Rímspillir

Það að vera ekki áttaður á stað og stund eru álitin merki um alvarleg glöp. Nú eru veturnætur og stutt í fyrsta vetrardag og hafa sjálfsagt flestir tekið eftir því að hann er í síðasta lagi þetta árið. Sumum finnst sennilega að hann hefði átt að vera fyrir viku.

Þetta kemur til vegna þess að í sumar var sumarauki og árið 2022 endaði á laugardegi, síðan er árið 2024 hlaupár. Þess vegna er svo kallað rímspilliár. Gamla íslenska tímatalið var stundum kallað rímið og átti að vera það einfalt að hægt væri að telja tímann á fingrunum.

Ýmsar aðferðir voru notaðar við að rétta af árið sem taldi 52 vikur í 12 30 daga mánuðum.  Á hverju sumri voru fjórar aukanætur og viku sumarauki sjöunda hvert ár. Þessar afréttingar þurftu að eiga sér stað svo tíminn gengi upp í sólárið til lengri tíma.

Allt á að vera gott sem kemur að utan, en frá Róm kom Júlianska tímatalið, sem kallað var gamli stíll, og svo það Gregoríska sem tók við þegar það Júlianska var komið út yfir öll mörk hvað sólarganginn varðaði. Á 28 ára fresti varð svo að endursetja rímið eftir að Gregoríska tímatalið kom til, sem var tekið upp um 1700, annars ruglaðist fólk í heims tímanum.

Gregoríska hlaupárs tímatalið er það sem nútíminn notar, -og af afréttingum þess og mismuninum á því hvernig gamla íslenska tímatali fór með afréttingar kemur máltækið að ruglast í ríminu. Þessi 28 ára sumaraukaregla var samt ekki algildari en svo, að ef þessi síðasta árs laugardagsstaða hitti á næsta hlaupár átti hún ekki við, -einfalt er það ekki.

Þetta gamla íslenska tímatal var annars mjög nákvæmt með allt nema áramótin, enda kom það frá órofa alda. Áramót gátu allt eins verið um hásumar eða fyrsta vetrardag, rétt eins og kvótaármót fiskveiðikerfisins eru fyrsta september. Merkisdagar gamla tímatalsins lutu íslenskum veruleika og var notað allt fram á 20. öld af stórum hluta almennings.

Það er ekki svo auðvelt að ruglast í ríminu nú til dags þegar dagatöl eru allstaðar, -og öll eins. Á skjánum nórir klukkan, dagsetningin og árið, -það Gregoríska. Fram að digital skjánum voru upphengd dagatöl á áberandi stað þarfaþing á hverju heimili. Og ennþá er til fólk sem þarf sitt dagatal meir að segja til að rífa af á hverjum morgni og henda gærdeginum í ruslið. Matthildur mín er t.d. ein af þeim.

Þess vegna hefur alltaf verið til siðs að eignast kubb með dögum ársins á okkar heimili. Þessir dagatalskubbar eru enn framleiddir af Prentsmiðju Guðjóns Ó, og er sjálfsagt orðin það lítil eftirspurn eftir þessum forngripum að þeir eru orðnir fokdýrir, kosta fleiri þúsund kubburinn og þarf að biðja sérstaklega um þá í betri bókabúðum þar sem þeir eru afgreiddir undir borðið.

Í byrjun okkar búskapartíðar var þessum kubbum dreift frítt, svo til í hverju kaupfélagi landsins, á spjaldi með nafni kaupfélagsins, ártali og oftast fallegri sumarmynd úr heimabyggð. Síðar komu stóru Eimskips dagatölin með stórbrotnum landslagsmyndum vítt og breitt af landinu við hvern mánuð, sem mér tókst stundum að útvega í gegnum sambönd. En Matthildur mín vildi ekkert með þau hafa. Þó svo Kaupfélag Berufjarðar hafi farið á hausinn fékk hún sinn dagtals kubb þá bara hjá Kaupfélagi Austurskaftfellinga.

Sagt var að eitt sinn hafi það komið fyrir hjá Kaupfélagi Héraðsbúa að kubbur frá árinu áður hafi lent í umferð með spjaldi nýja ársins. Þetta á að haf gerst fyrir samviskusemi starfsmanns sem vildi af nýtni klára kubbana frá því árið áður og lét Jökuldælinga hafa þannig dagatöl. Þeir áttu lengst að fara og gátu auk þess allt eins verið í viðskiptum við sláturhús Verslunarfélags Austurlands, sem var fyrir norðan Fljót í N-Múlasýslu, og því átt örðugra með að fá skrifað í KHB sem var fyrir austan Fljót í S-Múlasýslu.

Þetta varð til þess að sumir Jökuldælingar, sem fengu Kaupfélags Héraðsbúa dagatalið, rugluðust í ríminu og áttu það til að mæta í kaupstað á rúmhelgum dögum það árið. Kannski er það þess vegna, sem stundum var sagt í mínu ungdæmi, þegar úr voru algengar fermingargjafir, að betra væri að gefa dagatal í fermingargjöf á Jökuldal en úr, miðað við tímaskinið á Dalnum.

Ég sel þetta samt ekki dýrara en ég keypti. En samt sem áður kom það upp núna að minnstu munaði að þorrablótið á Egilsstöðum, sem alltaf er haldið á bóndadag - fyrsta dag þorra, yrði sett á og auglýst viku of snemma. Kom þetta til vegna þessa gamla rímspilliárs. Rímspillirinn kom mér samt ekki á óvart því ég hef hvorki notast við kubb né gengið með úr í gegnum tíðina, hvað þá snjallsíma.

Það kom svo til umræðu í kaffitíma á mínum vinnustað hvernig á því gæti hafa staðið að bóndadagurinn færi út yfir öll mörk og þorrin hæfist svona seint þetta árið, -eða þannig. Ég var fljótur að upplýsa félagana um að þetta hefði með sumarið í sumar að gera sem gerði þá reyndar bara ruglaðri í ríminu.

En málið er að ég hef verið fornari en bæði hún Matthildur mín og Jökuldælingarnir þegar kemur að stað og stund, og mæti oft þar sem engin átti von á, allar síst ég sjálfur. Verð mér samt árlega út um Almanak hins íslenska þjóðvinafélags, og vissi því að í sumar var sumarauki mitt í öllum dumbungnum, -í því almanaki get ég auk þessa fylgst með tunglinu og sjávarföllum í austfjarðaþokunni.

Það kom fyrir að ég átti samræður við norska vinnufélaga mína um gamla tímatalið, sem ég taldi norrænt, þegar ég var í Noregi. Þeir könnuðust ekki við þetta tímatal og töldu jafnvel að það væri fleipur í mér að kenna það við norðurlönd því sjónvarpið þeirra segir annað. Síðan hef ég komist að því að þetta íslenska tímatal getur allt eins átt upphaf sitt í Babýlon.

Svo merkilegt sem það nú var þá könnuðust vinnufélagar mínir, sem voru innflytjendur í Noregi og komu frá Afganistan og Súdan, frekar við þetta gamla íslenska tímatal. Á Valentínusardegi kom eitt sinn til umræðu vegna spurningar frá norskum félaga hvort heimalöndin héldu upp á þann dag. Ég sagði frá konudeginum á Íslandi sem væru á mánaðarmótum þorra og góu sem hliðstæðum.

Þá kom fram hjá félaga frá Afganistan að þar voru áramót á sama tíma og Þorri og góa mættust á Íslandi. Á sumardaginn fyrsta datt mér svo í hug að spyrja þennan félaga að því hvort þá væru mánaðarmót í Afganistan, hann gluggaði í snjallsímanum sínum og sagði svo; „ja det gjør“.

Þó ruglast sé í ríminu á stund og stað í snjallvæddu neysluþjóðfélaginu, þá er rétt að hafa það í huga að gamla tímatalið var notað við að mæla hina raunverulegu hringrás tímans.

 

Degi hallar

haustið kallar

á vetur í myrku

 

Sálin saknar

þar til vaknar

vor með birtu

 

Lífið fagnar

aldrei lastar

í sumar blíðu

Athugasemdir

[Guðjón E. Hreinberg, 27.10.2023 kl. 18:30]

Kann ekki sjálfur, fingrarím, en fagna því að hafa þó nauma hugmynd um hvað það er. Bestu kveðjur.

Er enn í áfalli eftir að hafa komist að því að Ísland hefur ekki aðeins verið rænt, heldur að hafa sannað það lagalega. Það er eitt að vita suma hluti, annað að geta rökstutt þá, en að geta sannað eitthvað er verra.

Rétt eins og með tímatalið, ég fletti reglulega upp Anno Mundi tímatalinu til að rétta mig af, þó ég virði hið Gregoríanska, en maður áttar sig á að ekkert tímatal er sterkara veikasta hlekknum.

Rétt eins og þegar Ungfrú Klukka hætti þjónustu sinni í nr 155, veit maður ekki hvað klukkan er, þó allt í kringum mann séu réttar tölur, og það er eins með tímatalið; það er eitthvað bogið við það, og það sjá það fáir og skilja það færri.

[Guðjón E. Hreinberg, 27.10.2023 kl. 18:32]

--veikasti hlekkurinn er sumsé hint á epoch daginn, og rýmið rímað þaðan, Hittítar - forn armenar - áttuðu sig á þessu, og meitluðu mynstur í klettaveggi því til vitnisburðar,  en ég veit ekki hvort fleiri hafi gert það.

[Magnús Sigurðsson, 27.10.2023 kl. 19:27]

Þakka þér fyrir innlitið og athugasemdina Guðjón.

Varðandi gamla íslenska tímatalið þá tel ég, án þess að geta rökstutt eða bent á heimildir, að það sé æva gamalt mána dagatal og gæti þá sennilega verið í ætt við tímatalið sem þú nefnir. Allavega er það ekki alveg óskilt því gamla islamska.

Það er áhugavert í bókinni Fátækt fólk, eftir Tryggva Emilsson hvað gamla íslenska tímatalið virðist hafa verið mikið notað í hans bernsku í upphafi 20. aldar.

Eins er á við vísindaskáldsögu þær upplýsingar sem Daniel Bruun gefur upp um það hvernig Öræfingar töldu tímann og reiknuðu út sjáfarföll eftir himintunglunum afskekktir um aldamót 19..og 20. aldar.

Einnig eru íslensku þjóðsögurnar víða með glugga í þetta tímatal og ég man þegar ég las um Hafnarbræður í þjóðsögum Sigfúsar, að þá rann upp fyrir mér hvað fólk áður fyrr var meðvitað á gang himintungla og sjávarstrauma.

Um þetta var tengdafaðir minn vel meðvitaður án þess að geta skýrt það nákvæmlega, en hann var útvegsbóndi og sjómaður allt sitt líf fæddur 1918.

Það var samt barnaskólakennari af Héraði sem gaf mér flesta punkta þegar ég fór að glugga í þetta gamla tímatal. Hann hafði gefið út bók sem heitir Betur vitað og er þar meðal margs annað kafli um íslenska tímatalið.

Þennan kafla setti ég eitt sinn hérna á bloggið, því það má segja að hann sé lykill að íslenska tímatalinu.

https://magnuss.blog.is/blog/magnuss/entry/2184356/

Já það er auðvelt að vera í áfalli við vita og telja sig ekki koma því rökstuddu frá sér svo viðunandi sé, þannig er bara tíminn.

Ég hef verið að lesa bloggið þitt og hlusta á videoin og vil því segja; farðu vel með þig gæskur, því ef sá sagna besti fer fyrir ofan garð og neðan, hvað þá út um þúfur vegna metings þá er mikið farið forgörðum.

Ég hef haft tilfinningu fyrir því sama, en kann enn síður að rökstyðja það eða koma að orðum en þú, sem heldur úti einu áhugaverðasta bloggunum hér á mbl.

Guð veri með þér.

[Guðjón E. Hreinberg, 27.10.2023 kl. 20:37]

Já, metingur er vondur. Maður hefur bara gaman af að komast að hlutum, en best að vera ómeðvitaður um hvað öðrum finnst, aðrir metast, eða hvernig öllu fram vindur. Rétt að taka samt pásu, þar til Loki Laufeyjarson skilar betri jeppa en þeim sem hann úrbræddi fyrir mér í sumar.

Takk sömuleiðis.

[Magnús Sigurðsson, 27.10.2023 kl. 20:57]

Ég vona að pásan verði ekki löng, Guðjón. Því eins og ég sagði þá heldurðu úti einu áhugaverðasta blogginu hér á mbl, -og get bætt við áhrifamesta.

Þess vegna ætla ég að segja það sama og einn áhrifamaður sagði við mig fyrir margt löngu, þegar ég barmaði mér yfir því að kasta perlum fyrir svín.

"Þú veist ekki hvaða ranghugmyndir færu af stað ef þú værir ekki við þetta borð."

Stundum verður að gefa hundum það sem heilagt er án þess að fá nokkra umbun í staðinn og jafnvel verða fyrir það talin skrítinn, -það er bara þannig.