Nú eru sumarmál

Það má víða finna sumarmála getið í frásögnum frá gamalli tíð, s.s. þetta eða hitt varð um sumarmál. En til hvað tíma er nákvæmlega verið að vísa þegar talað er um sumarmál? Íslensk orðabók Máls og menningar segir að sumarmál kallist síðustu 5 dagar vetrar, frá laugardegi til sumardagsins fyrsta (fimmtudags). 

Sumarmál tilheyra því gamla íslenska tímatalinu. Fyrir nokkrum árum var öllum mánuðum gamla íslenska tímatalsins gerð skil hér á síðunni. Eins og kostur var, eftir því sem um það mátti finna á netinu.

Það varð svo bók Gísla Hallgrímssonar, Betur vitað, sem hafði að geyma kafla um gamla íslenska tímatalið, sem batt saman þetta netgrúsk mitt. Á þann hátt að fyllri skilningur fékkst á tilurð og merkingu þessa tímatals sem fylgdi íslendingum í gegnum aldirnar og eimir enn af í dag s.s. með gömlu mánaðarheitunum og hins sér íslenska frídags, sumardagsins fyrsta.

Í bók Gísla, er þetta um sumarmál; "Síðustu 2 dagar sumars eru kallaðar veturnætur og 5 síðustu vetrardagar eru sumarmál. Sérhver mánuður byrjar ætíð á sama vikudegi. Við búum enn við þetta tímatal að hálfu. Enn byrjar harpa og sumar á fimmtudegi og gormánuður með vetri á laugardegi. Enn getum við lesið í almanaki um veturnætur, sumarmál og aukanætur í sumri í árslok. Í þessu gamla ári okkar er margt miðað við nætur. Þrítugnættir mánuðir, aukanætur, gestanætur, þriggja nátta fiskur."

Ég birti fyrir nokkrum árum stuttan kafla sem mátti finna um gamla tímatalið í bók Gísla Hallgrímssonar, Betur vitað. Og leifi mér að gera það aftur nú um sumarmál, því skýringar Gísla á þessu merkilega tímatali, sem notast var við í gegnum aldirnar á Íslandi, eru mjög svo áhugaverðar.

 

"Margt bendir til þess að tímatal, sem íslendingar tóku upp líklega þegar Alþingi var stofnað 930 hafi átt rætur sínar að rekja til Babýlon og Persíu. Ef til vill má rekja sumt í tímatalinu til finnskra þjóða, sem ríktu um mörg þúsund ára skeið í löndunum frá Finnlandi til Úralfjalla. Finnsk þjóð lagði undir sig ríki sunnan Kákasusfjalla og lærði þá menningu sem þar var. Menning frá Asíuþjóðum kom norður í Evrópu með Skýþum og svo vestur og norður að Eystrasalti með Gotum. Náskyldar þjóðir áttu vafalítið heima á þessum tíma (400-800 e. kr.) á Austur-Englandi og víða í kringum Eystrasalt. Innhöf tengdu þessar þjóðir saman.

Íslendingar virðast vera komnir af þessum þjóðum, og enn má sjá líkt fólk í Bretlandi, Íslandi og Eystrasaltslöndunum. Flestir af þessari þjóð, sem sest höfðu að á vesturströnd Noregs munu hafa farið til Íslands. Þess vegna eru Norðmenn ekki mjög líkir Íslendingum.

Íslenska árið byrjaði með heyönnum, um 20. júlí eins og hjá Babýloníumönnum. Síðan kemur tvímánuður, haustmánuður, gormánuður, ýlir, mörsugur, þorri, góa, einmánuður harpa, skerpla, og sólmánuður. Á eftir Sólmánuði í árslok voru svo 4 aukanætur. Allir 12 mánuðirnir voru þrítugnættir, svo árið allt var 364 dagar, eða sléttar 52 vikur. 24 árum eftir Alþingisstofnun fundu hinir fornu Íslendingar að sumarbyrjun hafði flust aftur til vorkomu þ. e. um einn mánuð. Trúleg hefur þá ekki verið kominn gróður handa hestum þegar Alþingi skyldi háð.

Þá fann Þorsteinn Surtur upp það ráð að bæta inn í árið viku sumarauka sjöunda hvert ár. Þetta ráð var upp tekið. Sjöunda hvert ár var sumarið aukið með einni viku. Það ár er 53 vikur eða 371 dagur. Nú voru Íslendingar komnir með ár, sem var að meðaltali 365 dagar að lengd. Árið 954 hefur skekkjan, sem orðin var eflaust verið leiðrétt þ. e. sumarbyrjun færð á réttan stað.

Ennþá var tímaskekkja á hverju ári samkvæmt júlíanska árinu. Það ár kom með kristninni. Samkvæmt júlíanska tímatalinu þarf sumarauki oftast að vera 6. hvert ár, en stundum á fimm ára fresti. Eitt af einkennum íslenska ársins er vikukerfið. Veturinn er 26 vikur í venjulegu ári, og rúmar 27 vikur í sumaraukaári. Veturnætur og sumarmál eru til samans í viku.

Síðustu 2 dagar sumars eru kallaðar veturnætur og 5 síðustu vetrardagar eru sumarmál. Sérhver mánuður byrjar ætíð á sama vikudegi. Við búum enn við þetta tímatal að hálfu. Enn byrjar harpa og sumar á fimmtudegi og gormánuður með vetri á laugardegi. Enn getum við lesið í almanaki um veturnætur, sumarmál og aukanætur í sumri í árslok. Í þessu gamla ári okkar er margt miðað við nætur. Þrítugnættir mánuðir, aukanætur, gestanætur, þriggja nátta fiskur.

Þess mætti geta hér að norræna tímatalið var annað en það íslenska. Þar var árið 365 dagar og notuð voru fimmt í stað vikna. Í gömlu kvæði er talað um órofi alda. Gísli Konráðsson telur að með því sé átt við þann tíma, sem var áður en fór að rofa til, þ. e. áður en farið var að telja í árum og öldum. Erfitt væri nútímamönnunum að hugsa sér lífið án tímatals.

Íslenska árið er miðað við það að ólæsir og óskrifandi menn eigi auðvelt með að fylgjast með tímanum er hann líður. Árið er útfært á tvo vegu. Annars vegar eru 12 þrítugnættir mánuðir og 4 aukanætur. Þetta ár hefur 5 mánaða sumar, eins mánaðar haust, 5 mánaða vetur og vor, sem er einn mánuður. Hins vegar er 52 vikna árið, sem hefur tvær árstíðir, sumar og vetur. Eru 180 dagar í vetri og 184 dagar í sumri. Í sumarauka ári eru 191 dagur í sumri.

Allar árstíðir byrja ennþá eftir íslenska árinu. Í 26. viku vetrar eru aðeins 5 dagar af því sumar byrjar 2 dögum fyrr í vikunni. Í 27. (eða 28.) viku sumars eru 2 dagar. Síðan byrjar vetur. Sumarauki fluttist um 1928 frá sumarlokum til ársloka á miðju sumri. Sérhver vika á vetri byrjar á laugardegi, en allar sumarvikur á fimmtudegi. Veturnætur eru alltaf fimmtudagur og föstudagur, en sumarmál hinir dagar vikunnar.

Íslenska árið var áður mikið notað með tvennu móti. Annars vegar var fardagaár. Fardagar eru 3 fyrstu dagar þ. e. fimmtudagur, föstudagur og laugardagur í 7. viku sumars. Þessa daga höfðu bændur til ábúðaskipti á jörðum. Ábúendaskipti á jörðum voru á hverju ári mjög algeng. Vissu þó gamlir menn að langir búferlaflutningar voru ámóta dýrir og húsbruni.

Hins vegar var skildagaárið. Þann 14 maí hafði vinnufólk vistaskipti. Þetta hefur verið í þriðju viku sumars samkvæmt íslenska árinu, en er nú alltaf miðað við Gregoríska árið. Hið einfalda og fasta form hjálpaði ólærðu fólki mjög mikið við að telja tímann rétt."

Athugasemdir

[Valdimar Samúelsson, 21.4.2019 kl. 14:54]

Magnús skemmtileg grein hafði ætlað að lesa þetta fyrr en vegna stríðsástands í rafbílamálum varð það ekki.

Ég hafði aldrei set mig inn í þetta þrátt fyrir að vera á tveim bæjum sem notuðu þetta kerfi. Annar var Stóra Giljá í A Hún. Þar var alveg farið eftir gamla tímatalinu og allar mat máltíðir voru miðaðar við það. Þarna voru tvær fjölskyldur svo ég var það óheppinn að vera hjá þeirri notaði ekki þetta kerfi.

Dalgeirstaðir voru líka fornir og landið allt merkt með eyktum en það var tíminn sem þeir notuðu. Nón hóll,hádegis hóll og svo framvegis.

Klukkan þar var sett tveim tímum á undan en ég var það ungur og spáði ekkert í þetta en það var gaman að hafa haft tækifæri að kynnast þessum tíma þegar menn fóru alveg eftir fornum reglum og þarna var líka allt vélalaust bara orf og hrífur en sá bær hét Dalgeirstaðir í Vesturárdal V Hún. 

Þakka fyrir greinina kv Valdimar   

[Magnús Sigurðsson, 21.4.2019 kl. 16:46]

Sæll Valdimar og takk fyrir innleggið. Það er alltaf ánægjulegt að heyra í einhverju sem hefur reynslu og getur sagt frá hvað stutt er í raun síðan að þetta tímatal var í notkun. Ég fékk líka áhuga fyrir því að kinna mér eyktarkerfið og gerði það með því að nota fyrra vetur í mála það í mynd, sem ég birti hér á blogginu í fyrra.

Þetta gamla íslenska tímatal er í raun stórmerkilegt þó svo að það sé ekki einstakt og álíka tímatal sennilega enn í notkun einhverstaðar í heiminum, mér hefur komið til hugar Afganistan. Ég notaði eitt ár í að kanna íslenska tímatalið að svo miklu marki sem hægt er, 

það má segja að þetta hafi verið kveikjan; 

Þó svo að flestir hér á landi viti af þorranum er mér það til efa að það sé svo hjá nágrannaþjóðunum. Það kom fyrir að ég átti samræður við norska vinnufélaga mína um gamla tímatalið, þeir könnuðust ekki við það og töldu jafnvel að það væri fleipur að kenna það við norðurlönd. Svo merkilegt sem það nú var þá könnuðust vinnufélagr mínir sem voru innflytjendur í Noregi frekar við svipað tímatal.

Í kringum Valentínusardag kom eitt sinn til umræðu á milli okkar félagana hvort heimalöndin héldu upp á þann dag. Ég sagði frá konudeginum sem væru á mánaðarmótum þorra og góu sem hliðstæðum. Þá kom fram hjá Yasin sem er frá Afganistan að þar voru áramót á sama tíma og Þorri og góa mættust á Íslandi. Á sumardaginn fyrsta datt mér svo í hug að spyrja Yasin að því hvort þá væru mánaðarmót í Afganistan, hann gluggaði í símanum sínum og sagði „ja det gjør“.

Vinnufélagi frá Súdan sagði okkur að í hans landi væri þekkt, auk hins hefðbundna almanaks, gamalt tímatal sem væri svipað og það Afganska enda íbúar beggja landa að mestu múslimar. Sá hefur mörg nöfn, en það nafn sem hann notar er Juma, dregið af fæðingardegi hans sem er föstudagurinn, eða El Juma á arabísku. Í heimahéraði hans í Darfur er það til siðs að eitt af nöfnunum sem hverjum er gefið sé dregið af vikudegi fæðingar því sá dagur hafi merkingu í lífi viðkomandi.

Það er sama hvar í heiminum er þá hafa flest samfélög rambað á það að hafa vikudagana sjö talsins. Kanski er það svo enn merkilegra að þeir eiga sér svipaðan uppruna. Eins er það merkilegt að fáar þjóðir hafa gengið lengra í að afmá goðsögur vikudagana og íslendingar með því að breyta nöfnum þeirra til veraldlegri merkingar, þó enn sé haldið í daga aftan úr úr grárri forneskju á við bóndadaginn.

Hér á landi var nöfnum vikudagana breytt aðallega fyrir tilverknað Jóns Ögmundssonar biskups. Á 12. öld hlutu flestir vikudagarnir þau nöfn sem notuð eru í dag. Áður voru þeir með svipuðum nöfnum og í nágrannalöndunum eða; Sunnudagur, Mánadagur, Týsdagur, Óðinsdagur, Þórsdagur, Freyjudagur, Lokadagur. Meir að segja var reynt að breyta hér á landi sunnudegi í drottinsdag og mánadegi í annadag.

Á norðurlönunum eru nöfn dagana Søndag, Mandag, Tirsdag, Onsdag, Torsdag, Fredag og Lørdag, enn þann dag í dag kenndir við nöfn hinna fornu goða nema Sunnudagur og Mánudagur sem kenndir eru við himintungl. Í ensku eru dagarnir kenndir við sömu himintungl, sömu goð, í sömu röð, nema lokadagurinn Saturday sem kenndur er við stjörnuna Satúrnus eða rómverska goðið Saturn. Miðvikudagur sem er Wedensday á ensku var áður skrifað Wodensday sem Óðinsdagur.

Allan pistilinn má lesa á þessari slóð:

https://magnuss.blog.is/blog/magnuss/entry/1591614/

[Valdimar Samúelsson, 21.4.2019 kl. 21:40]

 Magnús þú ætir að fá doktorsgráðu fyrir þessar greinar og Þorri dagatal vel skrifuð og góður fróðleikur.

Ég fór að hugsa að þessi fróðleikur sem þú fannst hjá vinufélögunum sýnir það að það sé vel að marka munlegan fróðleik þ.e. minni manna er vel treystandi.Menn gleyma því oft að það verður einhver að segja þeim sem skrifar og það er mergur málsins.

Þegar ég var mest að vinna að hugðarefnum á Rhode Island þá komu Indíánarnir mikið við sögu en þeir vildu ekki skrifa hana heldur vildu þeir segja hana hitt að benda þeim á að skrifa niður heimildir var út úr myndinni. Rökin voru að það geymdist betur sem frásögn mann til manns. Líklega mikill sanneikur í þessu.

[Magnús Sigurðsson, 22.4.2019 kl. 06:23]

Ég tek undir með þér með það að munnmæli þurfa alls ekki að vera óáreyðanlegri heimildir en skjalfestar. Það hefur margur fræðimaðurinn lapið upp af blöðum atburði sem aldrei gerðust nema á pappír á þann hátt sem pappírinn segir og hafa þeir þannig orðið að svokölluðum staðreyndum.

Opinber skjöl eiga að vera áreiðanlegri en önnur, hvað þá áreiðanlegri en munnmæli. Eins og almenningur hefur orðið nýlega vitni að þá má vefa þannig lygavef á opinbera pappíra að úr verður dómsmorð. Og ef fólk heldur að svoleiðis málatilbúnaður sé einsdæmi þá ætti það að kinna sér opinberan málatilbúnað fyrri alda.

Þekktasta nútímatæknin við skjalfestan staðreyndatilbúning er exelskjalið sem á að búa til staðreyndir fram í tímann. Í minni atvinnugrein byggingariðnaðinum er búið að eyðileggja bæði verkvit og gæði með svokallaðri gæðastjórnun sem fer fram á pappír. Það sem langmestu máli skiptir máli í gæðastjórnun bygginga er að pappírarnir séu rétt útfylltir.

Annars hef ég verið að hugsa um það hvað þú sagðir um Dalgeirsstaði þar sem klukkan var stillt tveimur tímum á undan. Þarna hefur fólk haft klukkuna eins og því hentaði, enda sjálfsagt ekkert til fyrirstöðu með það í sveitinni. Nú á tímum myndi sjálfsagt sá sem þetta gerir ekki vera talin með öllum mjalla, því þetta passaði ekki inn í gæða skráninguna á exelskjalinu.

[Valdimar Samúelsson, 22.4.2019 kl. 16:42]

Magnús get sagt með Dalgeirstaði en kl 10.00 þá kom sólin yfir hálsin á sumrin skeyn inn um svefnherbergisgluggana. Kannski miðuðu þeir líka við döggina en túnið var allstaðar í kring um bæinn. Þar var hlaðið eins og í álfasögu engar vélar né tæki heldur sóleyjar. Eitt sinn kom beltagrafa c. 1952 sem var eins og dreki allir hræddir á bænum. Hún ók upp í mýri og tvo gróf skurði. 15 áru síðar hitti ég mann sem var á þessari gröfu og mundi hann þá að hann hefði aldrei komin á einn bæ á öllum sínu ferli mein eins fallegt bæjarhlað. Þessi átti þá heima vestan við norðurenda Víðidalsfjalls Jörvi man ekki alveg en ág hafði gaman að heyra þetta frá honum, manninum á drekanum. Kv Valdimar.