Fylgjan

Sennilega dettur fáum í hug að leita þekkingar á heimsmyndinni í íslenskum þjóðsögum, eða auka skilning á andans málum með því að glugga í sögur um íslensku fornkappanna. Heimsmyndin er orðin hávísindaleg og hin fjarlægu austurlensku fræði og sjónvarpið hafa þótt álitlegri kostir til sáluhjálpar. Nútíma vísindi gera varla orðið ráð fyrir tilvist sálar, þó svo enn sé algengt að álykta sem svo að manneskja samanstandi af huga, líkama og sál. Skilningsvitin séu fimm; sjón, heyrn, snerting, bragð og lykt. Heimarnir hafi síðustu aldirnar verið taldir þrír þ.e. jarðlífið, himnaríki og helvíti.

Efnishyggja nútímans hefur aftur á móti tilhneigingu til að hafna yfirnáttúrulegum, trúarlegum og dulspekilegum skýringum á líf fólks. Maðurinn tilheyri ríki náttúrunnar. Heimurinn sé einn og lúti þróunarsögu Darwins sem er nátengd markaðslögmálum hagvaxtarins. Hugleiða má svo hvaða vitneskju menn hafi um tilveru efnisheimsins aðra en huglæga. Heimurinn geti því allt eins verið hugmynd, jafnvel líkur þeirri sem Gandi benti á, "ef þú vilt breyta heiminum breyttu þá sjálfum þér".

Samkvæmt margri austurlenskri dulspeki getur heimurinn aðeins verið til í huga sérhvers einstaklings í eins mörgum útgáfum og hann óskar sér, þar verður hver að vera sinnar gæfu smiður. Innan hverrar manneskju býr samkvæmt því, rýmið, sólin og áttirnar fjórar, það sem er fyrir ofan og fyrir neðan, guðir, djöflar og hægt að fara hvert þangað sem andans truntur þeysa. Því er betra að vera meðvitaður um að hugurinn getur svifið í tómarúmi líkt og skýin um himininn. Þó skýin geri ekki mistök með ferð sinni um himininn, þá hefur vindátt og hitastig áhrif á hvort þeim fylgir blíða eða ótíð.   

Hugmyndir fornmanna um skinfæri einstaklingsins virðast hafa verið frábrugðnar þeim sem uppi eru í dag, t.d. er hugsunin talin til eins af skilningsvitunum, líkt og gert er í Búddisma. Með því að færa hugsunina úr flokki skilningsvita yfir á vestræna vísu, í það sem mætti kalla hið óskilvitlega, er hægt að hafa gífurlega ómeðvituð áhrif á huga fólks og það hafa markaðsöfl nútímans notfært sér miskunnarlaust.

Sjálfsmynd heiðinna mann s.s. þeirra sem námu Ísland gerði ráð fyrir að manneskjan samanstæði af ham, hamingju, huga og fylgju, þessi fjögur atriði sköpuðu henni örlög. Þetta fernt virðist kannski fornfálegt og flókið, en er það svo? Fornmenn hafa kannski gert sér betur grein fyrir hvað hugurinn er flækjugjarn, ef hann er ekki notaður til að fylgjast með rétt eins og sjón og heyrn. Þess í stað svæfður við að meðtaka innrætingu í stað þess að fylgjast með á sama hátt og hin skilningsvitin.

Ef sjálfsmynd fornmanna er sett í samhengi við vestrænar hugmyndir dagsins í dag þá mætti skilgreina haminn sem líkama. Þetta þarf samt ekki að vera alveg klipp og skorið því til forna var talið að menn gætu verið hamrammir eins og greint er frá í Egilssögu að Kveld-Úlfur faðir Skalla-Gríms hafi verið.

En Kveld-Úlfur var samkvæmt sögunni klofinn persónuleiki. Á daginn var hann góður búmaður, duglegur og vitur, en á kvöldin svefnstyggur og afundinn, þaðan er viðurnefnið komið. Var því sagt að hann væri hamrammur eða hamskiptingur. Þjóðsögurnar skýra þetta fyrirbæri ágætlega og hve algeng hin forna meining er á íslenskri tungu.

"Betur hefur sú trú haldist frá fornöld að menn ímynda sér að sálin geti yfirgefið líkamann um stund, verið fyrir utan hann, en vitjað hans svo aftur; af þessu eru leidd mörg orð: vér köllum að maður sé hamslaus og hamstola af ákafa eður æðisfenginni reiði; hamhleypa er kallaður ákafur maður og skjótvirkur; hamur er vestanlands kölluð kona sem er geðvargur, óhemja og annað því um líkt. Alkunn eru orðin að hamast, skipta hömum og enn fleiri." Þjóðs. JÁ bls 341 I bindi

Nú á tímum verður fólki tíðrætt um hamingjuna, sem allir þrá, orðið hamingja er haft um gleði eða sælu. Hamingjan er talin tilfinning, sem kemur innan frá, eitthvað sem sagt er að þurfi að taka meðvitaða ákvörðun um að öðlast, hún sé nátengd hugarástandi. Til forna bjó hamingjan ekki í huganum, frekar en huganum er ætlaður staður á meðal skilningsvitana fimm nú á tímum. En hver er merking íslenska orðsins hamingja og hvernig er það saman sett?

Samkvæmt því sem sérfræðingar segja merkir orðið hamingja gæfa, heill, náðargjöf og í elsta máli einnig heilladís eða verndarvættur. Það er sett saman úr orðunum hamur sem merkir líkami, húð eða gervi og í eldra máli með viðtengingunni fylgja eða verndari. Viðtengingin –ingja er komin af engja af sögninni að ganga, nokkurskonar vættur sem gengur inn í ham eða gervi.

"Ásgeir Blöndal Magnússon getur sér þess til í Íslenskri orðsifjabók (1989:303) að hamur merki í þessari samsetningu "fósturhimna, fylgja" og vísar þar til ham í dönsku og sænskum mállýskum í sömu merkingu. Hamingjan hafi þá upphaflega verið heillavætti (í fósturhimnu) sem fylgir sérhverjum frá fæðingu".

Fræðimenn telja því hina fornu notkun orðsins bera vitni um að einstaklingurinn hafi ekki ráðið miklu um hamingju sína, sumum fylgi mikil hamingja, en öðrum minni. Þetta á þá væntanlega rætur að rekja til upphaflegrar merkingar orðsins hamingja, þ.e verndarvættur, heilladís, fylgja. Einnig eimir eftir af hinni fornu merkingu í orðatiltækjum eins og; „Það má hamingjan vita“ eða „Hamingjan hjálpi mér!“ Þar sem talað er um hamingjuna eins og sjálfstæða persónu, „ hamingjan er ei öllum gefin fremur en skýra gull“; segir í íslenskum dægurlagatexta og kveður þar við fornan tón. 

Fylgja er oftast talin þjóðsagnakennd og draugalegt fyrirbæri, en svo hefur ekki alltaf verið. Hjá forfeðrunum skipti miklu að búið væri þannig að einstakling sem nýkominn var í heiminn að honum fylgdi góður andi eins og lesa má um í þjóðsögunum.

"En í fornöld var allt öðru máli að skipta því þá koma fylgjur oftast fram sem andlegar verur enda eru þær annað veifið kallaðar dísir sem fylgi hverjum einstökum manni, verndi hann og farsæli, og liggur þá nærri að ímynda sér að fylgja sé sama og hamingja, gifta aða gæfa, auðna eða heill." Þjóðs. JÁ bls 340 I bindi

"En eigi eru allar fylgjur sagðar draugakyns og nokkuð annars eðlis; því svo segir gamla þjóðtrúin að þegar barn fæðist þá verður eftir af sálarveru þess hluti – sem sérstæð vera – í himnubelg þeim sem utan um það í móðurlífi og leysist síðar og kallast barnsfylgja. Þessi vera kallast fylgja og verður leiðtogi barnsins og líklega verndarvera þess. Hún er kölluð heilög og hefur ef til vill af fornmönnum verið sett í samband við forlög og hamingju og gefin stundum vinum og orðið kynfylgja." Þjóðs. SS bls.183 III bindi

Því var til siðs að fara vel með barnsfylgjuna í henni byggi heill barnsins sem myndi fylgja því í gegnum lífið. Fylgjan var stundum grafin innanhúss í námunda við móðir barnsins svo hún myndi hafa góð áhrif á fylgju þess. Ef fylgjan var grafin utandyra eða fleygt á víðavang þá var hún talin taka áhrif þess sem fyrst fór þar yfir, hvort sem um mann eða dýr væri að ræða, sem myndi uppfrá því einkenna fylgju einstaklingsins. Athyglivert er í því sambandi hvað mörg íslensk nöfnu bera í sér dýraheiti, björns nöfn og úlfs eða fuglsnöfn á við örn, val, svan, hrafn ofl..

"Mikill hluti fylgja þykir vera sá hluti mannssálarinnar sem verður eftir þegar barnið fæðist og fylgir barnsfylgjuhimnunni. Guðlaugur Guðmundsson – Guðlaugssonar, Hálfdánarsonar er gera lét á sig reiðfæri og óð allar ár austan af Djúpavogi með hestburð á baki – bjó að Þverá í Hörgslandshreppi á Síðu. Synir hans voru tveir, Guðmundur og Guðlaugur. Þegar Guðlaugur fæddist gleymdi nærkonan að bera ljós í kross yfir móðurina og barnið í rúminu og fleygði fylgjunni í koppinn. Þá kom Guðmundur, þá 7ára gamall, og settist á koppinn, enda átti Guðlaugur mynd bróður síns fyrir fylgju upp frá því, alltaf á því reki sem hann var þá og eins eftir að Guðmundur var dáinn." Þjóðs. SS bls 287 III bindi

Þegar börn fóru að fæðast á fæðingardeildum, og jafnvel fyrr, er fæðingarfylgjan yfirleitt brennd og eftir það er einstaklingurinn talinn fylgjulaus, hafi þess í stað það sem vinsælt er að kalla áru. Fylgjan gerði yfirleitt vart við sig áður en viðkomandi einstaklingur birtist. Ef fylgjan gerði vart við sig á eftir viðkomandi þá var hann talinn feigur. Sumir eru taldir hafa átt fleiri en eina fylgju, þá oft ættarfylgju að auki eða jafnvel aðra góða og hina vonda. Fylgjan var samt oftast talin heilladís eða verndarvættur sem lifði og dó með manneskjunni. Ef fylgjan dó eða yfirgaf manninn í lifanda lífi af einhverjum völdum þá var hann talinn gæfulaus eða heillum horfinn. 

Það þarf ekki endilega að fara langt yfir skammt við að sækja andlegan skilning. Flest trúarbrögð eiga sinn uppruna á fjarlægum slóðum, austurlenskri speki s.s. hindú, jóga og búddismi sem þurfa mikla iðkunn áður en þau nýtast til sáluhjálpar, auk þess sem það þarf að setja sig inn í aragrúa torskilinna hugtaka. Kannski liggur einfaldasta leiðin til sálarþroska í gegnum þann menningararf sem fylgir heimahögunum og skilningur auðmeltastur þar sem tungumálið hefur verið drukkið með móðurmjólkinni. Því er það hvorki tilviljun hvar við fæðumst né hvað því fylgir.

Athugasemdir

[Haukur Árnason, 1.12.2022 kl. 15:25]

Takk Magnús, enn einn gæðapistillinn, bæði fróðlegur og skemmtilegur, sem oftar.

Las nú nýlega pistlsana um Hvítramannaland + kommentin, aftur. Eftir að ég las það sem Einar Ben. skrifar.

Thule.

Einar Benediktsson skrifar í Írabýlin. (Laust mál II bindi bl, 356. )

„Ég hef ekki getað fundið Thulenafnið nefnt fyrr en hjá rithöfundi einum við hirð Artaxerxes II Persakonungs hins minnuga: en þess skal þó getið að sá rithöfundur tekur fram, að hann fari eftir ennþá eldri frásögnum um Thule, er hann hefur byggt á og klætt í skáldlegan búning. Mér fyrir mitt leyti virðist ekkert mæla á móti því að álíta, að Fönikíumenn hafi flutt nafnið með sér inn í ritmennt og munnmæli hinna eldri verzlunarþjóða jafnsnemma sem þeir fyrst hófu viðskipti við Bretland.“

--Artaxerxes II, Persakonungur, hinn minnugi, tekur við ríki 431 f.Kr. Missir frá sér Egyptaland 404. Semur frið við Spörtu 386. ( Konungsfriðurinn )--                                                                         

Mér til undrunar var  enginn sem nefndi Benedikt Gískason frá Hofteigi. Formáli hans í Íslenski bóndinn er hrein snilld.                   Og líka góðir punktar í bókinni hans, Íslendu.     

M

[Pétur Örn Björnsson (IP-tala skráð) 1.12.2022 kl. 19:19]

Takk fyrir bæði fróðlegan og skemmtilegan pistil, meistari Magnús.  Læt hér fylgja með eitt lítið flæðisljóð, enda erum við skyldir í anda:

.

.

Ef þú gleymir öllu

og sérstaklega því

að þú hafir gleymt öllu

þá munu nasir þínar opnast

augu þín opnast

eyru þín opnast

munnur þinn opnast

og þú munt ósjálfrátt

byrja að anda djúpt að þér

og anda rólega frá þér

.

.

og þá muntu sjá 

og þá muntu heyra

sem værir þú barn

og tala sem barn

og syngja sem barn

í flæðandi leikgleði

með fuglum himinsins

svífandi yfir dýrð jarðar

og nemandi nið lækja

og vindsins í hlíðum.

.

.

Þannig mun allt opnast

þegar þú opnast

og hefur gleymt öllu

og sérstaklega því

að þú hafir gleymt öllu

nema barninu í sjálfu þér.

.

.

[Magnús Sigurðsson, 1.12.2022 kl. 20:40]

Takk fyrir mig Haukur og Pétur Örn.

Haukur; mér hefur oft dottið í hug að þjóðsögurnar geymi heimildir um íbúa landsins fyrir landnám hvort sem það eru Írar eða landvættir. Í þjóðsögunum er hreinlega talað um landnámsfólk sem hvergi er getið um í Landnámu s.s. Vött og Kolfreyju sitthvoru megin við Skrúð, og Beru og Sóta sem Berufjörður er heitin eftir. Eins hef ég trú á að í þjóðsögunni um Grímsvatna Grím hafi risadóttirin, sem varð kona hans, verið af sama sauðahúsi. Síðar var farið að líkja þessum íbúum landsins við tröll og forynjur, líka Grýlu, Leppalúða og jólasveinunum.

Pétur Örn; þetta er svo miklu meira en frábært ljóð, og varla við hæfi að hafa um það fleiri orð. En mér finnst þetta undirstrika hugmyndina um fæðingarfylgjuna sem heill barnsins í okkur öllum, -var hún ekki kölluð sigurkufl? Þakka þér fyrir meistari.

[Pétur Örn Björnsson (IP-tala skráð) 1.12.2022 kl. 21:14]

Takk Magnús, já, það er eitthvað við það sem þú orðar svo vel um hug-myndina

"um fæðingarfylgjuna sem heill barnsins í okkur öllum." 

Jú, sigurkufl skal hún heita, og við hæfi.

[Jónas Gunnlaugsson, 2.12.2022 kl. 01:53]

Þið meistarar frábærir, þakka ykkur fræðsluna. 

Egilsstaðir, 02.12.2022   Jónas Gunnlaugsson