Hús úr bárujárni

Bárujárnshús við Bergþórugötuna - söng Egill Ólafsson um árið við lag Gunnars Þórðarsonar og texta Davíðs Oddssonar. Textinn framkallar hugljúfa mynd af gömlum tímum og hlýlegum húsum í 101. Það er leitun að byggingarefni sem hefur verið eins einkennandi fyrir Ísland bárujárnið. Það hefur sennilega náð fullkomnun hagvæmninnar í bragganum, enda er bárujárnið víðast hvar í heiminum notað til að koma upp ódýru húsaskjóli í snatri og er því einkennandi fyrir fátækrahverfi. Hvernig íslendingar gerðu bárujárnið að litríku listaverki í húsagerð vekur athygli flestra sem heimsækja landið. En eins og með svo margt sem einkennir byggingasögu þjóðarinnar þá er engu líkara en við skömmumst okkar fyrir sérstöðuna, líkt og var með torfbæina á sínum tíma, sem jarðýtan var látin varðveita, en þykja í dag athyglisverður vitnisburður um sér íslenska byggingarlist sem talin er eiga erindi á heimsminjaskrá.

Bárujárnshúsin tína tölunni eitt af öðru og ekki síst í Mekka þeirrar byggingalistar, Reykjavík. Þar hafa menn horft hærra og eru litlu litríku húsin látin víkja fyrir dökkum Dubai draumnum. Gamla skuggahverfið er því sem næst horfið og þess í stað komnir svartir turnar sem stara tómeygir út á hafið, apandi hver upp eftir öðrum. Munurinn á Dubai norðursins og þeirra dúbæja sem eru sunnar á hnettinum er þó sá að götur Skuggahverfisins eru álíka lífvana og tómlegt augnaráð turnanna sem stara út á sundin blá. Við íslendingar ættum að taka frændur okkar í Færeyjum oftar til fyrirmyndar þegar kemur að varðveislu gamalla húsa. Frændum okkar hefur ekki enn komið til hugar að rústa miðbæ Þórshafnar til að hægt væri að spegla sig í sviplausum háhýsum sem hvort eð er má sjá allstaðar í heiminum. Kannski stafar það af því að þeir fengu sjónvarpið seinna en við og sáu sennilega aldrei Dallas.

Það er ekki lengur hægt að segja að bárujárnhúsin í Reykjavik "bíða þess að lifna eitt og eitt af gleði og trú, bjartsýni æsku og von" eins og sagði í Reykjavíkurtjarnar ljóðinu hans Davíðs. Síðustu trakteringar sem þesslegs hús fengu mátti sjá þegar völlurinn var ruddur fyrir nýtt Hafnartorg, þar mátti sjá bárujárnshjallana mulda niður með stórvirkum vinnuvélum, svo mætti breyta ásjónu hafnarsvæðisins með einu reglu striki í hvert annað Kalverstaat með sínum H&M höndlurum og coffee shops. Já, Guð hjálpi bæjarins bestu, því nú mylja vinnuvélarnar sig til suðurs komnar á Landsímareitinn í hinn gamla Víkurkirkjugarð og nálgast Tjarnargötuna óðfluga. Allt í boði sálarlauss auðs og spilltra valda.

Annars var það ekki meining mín að láta þennan pistil fara í fjas um ásjónu höfuðstaðarins, heldur fjalla um sögu bárujárns til húsagerðar. Húsafriðun á Íslandi hefur hvort eð er í megin atriðum falist í að varðveita innflutt timburhús sem byggð voru á nýlendutímanum. Þau hús hafa verið gerð glæsileg í sinni upprunalegu mynd og er þá oft fjarlægt í leiðinni það sem íslendingar lögðu til húsanna í gegnum tíðina svo mætti lengja líftíma þeirra, líkt og bárujárnið. Það má samt segja að landsmenn hafi gert bárujárnsklædd hús að einstakri  byggingalist á heimsmælikvarða upp á landinu bláa.

Það var ekki fyrr en um 1880 sem fóru að berast byggingarefni til landsins, önnur en timbur og tjara, sem hafði verið notað fram til þess ásamt torfi og grjóti. Á meðal nýju efnanna var bárujárnið sem kom frá Englandi í tengslum við svokallaða sauðasölu sem hófst þangað um svipað leiti. Bárujárnið gerði það að verkum að íslenskir smiðir gátu byggt hátískutimburhús og klætt bárujárni sem verndaði þau gegn íslenskri veðráttu. Bárujárn hefur þrátt fyrir allt óvíða notið meiri virðingar í húsagerðarlist en á Íslandi. Þó er sagt að töluvert sé um slíkar klæðningar húsa á Falklandseyjum, þar sem veðurfar er svipað og hér, í Færeyjum og Afríku. Annars hefur bárujárnið aðallega einkennt braggabyggingar á stríðstímum og fátækrahverfi heimsins.

Sjálfur hef ég kynnst þrem bárujárnshúsum náið um ævina. Fyrst var það Sigfúsarhús í Neskaupstað sem gekk undir nafninu "Skakkinn" og var heimavist Iðnskóla Austurlands, síðar Framhaldsskólans í Neskaupstað. Sigfúsarhús var byggt 1895 sem íbúðarhús Sigfúsar Sveinssonar kaupmanns og var þegar ég síðast vissi samkomuhús eldri borgara í Neskaupsstað. Þegar ég var þar má segja að "Skakka" nafnbótin hafi verið af tíðarandans toga, því timburhús klædd bárujárni voru síðasta sort á iðnnámsárum mínum, jafnan kölluð bárujárnshjallar. En ekki man ég eftir öðru en að mér hafi liðið vel í skjóli "Skakkans" þá mánuði sem ég dvaldi þar á árunum 1978 og 1980.

Sigfús kaupmaður í Neskaupstað var einnig með umsvif á Djúpavogi á sínum mektarárum. Sunnan við voginn voru lengi lágreistar byggingar sem kallaðir voru Sigfúsarskúrar, þar sem útgerð hans hafði haft aðstöðu á Djúpavogi. Þar hafði einnig staðið stórt hús framan við skúrana sem kallað hafði verið Sigfúsarhús en þegar Sigfús hætti útgerð frá Djúpavogi tók hann niður húsið og flutti. Fyrir framan húsið og skúrana skaraði svo Sigfúsarbryggja út í voginn. Þegar ég flutti á Djúpavog árið 1984 stóðu skúrarnir enn á grjóthleðslunum. Þeir voru rifnir og brenndir árið 1988 ásamt öðru sjóhúsi og bryggjum sem stóðu sunnan við voginn. Varð af því mikill sjónarsviptir.

Sumarið 1988 vann ég við byggingu raddsjárstöðvarinnar á Gunnólfsvíkurfjalli og kom þá inn á skrifstofu fjármálastjóra verkefnisins, en þar var upp á vegg mynd af Djúpavoginum, spurði ég hann út í tilvist myndarinnar. Hann sagðist hafa verið á ferð á Djúpavogi og hafa þá tekið þessa mynd, og látið stækka, því þarna við voginn væri einstök söguleg heimild, gömlu timburbryggjurnar og sjóhúsin sunnan við voginn, en nýlegt frystihúsið og togarinn við stálþil norðan hans, smábátar vögguðu svo blítt við ból á voginum miðjum. Næst þegar ég kom heim í helgarfrí á Djúpavog voru allar menjar um útgerð sunnan við voginn horfnar ekki einu sinni reykurinn af þeim eftir. Það átti nefnilega að halda upp á 400 ára afmæli Djúpavogs sem verslunarstaðar ári seinna.

Á Djúpavogi bjuggum við Matthildur mín 10 fyrstu búskaparár okkar í Sólhól, gömlu bárujárnshúsi. Matthildur fæddist í húsinu og átti þar heima í 33 ár. Foreldrar hennar ásamt systkinum fluttust í húsið árið 1961. Húsið var byggt 1930 og var þá annað hús rifið sem einnig hét Sólhóll byggður um 1880, viðir og bárujárn notað í nýja húsið. Gamli Sólhóll var fallegt hús, af mynd að dæma, byggður af Lúðvík Jónsyni snikkara á Djúpavogi sem byggði flest stóru húsin sem þar enn standa frá því seint á 19. öldinni. Húsið byggði hann fyrir Ivarsen kaupmann en svo fór að Lúðvík og Ivarsen höfðu makaskipti á húsum og höfðu afkomendur  Lúðvíks bæði búið í gamla og nýja Sólhól til 1960. 

Það voru þeir Ólafur yfirsmiður Eiríksson frá Hvalnesi og Guðlaugur listasmiður Stefánsson frá Hamri sem höfðu veg og vanda að smíði Sólhóls. Húsið er eitt af þeim sem fanga augað samstundis, sannkölluð listasmíði með bárujárni og því vinsælt myndefni erlendra ferðamanna á Djúpavogi. Árið 2000 seldu Matthildur og systkini Sólhól að Jóni föður þeirra gengnum en hann bjó í húsinu til dauðadags 1. nóvember 1998. Nýir eigendur eru þau Þór Vigfússon myndlistamaður og Steinunn Björg Sveinsdóttir myndlistakennari. Þau hafa sýnt húsinu einstaka ræktarsemi og tekið það til gagngerrar endurnýjunar. Í bók sinni Fólkið í Plássinu gerir Már Karlsson sögu beggja Sólhólanna á Djúpavogi vegleg skil.

 

Það má kannski orða það sem svo að ekki hafi Matthildur mín getað veri lengi Sólhólslaus. Árið 2006 keyptum við Sólhól á Stöðvarfirði ásamt vinafólkinu Einþóri og Ólínu. Um þann aðdraganda mætti skrifa heila bók, en tilvonandi húsfreyjur höfðu báðar átt bárujárns Sólhól sem æskuheimili, önnur í Neskaupstað og hin á Djúpavogi. Stöðfirðingar vildu meina að fátt gæti komið bárujárnshjallinum til bjargar, eins og komið var þegar við keyptum, og til tals hefði komið að ryðja honum fyrir bakkann. Það má segja að þessi Sólhóll sé það hús sem hefur átt huga minn allan frá fyrstu kynnum. Í hönd fóru tvö ár sem við félagarnir nýttum hverja frístund í endurbætur á húsinu. Má þar segja að orð meistarans hafi fullkomnast, hverja þá bæn sem tveir yðar verða einhuga um á jörðu, mun faðir minn á himnum veita þeim.

Húsið er sagt byggt 1944 og reiknuðum við með að efniviður þess væri varla annað en kassafjalir eins og svo margra húsa sem byggð eru á stríðsárunum. Við höfðum keypt húsið án þess að skoða það, það kom skemmtilega á óvart að í því voru kjörviðir. Enda komumst við fljótlega að því í samtölum við heimamenn að húsið hafði upphaflega ekki verið byggt í þorpinu á Stöðvarfirði, heldur á Kambanesi handan fjarðar og hét þar Kambar en ekki Sólhóll. Hvaða ár húsið var byggt upphaflega hef ég ekki ennþá fengið fullkomlega staðfest, en heyrt ártalið 1928.

Sólhóll á Stöðvarfirði hefur rétt eins og nafni hans á Djúpavogi vakið ómælda athygli ferðamanna. Matthildur viðrar stundum handvekið sitt á góðum dögum og ég Bob Marley fánann minn,,,, já, og það hefur bankað upp á fólk frá Jamaica

Þegar húsið á Kömbum var flutt af Kambanesinu norður yfir fjörðinn fylgdu íbúarnir með, þeir eru Stöðfirðingum enn í fersku minni og hafa sumir þeirra fullyrt að þau passi fyrir okkur húsið þó svo að þau séu löngu flutt til annarra heima. Það var Kristín Jónsdóttir úr Hornafirði, Jóhannes Sigurðsson úr Eyjafirði sem höfðu látið byggja húsið á Kömbum á sínum búskaparárum þar, 1900-1944. Jóhannes lést árið 1941, eftir það flutti Kristín fljótlega ásamt Sigfúsi Jónssyni fóstursyni sínum og Guðmundínu Einarsdóttir yfir fjörðinn, með allt sitt hafurtask nema neðri hæð hússins en hún stendur enn steinsteypt á Kambanesi. Nafnið Kambar var skilið eftir á nesinu og húsið endurskírt Sólhóll. Kristín lést 1948, Stöðfirðingar minnast þeirra Ínu og Fúsa með hlýju enn þann dag í dag þó svo að þau hafi horfið á braut árið 1978.

Það ár keyptu Guðbjartur Þórarinsson og Petra Landmark húsið, en þau komu frá Heyklifi sem er á Kambanesinu, höfðu verið þar vitaverðir í 10 ár. Guðbjartur byggði bílskúr við húsið, þar sem hann geymdi Trabantinn sinn og enn eru sagðar sögur af því hvað þurfti að keyra með mikilli varúð framhjá bílskúrnum í Sólhól því það var aldrei að vita hvenær Trabantinn spýttist afturábak úr á götu. Sólhóll var svo eigu fjölskyldu Guðbjartar og Petru þangað til árið 2006.

Árið 2016 urðum svo við Matthildur eigendur af því félagi sem við áttum til helminga með Einþór og Ólínu, en þau fluttu til Noregs 2009 og hafa ílengst þar. Mér múraranum hefði ekki komið það til hugar á yngri árum að gamall bárujárnshjallur ætti eftir að verða mér svona kær, en með árum og hrukkum hef ég gert mér betur grein fyrir hvað bárujárnið er mikil gersemi.

Við Sólhóll urðum mestu mátar við fyrstu kynni

 

Freedom fáni Bob Marleys fer vel við Sólhól og svo náttúrulega sá íslenski sem fær að blakta á hátíðisdögum

 

Hann var orðin gagnslaus og smáður, gisinn og snjáður

 

Hefur gengið í endurnýjun lífdaga þrisvar á 90 árum og litið sólarupprásina oftar en elstu menn muna

 

Atlantshafið er í garðinum við Sólhól og handan fjarðar úti við ysta haf er Kambanesið þaðan sem Sólhóll var fluttur yfir fjörðinn í bát árið 1944

 

Athugasemdir

[Sigurður Kristján Hjaltested, 10.11.2018 kl. 00:10]

Takk fyrir þennan sögulega og skemmtillega

pistil Magnús.

Ef það væri ekki fyrir fólk eins og þig,

þá væri lítil saga eftir af þessum frábæru

og fallegu húsum sem þau voru og eru í dag.

Reykjavík má muna sín fífil fegri, þegar skemmtifarþega

skip komu hér að í den, og fólkið, túrhestarnir, dásamaði

þá sjón sem þeim mætti, að horfa á Reykjavík, með sínum

eðalmerkjum, gömlu húsunum, sem brostu frá sjó séð,

og miðbæ sem allir voru stoltir af.

Því var fleygt á haugana fyri græðgi og

spillta stjórnmálamenn. 

Skuggahverfið eyðilagði þá sýn. Dæmi um algjör

mistök og arkitektur og verði þeim sem af því

stóðu ávallt til skammar.

Ljótir turnar, sem fela það fallega sem

Reykjavík var.

[Magnús Sigurðsson, 10.11.2018 kl. 07:44]

Takk fyrir Sigurður.

Ég tek heilshugar undir þín orð, það voru mistök í arkitektúr þegar gömlu Reykjavík var fórnað á altari Mammons. Það var nóg pláss fyrir nýtísku arkitektúr annarstaða t.d. Gufunesi og Geldinganesi, þar sem þessar byggingar hefðu notið sín betur.

Á árunum 2001-2004 bjó ég í Reykjavík og var svo heppinn að vinna um tíma fyrir Minjavernd niður í miðbæ og fékk þá nasaþef af gömlu Reykjavík þó svo verulega hafi verið farið halla undan fæti.

Ég hef verið einstaklega hrifin af því hvað frændum okkar í Færeyjum hefur tekist vel upp með sína byggingasögu. Þegar túrista skipin leggjast að bryggju í Þórshöfn þá er troðningur á dekki við að berja herlegheitin augum, og einhvern veginn hafa frændur okkar getað látið gömlu húsin ganga í endurnýjun lífdaga.

https://magnuss.blog.is/blog/magnuss/entry/2197394/

[Sigurður Bjarklind (IP-tala skráð) 10.11.2018 kl. 08:04]

Ég þakka þér Magnús fyrir þennan pistil og fyrri pistla. Ég er uppalinn í Reykjavík en hef búið á Akureyri í hartnær hálfa öld. Hér eru fjölmörg bárujárnsklædd hús ennþá lifandi og og mörg hver fallega endurgerð. Einnig hús sem klædd voru með hömruðu blikki. Sem betur fer finnast þessi gömlu hús víða á landsbyggðinni en þeim fer fækkandi. Því miður.

[Magnús Sigurðsson, 10.11.2018 kl. 09:32]

Þakka þér fyrir innlitið Sigurður.

Já sem betur með má ennþá finna mörg bárujárnshús með reisn og rétt eins og þú nefnir þá eru þau ennþá skemmtilega mörg á Akureyri samá má segja um Seyðisfjörð, Eskifjörð og Fáskrúðjörð og víða á landinu má enn finna staði sem má sjá þau í þyrpingum.

Reykjavík á mörg mjög falleg bárujárnshús þó svo að þeim hafi fækkað. Höfuðborgin er ekkert einsdæmi þegar kemur að því að ryðja því gamla fyrir nýtt og er það oftast gert vegna þess að staðsetning þykir verðmæt og merkileg.

En það vill oft verða svo að þegar skörð eru gerð í gamlar húsaþyrpingar með stórum glæsibyggingum, þá hverfur samræmið og ójafnvægi kemur í verðmæti staðsetningarinnar.

Svo heldur ferlið áfram til að fá samræmi þannig að það gamla hverfur og ekkert er lengur sögulegt við staðinn og hann jafnvel ekkert merkilegur lengur. Eftir standa dýrar byggingar sem erfitt er að reka og verða kannski ekkert merkilegar fyrr en eftir 100 ár.