Mörsugur

Í dag, á Þorláksmessu, hefst þriðji mánuður vetrar samkvæmt gamla norræna tímatalinu. Mánuðurinn hefst ævinlega á miðvikudegi í níundu viku vetrar á tímabilinu 20.-26. desember. Honum líkur um miðnætti á fimmtudag í þrettándu viku vetrar á tímabilinu 19.-26. Janúar, en þá hefst þorri. Mánaðarheitið mörsugur er nefnt í Bókarbót sem er viðauki við rímnatal frá 11. öld, varðveitt í handriti frá því um 1220. Í Eddu Snorra Sturlusonar er þessi sami mánuður nefndur hrútmánuður.

Hvað nafnið mörsugur þýðir er ekki alveg vitað. Auk þess að vera kallaður hrútmánuður í Snorra Eddu, var hann í seinni tíð kallaður jólamánuður. Auðvelt er að geta sér til um hversvegna mánuðurinn er nefndur hrútmánuður því þetta var og er mánuðurinn sem hrútarnir fara á ærnar. Orðið jólamánuður segir sig svo til sjálft, en gætir þó danskra áhrifa. Norræna tímatalið var það tímatal sem notað var af flestum Norðurlandabúum þar til júlíanska tímatalið tók við og raunar lengur. Í Danmörku voru gömlu mánaðaheitin löguð að nýja tímatalinu þar bar þessi mánuður nafnið jólamánuður.

Sr. Oddur Oddsson á Reynivöllum í Kjós taldi orðið mörsugur vera sett saman úr orðunum mör „innanfita í kviðarholi dýra“ og sugur sem leitt er af sögninni sjúga, þ.e. „sá sem sýgur mörinn“. Einnig taldi Gísli Jónsson, íslenskufræðingur, að mörsugur héti svo vegna þess að hann væri sá mánuður sem sýgur mörinn, „ekki einasta úr skepnunum, heldur nánast öllu sem lífsanda dregur.“ þó svo því sé þveröfugt farið í dag hvað mennina varðar, því sennilega er mörsugur orðinn sá mánuður sem „mör“ hleðst hvað mest á mannfólkið.

Norræna tímatalið er það tímatal sem notað var af norðurlandabúum þar til það júlíanska, eða nýi stíll, tók við og mánaðaheitin miðast við árstíðir náttúrunnar. Því er skipt í sex vetrarmánuði og sex sumarmánuði. Það miðast annars vegar við vikur og hins vegar við mánuði, sem hver um sig taldi 30 nætur. Þannig hefjast mánuðirnir á ákveðnum vikudegi, fremur en á föstum degi ársins.

Árið var talið í 52 vikum og 364 dögum. Til þess að jafna út skekkjuna sem varð til vegna of stutts árs var skotið inn svokölluðum sumarauka. Þannig var sumarið talið 27 vikur þau ár sem höfðu sumarauka, en 26 vikur annars. Í lok sumars voru tvær veturnætur og var sumarið alls því 26 - 27 vikur og tveir dagar. Í mánuðum taldist árið vera 12 mánuðir þrjátíu nátta og auk þeirra svonefndar aukanætur, 4 talsins, sem ekki tilheyrðu neinum mánuði. Þær komu inn á milli sólmánaðar og heyanna á miðju sumri. Sumaraukinn taldist heldur ekki til neins mánaðar.

Í Íslendingasögum er algengt orðalag að tala um „þau missiri“ þegar átt er við heilt ár, en orðið ár kemur hins vegar varla eða ekki fyrir þegar rætt er um tíma. Eins eru talið að það sem kalla mætti áramót hafi verið á vori eða hausti og hefur bæði sumardagurinn fyrsti og fyrsti vetrardagur verið nefndir sem tímamót á við nýársdag. Æviskeið manna var ekki talið í árum, heldur vetrum og er það ennþá svo hvað dýr varðar, s.s. að hestur sé 8 vetra.

Vetur: gormánuður, ýlir (frermánuður), mörsugur (hrútmánuður eða jólamánuður), þorri, góa, einmánuður.

Sumar: harpa (gaukmánuður), skerpla (sáðtíð eða eggtíð eða stekktíð), sólmánuður (selmánuður), heyannir (miðsumar), tvímánuður (kornskurðarmánuður), haustmánuður (garðlagsmánuður).

Undanfarna tólf mánuði hafa mánuðunum samkvæmt gamla íslenska tímatalinu verið gerð skil hér á þessar síðu. Sá fróðleikur sem um mánuðina hefur birst má allan finna á netinu og hefur hann verið sóttur á Árnastofnun, Vísindavef háskólans, Wikipedia, Náttúru, fornsögurnar ofl.. Áður en þessi rannsókn á gamla norræna tímatalinu hófst, taldi ég að um fánýtan fróðleik væri að ræða. En eftir að hafa farið yfir alla mánuðina hef ég komist á þá niðurstöðu að gamla tímatalið er mun betur tengt gangi himintungla og hrynjanda náttúrunnar en það Gregoríska, sem er það tímatal sem notað er í neyslusamfélagi nútímans. Til að upplifa þetta til fulls fór ég í gær á sólstöðuamkomu við Lagarfljót þar sem hillt var rísandi sól.

Bloggfærslur um gömlu mánuðina má finna hér. 

Hvítramannaland

Íslendingar hafa löngum verið stoltir af uppruna sínum, enda komnir af víkingum sem settust að í mörgum Evrópulöndum og hafa litað menningu þeirra allt til dagsins í dag. Eins eiga þessir fyrrum sægarpar okkar, sem stimplaðir voru hryðjuverkamenn síns tíma, að hafa fundið Ameríku. En þegar spurt er hvort norrænir menn hafi numið þar land er fræðilega svarið nei, ef frá er talið Grænland. En þaðan hurfu norrænir menn með öllu á óútskírðan hátt skömmu eftir 1400. Hér á þessar síðu hefur í nokkrum skipti verið velt vöngum yfir því hvað um Grænlendingana varð og þá hvort geti verið að þeir hafi haldið áfram stystu leið yfir hafið til að byggja Vínland eftir að lífskilyrði versnuðu á Grænlandi. Þessar vangaveltur má sjá í færslunum frá því fyrr á þessu ári, „Týndir Íslendingar“, „Hvað varð um Íslensku Grænlendingana“ og „Steinarnir tala“.

Hús Mandan fólksins eru um margt ólík hýbýlum dæmigerðra frumbyggja.

Til eru sagnir af Mandan indíánum sem voru sumir hverjir ljósir á hörund og jafnvel sagðir hafa verið bláeygðir. Svo vel vill til að skráðar heimildir eru til um þessa indíána N-Ameríku og nokkuð vitað um lifnaðarhætti þeirra sem voru um margt sérstakir þegar frumbyggjar Ameríku eru annars vegar. Könnuðirnir Lewis og Clark dvöldu á meðal þeirra veturinn 1804-1805 í leiðangri sínum vestur yfir Klettafjöll á vegum Thomas Jeffersons. Þar áður eru til heimildir um að Fransk-Kanadíski kaupmaðurinn Pierre Gautier de Varennes hafi átt samskipti við Mandan indíána og þó það sé ekki skráð af honum sjálfum þá á hann að hafa rætt það við sænsk ættaða fræðimanninn Pehr Kalm að á slóðum Mandan við Missouri ána hafi hann fundið norrænan rúnastein. En þjóðflokkur þessi hafði fasta búsetu í bæjum sem byggðir voru úr grjóti og torfi á bökkum Missouri í miðvestur ríkjunum, aðallega í suður og norður Dakota.

Lögfræðingurinn, landkönnuðurinn og listmálarinn George Caitlin dvaldi hjá Mandan um tíma árið 1832 og málaði þá margar myndir af þessu fólki og hýbýlum þess. Caitlin lýsti Mandan sem gjörólíkum dæmigerðum frumbyggjum N-Ameríku, bæði í lífsháttum og vegna þess að 1/6 þeirra væri ljós á hörund með ljósblá augu. Mandan indíánar voru síðan sameinaðir öðrum ættbálkum inn á verndarsvæðum sem sífellt minnkuðu vegna ásóknar stjórnvalda í land þeirra. Á 19. Öld voru Mandan orðnir nokkur hundruð og lifðu innikróaðir ásamt Hidatsa og Arikara ættbálkunum en þar gengu þeir í gegnum "mislukkaða" bólusetningar áætlun stjórnvalda gegn bólusótt sem því sem næst gjöreyddi þeim. Í dag er ekki talið að neinn Mandani sé til í heiminum sá síðasti hafi horfið af yfirborði jarðar árið 1971.

Þó svo sumir vilji meina að Mandanir kunni að hafa haft norrænt víkingablóð í æðum eru þeir fleyri sem vilja meina að um forna kelta hafi verið að ræða. Til eru sagnir um Walesbúann Morgan Jones sem féll í hendur indíána vestur af Virginíu 1660 sem ráðgerðu að drepa hann en þegar hann bað fyrir sér á gamalli gelísku sýndu þeir honum virðingu og var honum sleppt. Miðað við hvernig mankynssagan greinir frá fundi Kólumbusar á Ameríku og því hvernig hún var numin í framhaldinu, eru það varla aðrir en illa skólaðir sveimhugar sem halda því fram að Ameríka hafi verið þekkt af Evrópumönnum og siglingarleiðin legið í nágreni við Íslandsstrendur árhundruðum fyrir Kólumbus.

Rithöfundurinn Árni Óla ritaði greinina Hvítramannaland fyrir mörgum áratugum síðan og var frásögnum hans í besta falli metinn sem hugarburður. En sjálfur dró Árni enga dul á að hann lét hugann reika á milli línanna í þeim fátæklegu heimildum sem íslendingasögurnar hafa að geyma um Vínland hið góða. Í grein sinni dregur hann fram menn á við Hrafn Hlymreksfara sem sigldi vestur um haf frá Írlandi og sagði sögur af íslenskum manni sem þar bjó sem talin er hafa verið Björn Breiðvíkingakappi.  Eins segir hann frá Guðleifi úr Straumfirði sem til vesturheims kom og Ara Mássyni sem þar ílendist. Þessir íslendingar tengdust allir Írlandi og Skosku eyjunum enda var Hvítramannaland einnig kallað Írland hið mikla. Hermann Pálsson fyrrverandi prófessor við Edinborgarháskóla er á svipuðum slóðum og Árni Óla í grein Lesbók Morgunnblaðsins 18. september 1999 en þar veltir hann fyrir sér Vínlands nafngiftinni og hvort það hafi byggst Evrópumönnum á undan Íslandi.

 

 

Hvað er TiSA?

Á þessari stundu tekur Ísland þátt í leynilegu samningaferli. Þar sem ljóst er að samningurinn, TISA, gengur mest og best út á að við afsölum okkur réttindum og völdum sem hingað til hafa verið talin sjálfsögð. sjá meira

Hvað sem utanríkisráðuneytið fimbulfambar um þetta TiSA leynimakk, þá virðist það vera almenn skoðun víða um heim að undir leynist samkomulag stjórnmálamanna stórfyrirtækja sem jaðri við landráðum.

 

 

TiSA ekki gegn loftslagsmarkmiðum

Stríðsglæpir

Loftárásir á börn og saklausa borgar leysa engan vanda. Loftárásir á Sýrlandi sem hefnd fyrir París er glórulaust svar og á ekkert skylt við heilbrigða skinsemi. 

Stríð eru hryðjuverk, og ríkisstjórnum margra vesturlanda er stjórnað af hryðjuverkamönnum, barnamorðingjum og siðblindingum, þeir sem taka slíkar ákvarðanir ætti að handtaka og dæmd fyrir hryðjuverk.

Á þessu myndbandi má sjá hvað óbreyttir borgarar mega þola vegna loftárása frakka í Sýrlandi, það eru svona myndir sem fréttamiðlar sem eru handbendi valdhafa vesturlanda sýna ekki með fréttum.

 

 

Bretar hefja loftárásir

Hvað er að því að halda plani A?

Síðan um 1850 er talið að hitastig jarðar hafi hækkað um tæpa eina gráðu. Hvert kjörhitastig jarðar er hlýtur allt fara eftir því við hvað er miðað og hversu mikið má menga til að ná því hitastigi. Í landi elds og ísa þá geta hnattræn exel-meðaltöl kvótafræðinnar verið skjön við allan veruleika. Þar sem vonlaust er að halda aftur af eiturspúandi eldfjöllunum, enda ekki nema ár síðan að meinlaust eldgos í Holuhrauni mengaði margfalt á við alla Evrópu þrátt fyrir einlægan vilja stjórnvalda til að takmarka tjónið. Jafnframt er ekki úr vegi að rifja upp það um hitafar sem sagan telur vera upphaf byggðar í þessu landi.

Fyrir meira en þúsund árum síðan þá á að hafa ríkt hlýindaskeið sem gefur nútímanum lítið eftir nema síður sé. Jafnvel er talið að Ísland hafi verið svo til jöklalaust og uppi eru um það sögusagnir að þar sem nú er Vatnajökull hafi verið þjóðleið á milli Litla-héraðs (nú Skaftafell í Öræfum) og Möðrudals á fjöllum, Vatnajökull á að hafa verið kallaður Klofajökull. Einnig á Bárður nokkur að hafa flutt sig úr samnefndum dal á norðurlandi suður yfir bunguna sem við hann er kennd, ólíklegt er að hann hafi öslað snjóskafla á þeim ógnarslóðum að óþörfu.

Því er alltaf spurningin við hvað er miðað. Þegar ég spurði afa minn og nafna að því hvort ekki hefði verið notalegt að búa í torfbæ á fyrstu áratugum 20. aldar, en þessarar spurningar datt mér í hug að spyrja vegna þess að torfabæjar lífstíllin hlyti að hafa verið notalegt værðarlíf miðað við okkar tíma. Svarið sem sá gamli gaf bergmálar enn í mínu minni „minnstu ekki á það helvíti ógrátandi nafni minn“. Nú ber svo við að hitastig er talið hátt í sögulegu samhengi staðlaðra hitamælinga sem ná örfáa áratugi aftur í tímann. Þegar maður kynnir sér íslandssöguna þá skilur maður vel hvað fyrri kynslóðir máttu glíma við en þar var helvítið ekki alltaf heitt.

Í bókinni Fátækt fólk segir 20. aldar maðurinn, Tryggvi Emilsson, sem var uppalinn í torfbæ í Öxnadal, svo um sitt samferðafólk á fyrstu áratugum sinnar aldar; „Þetta fólk bar grjót á höndum og hlóð garða og veggi, risti torf á hey og á þök, gerði sér eldivið úr suðataði sem varð að ösku til að þurrka upp leka og vann meðan hugurinn hjarði.“ - „Þyngsta þrautin var að standast afleiðingar vetrarhörkunnar þegar seint voraði, börnin voru mögur og lasburða en reyndu þó að skríða á eftir henni móður sinni þegar hún var að hreinsa túnið, með bláar hendur eftir frostbólguna um veturinn, faðirinn fór sér hægt, þrótturinn var ekki upp á marga fiska. En eftir að fært var frá og mjólkin og skyrið og smjörið var aftur í búrinu og hver fékk sinn skammt fór lífsstraumurinn frá kjarngresi dalsins um alla mannkindina og að því bjuggu menn langt fram á næsta vetur“.

Þó upphafi 20. aldar hafi verið kalt ,m.a.með sínum frostavetri 1918, þá var seinni hluti þeirrar 19. öllu kaldari, og eru frásagnir sem Tryggvi hefur eftir föður sínum til merkis um það. „Á þessum hraunslóðum skeði sá atburður að ung kona þar úr sveit gekk við ásauði og hóaði saman til kvía, hún hélt á prjónum eins og venja var á tímum vinnuhörkunnar og hraðaði göngunni. Þessi kona var smalavön og kunnug hrauninu en í þetta sinn kunni hún ekki fótum sínum forráð og féll í hraungjótu, líka þeirri sem faðir minn dró lambið úr. Ekki slasaðist hún í fallinu svo til baga væri en kom niður á fæturna og hélt á leist og bandi.“ Þessa sögu sagði faðir Tryggva frá þeim tíma sem hann hafði verið vinnumaður á Straumi þar sem nú stendur álverið í Straumsvík. Þess má geta að konan á að hafa klárað að prjóna sokkana úr bandinu í hraungjótunni sem hún komst ekki uppúr og lognaðist að lokum út af á sjötta degi en vaknaði svo á einhvern yfirnáttúrulegan hátt komin upp úr ókleifri gjótunni. Töldu menn að henni hafi tekist það í svefni sem ekki tókst í vöku.

Ef menn halda að Tryggvi hafi fært í stílinn um köld kjör í bók sinni þá hafa opinberar heimildir ekki gert það síður. Í bókinni Gróandi þjóðlíf-sagan sem aldrei var sögð, má finna eftirfarandi; „Þau válegustu tíðindi höfðu nú gerst, að yfir landið dundu einhver ægilegustu harðindi í sögu þjóðarinnar. Það var líkast því sem nokkur aðdragandi væri að þessu, eins og vetrarríkið og hafísinn væri smámsaman að magnast og sækja í sig veðrið og koma í hviðum yfir landið. Mjög harður þriggja ára kafli vetrarríkis og frosta hafði komið árin 1866-69 og þá varð til kvæði Kristjáns Fjallaskálds „Nú er frost á fróni“. Það fjallar um bjargarskortinn víða á Norðurlandi, voru þá mikil grimmdarfrost með spilliblotum inn á milli svo jörð varð klakastorkin og voru jarðbönn langt fram á vor með 20-30 stiga frostum. Var hann kallaður „klakavetur hinn mikli“.

En nú tók steininn alveg útyfir. Geysilegar frosthörkur hófust um landið allt strax fyrir jólin 1880 og lagði bráðlega allar víkur og firði, svo að gengið varð á ís úr Reykjavík og upp á Akranes og um allan Breiðafjörð eins langt og eyjar náðu. þá fyrst hóf hið hamramma heimskautslega vetrarríki innreið sína í fullu veldi 9. Janúar 1881, þegar á skall einhver sú skelfilegasta norðanhríð sem sagnir fara af. Þessi bylur stóð að segja má vikum saman með óskaplegri veðurhæð, svo hús og bátar og hey fuku og með hörkufrosti sem komst langtímum niður í 40 stig. Með þessu fárviðri rak ófyrirsjáanleg hafþök af ís að landinu um miðjan vetur svo allir firðir fylltust og fjöldi bjarndýra gekk á land og ráfuðu langt fram í sveitir. Þegar svo hafði staðið vikum saman með litlum hléum og nýjum og nýjum stórhríðum ríkti alger neyð og bjargarskortur um mikinn hluta landsins. Lá jafnvel við að fólk króknaði í húsum inni.

Næsti vetur var ekki eins stórviðrasamur né kaldur, en þá tók ekki betra við, því þá hófust harðindin að ráði með vorinu, í apríl-mánuði, með fádæma norðanstormi svo hafísbreiður rak upp að Norðurlandi og lá hann þar allt sumarið fram í september og orsakaði það, að stórhríðarkaflar komu af og til allt sumarið og ár voru riðnar á ís í júlí-mánuði. Í seinni hluta ágústmánaðar segir sýslumaður, Benedikt Sveinsson, í bréfi frá Héðinshöfða við Húsavík; „Hér er dæmalaus ótíð. Hún tekur hreint ekki neinu tali. Enginn baggi hirtur í garð, og einlægir snjóar og krapa-hríðar, svo menn sitja dag eftir dag inni verklausir. Guð má ráða hvar þessi ósköp enda.“ 

Við Berufjörð austanlands segir Marteinn Þorsteinsson frá bernsku sinni í viðtalsbókinni Gengin spor, þó svo að ártölunum skeiki um eitt ár á lýsingin greinilega við um sama tímabil; „Fátt eitt man ég úr fyrstu bernsku, þá voru harðindaár og þröngt í búi hjá öllum almenningi. Veturinn 1881-1882 var geysilega frostharður og mikil ísalög. Hafís kom þó aðeins skammt inn fyrir Djúpavog. Þangað út lagði Berufjörð og eru það þrjár mílur danskar. Var allstaðar ekið á ísum landa á milli heim að hverjum bæ.

Árið 1883 varð fellisvetur. Þá kom ísinn á síðasta vetrardag. Flestir bændur voru heylausir og þrjár fyrstu vikur sumarsins stanslaus stórhríðarbylur. Faðir minn slátraði því sem nær hverju lambi um leið og það fæddist og fóru aðeins ellefu lömb á sumarhaga þetta vor, en fullorðið fé lifði allt. Mér er þetta minnisstætt vegna þess, að eitt þessara 11 lamba var mér gefið. Að Fossgerði, næsta bæ við Steinaborg, hafði þá nýlega komið maður, er Árni hét Sigurbjörnsson. Kona hans hét Hallfríður. Þau áttu nokkrar skjátur og misstu þær allar. Urðu síðan að hrökklast burt.“

Seinni hluta 19. aldar komu svo árin sem landinn mátti auk kuldans glíma við afleiðingar eldgosa, líkt og Öskju gosins 1875. En þessa lýsingu má finna í bókinni Gróandi þjóðlíf-sagan sem var aldrei sögð; „Allt virðist ein tilgangslaus auðn, þar sem við erum á ferð um foksanda hjá Hrossaborgum. Beinagrindur hesta liggja gulnaðar í malarbingjum gosöskunnar og vekja kenndir um skrælnaðan dauðadal, - hinsti fugl flögrar með ámátlegu væli yfir líflaus moldarbörð með skorpnuðu lyngi, - Krafla og Víti krauma og spú frá sér daunillri eimyrju úr brennisteinsgasi yfir flögin.“ - „Hvernig datt mannfólkinu nokkurntíma í hug sú fásinna að setjast hér að og velja niðjum sínum ævikjör og átthaga á þessari heljarþröm,,,“

Það er ekki svo langt síðan reglulegar mælingar hitastigs hófust á heimsvísu og hér á landi ekki fyrr en um miðja 19. öld þegar danska veðurstofan hóf að skipuleggja veðurathuganir á Íslandi. Hvernig dettur mannfólki okkar tíma sú fásinna í hug að kalla til ráðstefnu vegna göróttrar skýrslu Alþjóðabankans? Stofnunnar sem hefur gengið lengst í að arðræna auðlindir jarðar í nafni hagvaxtar. Og notar til málatilbúnaðarins, þau ár með í meðaltal hnattrænnar hlýnunar sem þeim sem þau lifðu vildu helst gleyma, eða í það minnst að á það helvíti væri ekki minnst ógrátandi.

„Það er ekkert plan B“

Verðtryggingarglæpóið - það sem láðist að kynna frá 2001

„Já við förum með þetta lengra“

Ýlir

Ýlir er annar mánuður vetrar samkvæmt gamla norræna tímatalinu. Hann tekur við af gormánuði og hefst á mánudegi í fimmtu viku vetrar á tímabilinu 20. nóvember til 27. nóvember og ríkir þar til mörsugur tekur við seint í desember. Ýlir er í Skáldskaparmálum Snorra-Eddu nefndur frermánuður. Eina heimildin um nafnið ýlir til forna er í svonefndri Bókarbót sem varðveitt er í handriti frá um 1220.

Ásgeir Blöndal Magnússon telur orðið ýlir skylt orðinu jól, en uppruni þess er umdeildur. Árni Björnsson telur mánaðarheitið ýlir ver helstu röksemd fyrir heiðnu jólahaldi í desember. Árni telur að norræn jól hafa í öndverðu verið skammdegishátíð, en þær hafa þekkst um víða veröld. Þetta virðist hafa verið veislur og einhvers konar ástarleikir. Þekkt sé að kynferðislegir helgileikir hafi þekkst meðal fólks sem bjó í náinni snertingu við náttúruna og að frjósemi í mannlífinu hafi átt að kalla á frjósemi í náttúrunni. Oft sé því talað um að blóta til árs og friðar á jólum þar sem ár merkir árgæska. Telur Árni að þessu til til stuðnings megi nefna kvæði um Harald hárfagra. Þar sem hann er sagður vilja drekka jól úti og heyja Freys leik. En Freyr og Freyja voru frjósemis goð í heiðnum sið.

Sennilegt er að heiðin jól hafi verið sólstöðuhátíð að vetri og hafi ekki verið á neinum vissum degi, heldur þegar vel stóð á tungli í svartasta skammdeginu. Í Grettissögu, sem lýsir vel heiðnum háttum, segir frá jólum sem Grettir átti þegar hann dvaldi í Noregi hjá Þorfinni í Háramarsey. „Í móti jólum býst Þorfinnur að fara til bús síns þangað sem hét í Slysfirði. Það er á meginlandi. Hafði hann boðað þangað mörgum vinum sínum. Húsfreyja Þorfinns mátti eigi fara með bónda því að dóttir þeirra frumvaxta lá sjúk og voru þær báðar heima. Grettir var heima og húskarlar átta. Þorfinnur fór nú við þrjá tigu frelsingja til jólaveislunnar. Var þar hinn mesti mannfagnaður og gleði.“

Þess er skemmst að geta að Háleyskur víkingalýður var á sveimi við Háramarsey um þessi jól, sem átti Þorfinni bónda grátt að gjalda, „tveir bræður eru nefndir til að verstir voru. Hét annar Þórir þömb en annar Ögmundur illi.“ Þessi flokkur hafði þann hátt á að; „Þeir gengu berserksgang og eirðu öngu þegar þeir reiddust. Þeir tóku á burt konur manna og höfðu við hönd sér viku eða hálfan mánuð og færðu síðan aftur þeim sem áttu.“ Þegar þeir Hálendingar komu í Háramarsey á aðfangadag gekk Grettir til móts við þá og fagnaði vel þeim víkingum sem þar voru á ferð og bauð þeim bæði bæði öl og annan fagnað, við það „stukku fram konur allar og sló á þær óhug miklum og gráti“.

En jólaboð Grettis var ekki allt sem sýndist. Strax að veislu lokinni á aðfangadagskvöld hófst hann handa; „sex féllu þar víkingar og varð Grettir banamaður allra.“ Síðan barst leikurinn út úr bænum; „Tvo drap Grettir í naustinu en fjórir komust út hjá honum. Fóru þá sinn veg hvorir tveir. Hann eltir þá sem nær honum voru. Gerði nú myrkt af nótt. Þeir hlupu í kornhlöðu nokkura á þeim bæ sem fyrr var nefndur er á Vindheimi hét. Þar áttust þeir lengi við en um síðir drap Grettir báða. Var þá ákaflega móður og stirður en mikið var af nótt. Veður gerði kalt mjög með fjúki. Nennti hann þá ekki að leita víkinganna, þeirra tveggja er þá voru eftir. Gekk hann nú heim til bæjar.“ En þess má geta að þeir tveir sem undan komust fann Grettir króknaða daginn eftir. Grettir átti það sem eftir var ævi við myrkfælni og drauga að stríða í skammdeginu.

Svo takast þeir á,

hreystin og fordæðan forn og grá,

ofurhuginn og heiftin flá,

æskan með hamstola hetjumóð

við heiðninnar draugablóð,

landstrúin nýfædda, blóðug og blind,

og bölheima forynjumynd,

harkan og heimskan,

þrjóskan og þjóðin,

krafturinn og kynngin,

Kristur og Óðinn.

Þeir sækjast, þeir hamast með heljartökum,

svo húsin þau leika á þræði.

Það ýlir í veggjum, það orgar í þökum,

það ískrar af heiftar bræði.

                                                  (Úr Grettisljóðum, Matthíasar Jochumssonar)

Heimildir;

http://www.visindavefur.is/svar.php?id=49887

http://www.visindavefur.is/svar.php?id=5478

http://www.snerpa.is/net/isl/grettir.htm

Helvíti af himni ofan

Sagt er að þetta myndskeið á jörðu niðri sýni frá lofrárásum Frakka í Sýrlandi 15.11.2015, og er svo sem ekki nein sérstök ástæða til að vefengja það.

 

 

 

„Við sáum inn í helvíti í kvöld“

Veðrabrigði

Haustið hefur verið litskrúðugt og hlítt, sannkallað indíánasumar hér austanlands. Það má segja að almættið hafi toppað lognstillur haustsins með ævintýralegum hrímþokudögum nú um miðja viku. En núna eru veðrabrigði í lofti, dagurinn í dag bauð upp á kalsa rok og rigningu, þannig að gránaði niður í miðjar hlíðar Fjarðarheiðarinnar og spáin er kólnandi. Þessi blíðviðristími haustsins hefur verið sannkallaður sumarauki á sumar sem hafði að geyma þriðja kaldasta júlímánuð á Egilsstöðum frá því mælingar hófust. 

Hér má sjá haustmyndaalbúm.

Ég hef átt því láni að fagna að fá að þvælast um með vinnufélögunum í steypuvinnu, þó ég sé tæplega til meira gagns orðið en að styðja mig við stútinn á steypudælunni þá eru svona stundir gömlum steypukalli ómetanlegar. Steypuflokkurinn samanstendur vanalega af þremur pólskum víkingum og þremur íslendingum. Manni hefði einhvertíma þótt það tíðindi að á Íslandi væri erfitt að manna steypuflokk nema með einum pólverja á besta aldri tveimur miðaldra. Svo fornköppum íslenskum, bakveikum, hjartabiluðum og löggiltu gamalmenni, en að meðaltali er allur flokkurinn kominn vel á sextugaldurinn. 

Þetta video er tekið við steypu í leikskólanum á Neskaupstað í gær, þar sem áður var slippur og dráttarbraut sem ekki er talin þörf fyrir lengur í sjálfum útgerðarbænum. Svona er Ísland í dag, en mikið er ég ánægður með að fá að vera einn af steypuköllunum af gömlu gerðinni.

 

Minnstu ekki á það helvíti ógrátandi

Hvert kjörhitastig fyrir fátækt er, hlýtur allt fara eftir því við hvað er miðað og hversu mikið þarf að menga til að ná því hitastigi. Í landi elds og ísa þá geta hnattræn exel-meðaltöl kvótafræðinnar verið skjön við þann veruleika. Þar sem vonlaust er að halda aftur af eiturspúandi eldfjöllunum, enda ekki nema ár síðan að meinlaust eldgos í Holuhrauni mengaði margfalt á við alla Evrópu þrátt fyrir einlægan vilja stjórnvalda til að takmarka tjónið. Jafnframt er ekki úr vegi að rifja upp það um hitafar sem sagan telur vera upphaf byggðar í þessu landi.

Fyrir meira en þúsund árum síðan þá á að hafa ríkt hlýindaskeið sem gefur nútímanum lítið eftir nema síður sé. Jafnvel er talið að Ísland hafi verið svo til jöklalaust og uppi eru um það sögusagnir að þar sem nú er Vatnajökull hafi verið þjóðleið á milli Litla-héraðs (nú Skaftafell í Öræfum) og Möðrudals á fjöllum, Vatnajökull á að hafa verið kallaður Klofajökull. Einnig á Bárður nokkur að hafa flutt sig úr samnefndum dal á norðurlandi suður yfir bunguna sem við hann er kennd, ólíklegt er að hann hafi öslað snjóskafla á þeim ógnarslóðum að óþörfu.

Því er alltaf spurningin við hvað er miðað. Þegar ég spurði afa minn og nafna að því hvort ekki hefði verið notalegt að búa í torfbæ á fyrstu áratugum 20. aldar, en þessarar spurningar datt mér í hug að spyrja vegna þess að torfabæjar lífstíllin hlyti að hafa verið notalegt værðarlíf miðað við okkar tíma. Svarið sem sá gamli gaf bergmálar enn í mínu minni „minnstu ekki á það helvíti ógrátandi nafni minn“. Nú ber svo við að hitastig telst hátt í sögulegu samhengi staðlaðra hitamælinga sem ná örfáa áratugi aftur í tímann. Þegar maður kynnir sér íslandssöguna þá skilur maður vel hvað fyrri kynslóðir máttu glíma við en þar var helvítið ekki alltaf heitt það gat alveg eins verið kalt.

Í bókinni Fátækt fólk segir 20. aldar maðurinn, Tryggvi Emilsson, sem var uppalinn í torfbæ í Öxnadal, svo um sitt samferðafólk á fyrstu áratugum sinnar aldar; „Þetta fólk bar grjót á höndum og hlóð garða og veggi, risti torf á hey og á þök, gerði sér eldivið úr suðataði sem varð að ösku til að þurrka upp leka og vann meðan hugurinn hjarði.“ - „Þyngsta þrautin var að standast afleiðingar vetrarhörkunnar þegar seint voraði, börnin voru mögur og lasburða en reyndu þó að skríða á eftir henni móður sinni þegar hún var að hreinsa túnið, með bláar hendur eftir frostbólguna um veturinn, faðirinn fór sér hægt, þrótturinn var ekki upp á marga fiska. En eftir að fært var frá og mjólkin og skyrið og smjörið var aftur í búrinu og hver fékk sinn skammt fór lífsstraumurinn frá kjarngresi dalsins um alla mannkindina og að því bjuggu menn langt fram á næsta vetur“.

Þó upphafi 20. aldar hafi verið kalt ,m.a.með sínum frostavetri 1918, þá var seinni hluti þeirrar 19. öllu kaldari, og eru frásagnir sem Tryggvi hefur eftir föður sínum til merkis um það. „Á þessum hraunslóðum skeði sá atburður að ung kona þar úr sveit gekk við ásauði og hóaði saman til kvía, hún hélt á prjónum eins og venja var á tímum vinnuhörkunnar og hraðaði göngunni. Þessi kona var smalavön og kunnug hrauninu en í þetta sinn kunni hún ekki fótum sínum forráð og féll í hraungjótu, líka þeirri sem faðir minn dró lambið úr. Ekki slasaðist hún í fallinu svo til baga væri en kom niður á fæturna og hélt á leist og bandi.“ Þessa sögu sagði faðir Tryggva frá þeim tíma sem hann hafði verið vinnumaður á Straumi þar sem nú stendur álverið í Straumsvík. Þess má geta að konan á að hafa klárað að prjóna sokkana úr bandinu í hraungjótunni sem hún komst ekki uppúr og lognaðist að lokum út af á sjötta degi en vaknaði svo á einhvern yfirnáttúrulegan hátt komin upp úr ókleifri gjótunni. Töldu menn að henni hafi tekist það í svefni sem ekki tókst í vöku.

Ef menn halda að Tryggvi hafi fært í stílinn um köld kjör í bók sinni þá hafa opinberar heimildir ekki gert það síður. Í bókinni Gróandi þjóðlíf-sagan sem aldrei var sögð, má finna eftirfarandi; „Þau válegustu tíðindi höfðu nú gerst, að yfir landið dundu einhver ægilegustu harðindi í sögu þjóðarinnar. Það var líkast því sem nokkur aðdragandi væri að þessu, eins og vetrarríkið og hafísinn væri smámsaman að magnast og sækja í sig veðrið og koma í hviðum yfir landið. Mjög harður þriggja ára kafli vetrarríkis og frosta hafði komið árin 1866-69 og þá varð til kvæði Kristjáns Fjallaskálds „Nú er frost á fróni“. Það fjallar um bjargarskortinn víða á Norðurlandi, voru þá mikil grimmdarfrost með spilliblotum inn á milli svo jörð varð klakastorkin og voru jarðbönn langt fram á vor með 20-30 stiga frostum. Var hann kallaður „klakavetur hinn mikli“.

En nú tók steininn alveg útyfir. Geysilegar frosthörkur hófust um landið allt strax fyrir jólin 1880 og lagði bráðlega allar víkur og firði, svo að gengið varð á ís úr Reykjavík og upp á Akranes og um allan Breiðafjörð eins langt og eyjar náðu. þá fyrst hóf hið hamramma heimskautslega vetrarríki innreið sína í fullu veldi 9. Janúar 1881, þegar á skall einhver sú skelfilegasta norðanhríð sem sagnir fara af. Þessi bylur stóð að segja má vikum saman með óskaplegri veðurhæð, svo hús og bátar og hey fuku og með hörkufrosti sem komst langtímum niður í 40 stig. Með þessu fárviðri rak ófyrirsjáanleg hafþök af ís að landinu um miðjan vetur svo allir firðir fylltust og fjöldi bjarndýra gekk á land og ráfuðu langt fram í sveitir. Þegar svo hafði staðið vikum saman með litlum hléum og nýjum og nýjum stórhríðum ríkti alger neyð og bjargarskortur um mikinn hluta landsins. Lá jafnvel við að fólk króknaði í húsum inni.

Næsti vetur var ekki eins stórviðrasamur né kaldur, en þá tók ekki betra við, því þá hófust harðindin að ráði með vorinu, í apríl-mánuði, með fádæma norðanstormi svo hafísbreiður rak upp að Norðurlandi og lá hann þar allt sumarið fram í september og orsakaði það, að stórhríðarkaflar komu af og til allt sumarið og ár voru riðnar á ís í júlí-mánuði. Í seinni hluta ágústmánaðar segir sýslumaður, Benedikt Sveinsson, í bréfi frá Héðinshöfða við Húsavík; „Hér er dæmalaus ótíð. Hún tekur hreint ekki neinu tali. Enginn baggi hirtur í garð, og einlægir snjóar og krapa-hríðar, svo menn sitja dag eftir dag inni verklausir. Guð má ráða hvar þessi ósköp enda.“ 

Við Berufjörð austanlands segir Marteinn Þorsteinsson frá bernsku sinni í viðtalsbókinni Gengin spor, þó svo að ártölunum skeiki um eitt ár á lýsingin greinilega við um sama tímabil; „Fátt eitt man ég úr fyrstu bernsku, þá voru harðindaár og þröngt í búi hjá öllum almenningi. Veturinn 1881-1882 var geysilega frostharður og mikil ísalög. Hafís kom þó aðeins skammt inn fyrir Djúpavog. Þangað út lagði Berufjörð og eru það þrjár mílur danskar. Var allstaðar ekið á ísum landa á milli heim að hverjum bæ.

Árið 1883 varð fellisvetur. Þá kom ísinn á síðasta vetrardag. Flestir bændur voru heylausir og þrjár fyrstu vikur sumarsins stanslaus stórhríðarbylur. Faðir minn slátraði því sem nær hverju lambi um leið og það fæddist og fóru aðeins ellefu lömb á sumarhaga þetta vor, en fullorðið fé lifði allt. Mér er þetta minnisstætt vegna þess, að eitt þessara 11 lamba var mér gefið. Að Fossgerði, næsta bæ við Steinaborg, hafði þá nýlega komið maður, er Árni hét Sigurbjörnsson. Kona hans hét Hallfríður. Þau áttu nokkrar skjátur og misstu þær allar. Urðu síðan að hrökklast burt.“

Seinni hluta 19. aldar komu svo árin sem landinn mátti auk kuldans glíma við afleiðingar eldgosa, líkt og Öskju gosins 1875. En þessa lýsingu má finna í bókinni Gróandi þjóðlíf-sagan sem var aldrei sögð; „Allt virðist ein tilgangslaus auðn, þar sem við erum á ferð um foksanda hjá Hrossaborgum. Beinagrindur hesta liggja gulnaðar í malarbingjum gosöskunnar og vekja kenndir um skrælnaðan dauðadal, - hinsti fugl flögrar með ámátlegu væli yfir líflaus moldarbörð með skorpnuðu lyngi, - Krafla og Víti krauma og spú frá sér daunillri eimyrju úr brennisteinsgasi yfir flögin.“ - „Hvernig datt mannfólkinu nokkurntíma í hug sú fásinna að setjast hér að og velja niðjum sínum ævikjör og átthaga á þessari heljarþröm,,,“

Það er ekki svo langt síðan reglulegar mælingar hitastigs hófust hér á landi, eða um miðja 19. öld þegar danska veðurstofan hóf að skipuleggja veðurathuganir á Íslandi. Hvernig dettur mannfólki okkar tíma sú fásinna í hug að taka þau ár með í meðaltal hnattrænnar hlýnunar sem þeim sem þau lifðu vildu helst gleima eða í það minnst að á það helvíti væri ekki minnst ógrátandi.

Milljónir fátækra vegna hlýnunar