Gildur limur og jarðvegsþjappa

Það getur verið gaman að bera saman mismunandi merkingu orða náskyldra tungumála, s.s. færeysku og íslensku. Á mínum unglingsárum þótti fyndið að hægt væri að verða gildur limur í ríðimannafélagi Færeyja. Seinna eignaðist ég skírteini sem staðfesti að ég væri gildur limur í handverkara félagi Tórshavanar, sem múrari, án þess þó að finnast það vera sérstaklega fyndið. En ég var ekki það lengi í Færeyjum að mér hugkvæmdist  eignast hest og sækja um að fá að vera gildur limur í ríðimannafélagi.

Það er ekki nóg með að spaugilegt geti verið að bera saman mismunandi merkingu orða skyldra mála, einnig má með því leiða að því líkum hversvegna sumt ber óskiljanlegar nafngiftir á móðurmálinu. Og þarf ekki skyld mál til, sem dæmi um það get ég nefnt fjallið Beinageit, sem gægist upp yfir Fjarðaheiðarendann þegar ég lít út um eldhúsgluggann, og er einn af syðstu tindum Dyrfjalla í Hjaltastaðaþinghá. Þó gelíska teljist seint skyld íslensku þá eru mörg orð íslenskunnar sögð úr henni ættuð, s.s. strákur og stelpa.

Freysteinn heitinn Sigurðsson jarðfræðingur taldi sig hafa fundið út hvernig Beinageitar nafngiftin væri til kominn. Upphaflega hefðu allur Dyrfjalla fjallgarðurinn heitið Bhein-na-geit upp á forn gelísku, sem gæti útlagst fjallið með dyrunum, eða Dyrfjöll. Síðar þegar norrænir menn fóru að setja mark sitt á landið hefði legið beinast við að kalla fjöllin Dyrfjöll, en nafnið Beinageit hefði lifað áfram á syðsta tindinum. Landnám Hajaltastaðaþinghárinnar hefur lengi þótt dularfull. Hvorki dregur Beinageitin, né Landnáma úr þeirri dulúð með sinni hrakningasögu af Una "danska" Svavarssyni.

En það er ekki þannig orð sem ég vildi gera skil núna, heldur orð sem er illa séð á íslensku. Þetta orð hefur valdið mér heilabrotum, því lengi hafði ég ekki fundið trúverðugan uppruna þess. Þó svo að orðið megi finna orðabók þá hef ég hvergi séð að málfræðingar hafi lagt sig niður við að útskýra af hverju það er dregið. Þó svo að það væri eins og orðabókin tilgreinir, þá er það hvorki notað í daglegu tali um skjóðu né skinnpoka hvað þá lasleika, - og það sem alls ekki má nefna, - nema vera túlkað í það dónalegri merkingu að enginn vill láta hafa það eftir sér opinberlega. Ef menn voga sér t.d. að nota orðið í sömu setningu og kvenmann þá er nokkuð víst að þeir sem það gera flokkast ekki sem femínistar og varla að þeir fengju inngöngu í feðraveldið, helst að þeir lentu metoo myllunni.

Þetta er semsagt orð sem maður viðhefur ekki ef maður vill vera partur af siðmenntuðu samfélagi. Ég man samt að fyrir áratugum síðan vorum við að vinna saman nokkrir vinnufélagar við að undirbúa bílaplan undir steypu, þegar fram hjá gekk kvenmaður í þyngri kantinum og vildi þá einn vinnufélaginn meina að hún myndi nýtast vel sem jarðvegsþjappa. Viðhafði í því sambandi þetta forboðna íslenska orð. Við hinir urðum vandræðalegir þangað til sá elsti okkar tók af skarið og sagði með þjósti "þetta eru nú meiru helvítis brandararnir". Sem leiðir aftur hugann að því hvaðan orðið brandari er komið. En í stað þess að fara með þessa spekúlasjónir út um þúfur þá ætla ég að halda mig áfram við ljóta orðið.

Það sem mig grunaði ekki þá, var hvað þessi vinnufélagi, fyrir margt löngu síðan, fór hugsanlega nærri uppruna orðsins. Að hjá frændum okkar lengra í austri en Færeyjar væri hvorki um brandara né dónaskap að ræða að hafa þetta orð uppi við þau störf sem við vorum að vinna, að vísu samsett, en það var nú reyndar akkúrat það sem vinnufélaginn gerði í denn.

Það var ekki fyrr en mörgum áratugum seinna þegar ég bjó í Noregi að ég fór að brjóta þetta orð raunverulega til mergjar, og það eftir að hafa varla heyrt nokkurn lifandi mann hafa haft það á orði í áratugi. Það var þegar við Matthildur mín vorum í heimsókn hjá vinafólki. Þar sá hún bát við smábátahöfnina, en bátar fara ekki framhjá sjómannsdætrum, en í þetta skipti var það nafnið á fleyinu, - Hav tussa. Þær kímdu yfir bátsnafninu sjómannsdæturnar, meðan okkur vinunum þótti vissar að þykjast ekki taka eftir því, enda sjálfsagt báðir brenndir af bröndurum forboðinna orða frá því í bernsku.

Það var semsagt hjá frændum okkar í Noregi sem upprunan gæti verið að finna. Þegar við Matthildur keyrðum seinna niður Lofoten, þá gleymdum við að taka með okkur landakort, hvað þá að við hefðum GPS, enda eru flestar okkar ferðir skyndiákvarðanir sem helgast af því hvort sólin sjáist á lofti og hún stendur hæst í hásuður, því auðvelt að rata. En þetta ferðalag var óvenjulegt að því leiti að við þurftum að yfirnátta eins og frændur okkar komast að orði. Þess vegna þurfti að fylgjast með vegvísum þegar leið að kveldi. Þá sáum við vegvísi, sem vísaði á stað, þangað sem ferðinni var ekki heitið. En hvað um það, þetta staðarnafn gaf mér tækifæri til að færa þetta dónalega orð í tal, án þess að vera dónalegur.

Það var semsagt Tussan á Lofoten sem gaf mér tækifæri á að ræða þetta orð við norska vinnufélaga mína. Ég gætti þess að sjálfsögðu vandlega að láta þá ekki vita af tilvist orðsins á íslensku, en spurði hvað það þýddi á norsku. Fyrst könnuðust þeir ekki við að orðið merkti nokkurn skapaðan hlut, þó svo að staður á Lofoten héti þessu nafni. En ég benti þeim þá á að til væri norskur bátur sem bæri nafnið Haf tussa. Þeim elsta rámaði þá í þetta orði, og sagði að það tengdist frekar fjöllum en sjó, reyndar kvenveru, sem byggi í fjöllum, þó ekki nákvæmlega norskri tröllkonu. Til er ljóðabálkur eftir norðmanninn Arne Garborg sem nefnist Haugtussa og er þar kveðið um ást í meinum, tröll og huldufólk í fjöllum.

Það sem mér datt helst í hug eftir þessa eftirgrennslan var að tussa hefði upphaflega verið orð yfir skessu eða skass. Seinna uppgötvaði ég það að verkfæri sem við norsku vinnufélagarnir vorum vanir að vinna með þegar jarðvegur er þjappaður undir steypu, jarðvegsþjappa á íslensku, er kölluð hopputussa á norsku, eða hoppetusse en þegar e-ið er aftan við á það við hvort kynið sem er af þessum huldu verum. Hann var þá kannski ekki eins dónalegur og í fyrstu virtist brandarinn sem vinnufélagi minn sagði um árið.

Nú má segja að þessi pistill sé orðinn tilbúinn undir steypu, ef ekki algjör steypa. Það er samt mín von að  hann forði þeim, sem hafa náð að lesa þetta langt, frá því að þurfa að liggja andvaka yfir þessu forboðna orði. Það er ekki víst að málvísindamenn leggist í rannsóknir á uppruna þess í nánustu framtíð, frekar en fram til þessa.

Athugasemdir

[Þorsteinn Briem, 1.9.2018 kl. 20:52]

"Píka" og "tussa" í íslensku eru dregin af dönsku orðunum "en pige" og "en tøs" (stúlka eða stelpa).

[Þorsteinn Briem, 1.9.2018 kl. 21:00]

"Píka" þykir almennt ekki lengur ljótt orð í íslensku um kynfæri en "tussa" er það hins vegar.

[Magnús Sigurðsson, 1.9.2018 kl. 21:24]

Sæll Steini, veistu hver er uppruni danska orðsins "tøs"? Google translate þýðir það sem drusla. Eins rámar mig í að hafa heyrt talað um "tøsedrenge".

[Jónas Gunnlaugsson, 2.9.2018 kl. 10:19]

Þetta er verulega fróðlegt hjá þér Magnús Sigurðsson og einnig hjá Steina Briem.

Gildi orða breytist með tímanum, eins og til dæmis allsterkur, sem kom oft fyrir í fornsögunum.

Oft finnst okkur í nútímanum, að fornmenn hafi verið aðeins lítið látir, þegar þeir nota orðið allsterkur.

Við aukin ferðalög fólksins, þá fór fólkið í dalnum, í sveitarfélaginu, að fá heimsóknir af enn sterkari einstaklingum.

Þá varð að finna eitthvert lýsingarorð, sem greindi þá frá allsterkum.

Komu þá orðin ógurlega, gríðarlega í hugann, til að skilgreina lýsinguna.

Þá má ímynda sér að allsterkur, fái merkinguna nokkuð sterkur.

Ég hef oft notað þetta til að lýsa hugsanlegum breitingum á merkingu orða, og ætti ekki að skaða þótt ég hafi notað það áður hér hjá þér.

Þetta var aðeins, „vangavelta.“

Heilir og sælir.

Egilsstaðir, 02.09.2018  Jónas Gunnlaugsson

 

[FORNLEIFUR, 2.9.2018 kl. 11:57]

 Skemmtilegur pistill. Tussa er vart komið úr tøsen og lýst mér miklu betur á skýringu þína Magnús.

Beinageitarskýring Freysteins orkar tvímælis. Ef menn fara ekki eftir reglum orðsyfjafræðinnar þá geta menn skýrt hvað sem er eftir eigin höfði. Það er gaman, en stenst sjaldan. Ben, Bheinn eða Beinn er orð fyrir fjall en Gait eða Geit er komið úr norrænu og þýðir gata. Fjallið gæti vel hafa fengið nafn sitt frá Suðureyjum, en þýður þá Götufell (sbr. Stígahlíð og þess konar nöfn). Hins vegar nefna þykkar bækur um staðarnöfn á Skotlandi og Suðureyjum ekki neitt fjall sem heitið hefur Bhein na Gait eða eitthvað í þeim dúr. Gæti verið að Freysteinn hafi skáldað í eyðurnar? 

Og fyrst Briem er kominn niður fyrir beltisstað er vert að minnast á nöfn sem geta valdið vandræðum á Íslandi : http://menn.is/thetta-folk-gaeti-aldrei-att-heima-islandi-ekki-med-thessi-nofn/

FB-vinur minn Raskin yrði líklega fyrir aðkasti flissgjarnra Íslendinga

[Benedikt V. Warén, 2.9.2018 kl. 12:53]

Frábær samantekt hjá þér Magnús, eins og vænta mátti.

[Pétur Örn Björnsson (IP-tala skráð) 2.9.2018 kl. 14:22]

Stórskemmtilegur pistill hjá þér meistari Magnús, svo sem þinn er háttur.

[Magnús Sigurðsson, 2.9.2018 kl. 20:29]

Takk fyrir góð orð, drengir.

Já það getur verið gagnlegt að þekkja til uppruna orða, því merkingin getur breyst í tímans rás, rétt eins og þau hafa mismunandi merkingu á milli landa og menningarheima.

T. d. hefur trúleysi virst verið tíðarandans tíska. Stundum hefur mátt ætla af þeirri umræðu að trúleysi sé bókstafstrú. Sjálfur hef ég verið þeirrar skoðunar að sá einn sé trúlaus, sem hefur ekki einungis afneitað æðri mætti og öllu eftirlífi, hann hafi auk þess gefist upp á lífinu, því algerlega trúlaus maður færi varla framúr að morgni því hann tryði varla að það væri til neins.

En þegar kemur að trúarbrögðum horfir málið öðruvísi við, enda ætti orðið trúar-brögð að skýra sig sjálft. Rétt eins og það skiptir máli hvar við ölum manninn þá er gott að geta staðsett sig með trúarbrögðum, hverju svo sem við trúum, ekki síður en að hverjum og einum er hollt að kunna skil orða sinna.

[Benedikt V. Warén, 2.9.2018 kl. 22:46]

Þegar ég fór að grafa dýpra í sjóði minninganna, minnist ég þess að faðir minn, Vilhjálmur Sigurbjörnsson fæddur í Gilsárteigi, hafi nefnt það við mig að hann teldi eð nafn fjallsins hafi breyst.  Hans kenning var sú, að geitur hefðu drepist á fjallinu.  Seint og um síðir fundust bein þeirra í fjallinu og eftir það hét fjallið Geitabeinafjall.

Faðir minn bjó mestan sinn aldur á Héraði og kallaði fjöllin þar vini sína.  Erfitt verður að færa sönnur á þessa kenningu hans, en hún er ekki verri né ósennilegri en aðrar.

Menn hafa rifist fram á þennan dag um heiti kennileita og ekki er langt síðan menn (og konur) tókust á í Mývatnssveitinni hvort fjall nokkurt (eða fell) héti Hverfjall eða Hverfell.  Nokkur dæmi man ég önnur, en læt þetta duga.

[Magnús Sigurðsson, 3.9.2018 kl. 06:26]

Sæll Pelli, kenninguna um geitabeinin vissi ég af, mig minnir að ég hafi rekist á hana á prenti í Eiðabók eftir nafna þinn frá Hofteigi. Geitur Margrétar ríku á Eiðum eiga að hafa borið beinin í fjallinu.

Eins hef ég heyrt þá kenningu að snjóskafl í Beinageitinni líti út eins og geit þegar kemur fram á sumar. Þá geitarmynd hef ég séð, en gelíska kenningin hans Freysteins passaði í pistilinn.