá frændum okkar lengra í austri en Færeyjar væri hvorki um brandara né dónaskap að ræða að hafa þetta orð uppi við þau störf sem var verið að vinna, að vísu samsett, en það var nú reyndar akkúrat það sem vinnufélaginn gerði í denn.

Það var ekki fyrr en mörgum áratugum seinna þegar ég bjó í Noregi að ég fór að brjóta þetta orð raunverulega til mergjar, og það eftir að hafa varla heyrt nokkurn lifandi mann hafa haft það á orði í áratugi. Það var þegar við Matthildur mín vorum í heimsókn hjá vinafólki. Þar sá hún bát við smábátahöfnina, en bátar fara ekki framhjá sjómannsdætrum, en í þetta skipti var það nafnið á fleyinu, - Havtussa. Þær kímdu yfir bátsnafninu sjómannsdæturnar, meðan okkur vinunum þótti vissar að þykjast ekki taka eftir því, enda sjálfsagt báðir brenndir af bröndurum forboðinna orða frá því í bernsku.

Það var semsagt hjá frændum okkar í Noregi sem upprunan gæti verið að finna. Þegar við Matthildur keyrðum seinna niður Lofoten, þá gleymdum við að taka með okkur landakort, hvað þá að við hefðum gps, enda eru flestar okkar ferðir skyndiákvarðanir, sem helgast af því hvort sólin sjáist á lofti og hún stendur hæst í hásuður, því auðvelt að rata. En þetta ferðalag var óvenjulegt að því leiti að við þurftum að yfirnátta eins og frændur okkar komast að orði. Þess vegna þurfti að fylgjast með vegvísum þegar leið að kveldi. Þá sáum við vegvísi, sem vísaði á stað, þangað sem ferðinni var ekki heitið. En hvað um það, þetta staðarnafn gaf mér tækifæri til að færa þetta dónalega orð í tal, án þess að vera dónalegur.

Það var semsagt Tussan á Lofoten sem gaf mér tækifæri á að ræða þetta orð við norska vinnufélaga mína. Ég gætti þess að sjálfsögðu vandlega að láta þá ekki vita af tilvist orðsins á íslensku, en spurði hvað það þýddi á norsku. Fyrst könnuðust þeir ekki við að orðið merkti nokkurn skapaðan hlut, þó svo að staður á Lofoten héti þessu nafni. Ég benti þeim þá á að til væri norskur bátur sem bæri nafnið Hav-tussa. Þeim elsta rámaði þá í þetta orð, og sagði að það tengdist frekar fjöllum en sjó, reyndar kvenveru, sem byggi í fjöllum, þó ekki nákvæmlega norskri tröllkonu. Til væri ljóðabálkur eftir norðmanninn Arne Garborg sem nefnist Haugtussa og er þar kveðið um ást í meinum, tröll og huldufólk í fjöllum.

Það sem mér datt helst í hug eftir þessa eftirgrennslan var að tussa hefði upphaflega verið orð yfir skessu eða skass. Þá rann upp fyrir mér að verkfæri sem við norsku vinnufélagarnir vorum vanir að vinna með þegar jarðvegur er þjappaður undir steypu, jarðvegsþjappa á íslensku, er kölluð hopputussa á norsku, eða hoppetusse, en þegar e-ið er aftan við á það við hvort kynið sem er af þessum huldu verum. Hann var þá kannski ekki eins dónalegur og í fyrstu virtist brandarinn sem vinnufélaginn sagði um árið.

Nú má segja að þessi pistill sé orðinn tilbúinn undir steypu, ef ekki algjör steypa. Það er samt mín von að hann forði þeim, sem hafa náð að lesa þetta langt, frá því að þurfa að liggja andvaka yfir þessu forboðna orði. Það er ekki víst að málvísindamenn leggist í rannsóknir á uppruna þess í nánustu framtíð, frekar en fram til þessa.

Tussefolk

Ps. þessi pistill birtist hér á síðunni árið 2018 og er nú endurbirtur í tíðindalausu tómarúmi almanaks áramótanna, sem fer aðallega í upprifjun þess liðna, en áramót sólársins voru fyrir viku með hækkandi sól í örófi alda. Ég vil biðja lesendur um að taka efni pistilsins ekki sem hrútaskýringu, heldur fróðleiksmola um málið.

Athugasemdir

[Pálmi (IP-tala skráð) 30.12.2021 kl. 12:06]

Á barnabörn á leikskóla í Skien,Telemark í Norðvegi.Rak í rogastans þegar ég las skiltið á einni deildinni,sem sagt “Haugtussa.”

[Magnús Sigurðsson, 30.12.2021 kl. 12:23]

Sæll Pálmi, eitt af norsku orðunum sem gaman er að bera saman við íslenskuna er einmitt leikskóli = barnahaginn / barnehagen.

Þetta ljóta íslenska orð þykir falleg og fornt í norsku og sennilega á orðið sama uppruna á báðum tungumálum, þó svo að þjóðirnar fari með það á sitthvorn veg.

[Pálmi (IP-tala skráð) 30.12.2021 kl. 17:33]

Þetta heitir vissulega barnehagení Telemark enda er leiksvæði barnanna villtur skógur með maurum og öllu tilheyrandi.

[Magnús Sigurðsson, 30.12.2021 kl. 18:01]

Það var einmitt í Telemark sem Havtussan var við bryggju, -í Skjelsvik rétt fyrir neðan Skien og Porsgrunn. 

Já það er flott hvernig norðmenn tækla barnahagann. Hann er hafður við hæfi barnanna. Svo ég get trúað því að leiksvæðið hafi verið villtur skógur með maurum og froskum

Fyrir kraftmikla stráka eru sumstaðar sérstök útisvæði með trjám til að klifra í og til kofabygginga. Það er gengið út frá því að allir séu ekki steyptir í sama mótið.

Eitt af norsku orðunum sem mér fannst hitta nokkuð vel í mark, sem íslendingi, var heitið yfir Vegagerð ríkisins, -Stadens vegvesen.

[Pálmi (IP-tala skráð) 30.12.2021 kl. 18:14]

Já það ernokkuð um vesen hjá frændum vorum sbr. Brandvesen(slökkvilið)

[Haukur Árnason, 30.12.2021 kl. 18:44]

Í Stafanger er, allavega var fyrirtæki sem hét Tussa. Veit ekki hvernig fyrirtæki, en það komu hingað menn frá þeim á einhverja ráðstefnu sem Landssíminn tók líka þátt í. Ég vann þar á þesuum tíma.
Þegar þeir kynntu sig, sögðust þeir vera frá fyrirtækinu sem ekki mætti nefna.

[Magnús Sigurðsson, 30.12.2021 kl. 19:27]

Haukur, þetta norska fyrirtæki bíður m.a. annars upp á ýmsar fjarskipta-, net- og rafmagnslausnir. https://www.tussa.no/privat

Það er spurning hvernig þetta kröftuga orð varð móðgandi á móðurmálinu. Ég fékk þá ábendingu að á norrænu málum væri orðin tussa og píka haft um betra kynið s.s. í dönsku, -pige og tusse og svo tussedreng um fínlegan dreng.

Íslenskan hefur orðin strák og stelpu sem talin eru vera komin úr gelísku. Það má kannski segja að Melkorka hin írska formóðir okkar íslendinga hafi haft hönd í bagga með að gera tussu og píku að skammaryrðum, en strák og stelpu góðkennd í málinu.

[Bjarni G. Bjarnason (IP-tala skráð) 31.12.2021 kl. 00:36]

Er þetta ekki bara sama orðið og "Skessa"?

Annað hvort aðeins breytt hjá Noðrmönnunum, nú eða okkur?

[Magnús Sigurðsson, 31.12.2021 kl. 06:57]

Sæll Bjarni, ég gat mér þessi til að þetta væri annaðhvort það sem við köllum skessu eða skass á íslensku. Svo datt mér líka í hug að þetta gæti verið kvenmyndin af orðinu þurs.

Samkvæmt ljóðum Arne Garborg um Haugtussuna þá er hún að mér skilst huldukona sem býr í holtum og hæðum svona eitthvað í líkingu við íslensku álfkonuna.

Ég verð alltaf hrifnari af hugmyndinni um að hin írska formóðir okkar, hún Melkorka, hafi skeytt skapi sínu á þessari norsku huldukonu með því að kenna börnunum sínum að nota orðið þegar þau töluðu ljótt.

https://en.wikipedia.org/wiki/Haugtussa

[Símon Pétur frá Hákoti (IP-tala skráð) 31.12.2021 kl. 14:43]

Heill sértu og sæll Magnús

Í tilefni af áramótum, þá langar mig að óska þér og fjölskyldu þinni gæfuríks komandi nýárs.

Og kærar þakkir fyrir alla þína fróðlegu og skemmtilegu pistla í gegnum árin.

[Magnús Sigurðsson, 31.12.2021 kl. 16:57]

Þakka þér fyrir Símon Pétur, -og sömuleiðis.

Eins vil ég þakka þér fyrir allar þína málefnalegu athugasemdir þær hafa víkkað sjóndeildarhringinn og kennt manni að veröldin er ekki bara hvít eða svört.

[Ólafur Arason (IP-tala skráð) 7.1.2022 kl. 23:23]

Sæll.

Smá leiðrétting. Uni danski var sonur Garðars Svavarssonar. Hann var því Garðarsson, ekki Svavarsson.

[Magnús Sigurðsson, 8.1.2022 kl. 08:17]

Þakka þér fyrir leiðréttinguna Óli, breyti þessu nú þegar.