Væringinn mikli og hin blóðuga, mállausa ákæra

Einn af þeim sem talin hefur verið til mikilmenna þessarar þjóðar er Einar Benediktsson. Í æsku heyrði maður þá lygasögu að Einar Ben hefði náð að selja norðurljósin í fylleríi. Hitt er rétt að hann hafði uppi stórhuga virkjanaáform löngu á undan sinni samtíð.

Sumar hugmynda Einars komust til framkvæmda áratugum eftir hans daga. Búrfellsvirkjun varð t.d. að veruleika hálfri öld eftir að Einar fékk hugmyndina. Hún varð fyrsta stórvirkjun Íslands til þess að útvega rafmagn fyrir erlenda stóriðju.

Einars Benediktssonar hefur einkum verið minnst sem einnar af sjálfstæðishetjum þjóðarinnar, auk þess að vera athafnamaður og þjóðskáld sem veitti innblástur fram eftir 20. öldinni. Eitt af þekktari ljóðum hans er einmitt um rafmagnað aðdráttarafl norðurljósanna sem nú í dag eru virkjað af ferðaþjónustunni.

Veit duftsins son nokkra dýrlegri sýn

en drottnanna hásal í rafurloga?

Sjá grundu og vog undir gullhvelfdum boga!

– Hver getur nú unað við spil og vín?

Sjálf moldin er hrein eins og mær við lín,

mókar í haustsins visnu rósum.

Hvert sandkorn í loftsins litum skín,

og lækirnir kyssast í silfurósum.

Við útheimsins skaut er allt eldur og skraut

af iðandi norðurljósum. (sjá meira)

Snemma á 20. öldinni keypti Fossafélag Einars Benediktssonar land meðfram Jökulsá á Fjöllum ásamt náttúruperlunni Ásbyrgi. Hugsjón hans var að virkja ána og sagðist hann ætla að nýta raforkuna til að framleiða áburð á blóm og birki í örfoka landi.

Einar átti Ásbirgi í 15 ár, -hafði áður orti þar ódauðlegt ljóð á sumarmorgni. Jökulsá á Fjöllum rennur óbeisluð frá Vatnajökli, um Dettifoss og Hljóðakletta, allt til sjávar enn þann dag í dag, sem betur fer, ekki er ólíklegt að Sumarmorgunn í Ásbyrgi eigi sinn þátt í því.

Alfaðir rennir frá austurbrún

auga um hauður og græði.

Glitrar í hlíðinni geislarún,

glófaxið steypist um haga og tún.

Signa sig grundir við fjall og flæði,

faðmast í skrúðgrænu klæði. 

En hvað var það raunverulega, -sem gerði Einar Benediktsson eins mikinn og af er látið? Ég hef verið að lesa bókina Væringinn mikli, ævi og örlög Einars Benediktssonar eftir Gils Guðmundsson, og kemur það mér nokkuð á óvart hvað gerði þennan stóra mann svo mikinn.

Vissulega var Einar með stærri og myndarlegri mönnum, stór ættaður, komin af betur stæðum Íslendingum. Móðir hans Katrín Einarsdóttir heimasæta á Reynisstað í Skagafirði, sem sagt er að hafi verið trúlofuð manni 12 ára gömul, en áratugur var á milli þeirra í aldri. Foreldrar hennar styrktu föður Einars, -Benedikt Sveinsson til mikilla mennta og út á þær komst hann til æðstu metorða, -sem Landsdómari.

Þau Katrín og Benedikt skildu eftir stormasama sambúð á Elliðavatni þar virðist óregla Benedikts hafa ráðið mestu, -og skiptu með sér barnahópnum. Benedikt hafði missti Landsdómara embættið, en varð síðan sýslumaður í Þingeyjarsýslum og þingmaður N-Múlasýslu, bjó á Héðinshöfða á Tjörnesi við Skjálfanda. Einar ólst upp hjá föður sínum.

Þegar fræðst er um Einar þá gerir maður sér grein fyrir hvað gerði manninn eins mikinn og af er látið. Segja má að það sem hafi gert Einar mikinn hafi hann sjálfur komið hvað best í orð sem örstuttri hendingu í ljóði. Allir þekkja orðatiltæki sem lifað hefur með þjóðinni allar götu síðan Einar kom þeim orðum í ljóð; -aðgát skal höfð í nærveru sálar.

Það virðist vera sem næmni Einars fyrir þessum sannindum hafi umfram annað gert hann mikinn. Og sú aðgát átti ekki einungis við sál okkar mannanna heldur alls þess er prýðir sköpunarverkið.

Í bókinni er frásögn Einars af því þegar hann uppgötvaði hvernig allt tengist og hve mikilvægt er að bera virðingu fyrir öllu og öllum, -alltaf, -og að ekki verði bæði sleppt og haldið. Þar segir hann frá veiðiferð sem hann fór ungur maður út á Sjálfandaflóa. Ég ætla að leifa mér að birta valda kafla úr frásögninni því hún segir mikið um mikilmennsku.

Við vorum þrír á kænunni, kátir ungir og vel nestaðir. Hvað á dauðlegt líf ágætara að bjóða en slíkan dag og þvílíka volduga, dragandi fegurð? Eilífðin brosti í þessari skínandi skuggsjá, hafi öræfanna, og átti um leið náðargeisla handa þeim minnsta smælingja, sem leita vildi upp ljósið frá myrkrum djúpsins. Rétt við vörina vöktu birtingarnir og létu heila heima glitra á hreistrinu. Hrognkelsi sveimuðu á grunni, með blakka, hrjúfa hryggi í vatnsborðinu, til þess að dýrð sólarinnar mætti líta þá og snerta. Landselskóparnir iðuðu í látrunum, sælir og glampandi, með síopin augu. Veldi og skaut norðlenskrar náttúru ríkti yfir öllu á sjó og landi.

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Í þetta sinn vorum við óheppnir. Selurinn kom upp langt fyrir aftan bátinn. Ég tók það ráð að leggja upp árar og hafast ekkert að. Ég hafði séð, að þetta var afar stór útselur, af því sama kyni, sem kallast kampur, en þeir eru haldnir ganga næst landsel að skynsemd og forvitni. Selurinn tók dýfu frá bátnum, en ekki mjög langa. Annar hásetinn var neftóbaksmaður, ég lánaði af honum rauðan vasaklút, sem ég lét lafa aftur af stýrinu. Svo biðum við kyrrir, án þess að láta neitt minnsta hljóð heyrast.

Eftir nokkur köf fór kampurinn að færast nær, og loksins kom ég skoti á hann, en hitti illa. Hann tók fyrst langa dýfu, en nú gátum við séð, hvert róa ætti. Bráin á sjónum sagði til og svo fór óðum að draga saman með okkur. Selurinn var auðsjáanlega særður til ólífis. En þá kom það fyrir, sem ég get aldrei gleymt.

Kampurinn tróð marvaða og rétti sig upp, á að giska fimmtíu faðma frá bátnum. Þetta færi var heldur langt fyrir högl, en samt miðaði ég og ætlaði að fara að hleypa af. En þá greyp selurinn til sunds beint á bátinn. Ég hafði heyrt sagt frá því hvernig selir réðust á báta, þegar líkt stóð á. En það var eins og eitthvað óskiljanlegt hik kæmi yfir okkur alla. Við hreyfðum okkur ekki í bátnum og kampurinn rétti sig aftur upp örfáa faðma frá kænunni.

Blóðið lagði úr sári á kverkinni og yfir granirnar. Mér sýndist hann einblína á mig, þarna sem ég stóð í skutnum á selabyttunni með morðvopnið til taks á móti þessum saklausa, forvitna einstæðing hafsins, sem var viðskila við sitt eigið kyn, sjálfur aðeins óvopnaður meinleysingi.

Eflaust hefur sú breyting verið áður að ná tökum á mér, smátt og smátt, að aumkva dýrin eins og mennina, þegar þau eru í nauð eða verða fyrir meiðslum og dauða. Mér finnst það nú til dæmis með öllu óskiljanlegt, hvernig ég hef getað fengið af mér að drepa saklausa fugla mér til gamans, án þess að nein neyð kreppti að mér. Endurminningar um þetta fylla mig oft viðbjóði og andstyggð á minni eigin tilgangslausu og léttúðugu grimmd. En í þetta skipti opnuðust fyrst augu mín. Þessi blóðuga, mállausa ákæra stendur mér oft í hugskoti – en ég hef aldrei fyrr komið mér til þess að færa neitt um það í letur.

Kampurinn gjörði enga tilraun til árásar á bátinn – og svo leið þetta andartak, sem verður að notast með skutli eða áróðri, ef veiðin á ekki að mistakast. En selurinn stein sökk í sama svip – og eitthvað hulið afl lagði þögn og kyrrð yfir þessa litlu bátshöfn, sem fremur hafði lagt af stað í þessa veiðiför af leik heldur en þörf.

Maður í álögum segir gamla sagan! Ég get ekki gjört mér grein fyrir, hve oft ég hef, síðan þetta kom fyrir, hugsað um lið Faraós og sækonur þjóðsagnanna. En óendanlegur tregi og iðrun kemur upp hjá mér, þegar ég minnist þess augnaráðs, sem selurinn beindi á mig, þegar hann hvarf í djúpið.

–Ég hef ætið orðið staðfastari með árum og reynslu í sannfæringu minni um algjört orsakasamband, milli alls og allra. Þessi viðburður, sem er mér svo minnisstæður, hefur sjálfsagt átt að vera mér bending, samkvæmt æðri ráðstöfun. Ef til vill hefur mér verið ætlað, þegar á þessu skeiði æsku minnar, að innrætast einhver neisti af miskunnsemi við aðra, sem máttu sín miður eða báru þyngri byrði.

En hvílíkur fjöldi atvika birtist í örsnöggri svipan fyrir athugulum augum í borgum þúsunda og milljóna, í kvikmyndastraumi strætalífs og skemmtihalla, - þar sem ætið og alls staðar endurtekur sig hin sama saga. Er ekki hamingja heimsins grundvölluð á samanburði auðæva, yfirburða, fegurðar og fróðleiks gagnvart þeim snauðu, gunnhyggnu, miður menntuðu og ósjálegri, er byggja umhverfi staðanna, margir við eymd og tötra? Hver ómælisgeimur af örbirgð og læging þarf að hlaðast undir stétt hinna æðri, sem svo kallast, til þess að þeir geti þóknast sér sjálfum og fundið sinn mikilleik.

Hve ótölulega mörg bleik, deyjandi andlit sökkva í þetta friðaða, lygna yfirborð mannlífsins, sem geymir dauða og glötun? Gangi ég framhjá tötruðum beiningamanni, sný ég stundum aftur. Er blóðug myndin, sökkvandi við borðstokkinn, sem gægist upp úr öræfum minninganna?

Þessi voru orð skáldsins um eigin mikilmennsku á Skjálfandaflóa og hygg ég að samferðamenn hans hafi oft upplifað hana á þennan hátt, því í þeim vitnisburði sem þeir hafa um Einar, -sem hann þekktu, -ber aðgát í nærveru sálar hæðst.

Eitt bros — getur dimmu í dagsljós breytt,

sem dropi breytir veig heillar skálar.

Þel getur snúist við atorð eitt.

Aðgát skal höfð í nærveru sálar.

Svo oft leynist strengur í brjósti sem brast

við biturt andsvar, gefið án saka.

Hve iðrar margt líf eitt augnakast,

sem aldrei verður tekið til baka.

Eins og sjálfsagt allir vita, sem náð hafa að lesa þetta langt, þá endaði skáldið, heims- og athafnamaðurinn ævina í Herdísarvík á Reykjanesi svo að segja við sjálfsþurftarbúskap, á stað sem ekki var bílfært á á þeim tíma. Það gerði Einar samkvæmt eigin vali.

-KVEÐIÐ Í HERDÍSARVÍK- 

Í æsku hugði ég á hærra stig.

Það heldur fyrir mér vöku,

að ekkert liggur eftir mig

utan nokkrar stökur.  (EB)

Skaufhalar og þursameyjar

Það er greinilegt að sá í neðra leikur sér að ríkisstjórninni, eins og köttur að mús. Varnagarðar hér og varnargarðar þar og allt í fári. Heil Grindavík ónýt, en samt svo til óbætanleg úr viðlagatryggingu. Heita vatnið farið af Suðurnesjum í frostinu og rafmagnsofnarnir í landinu annað hvort uppseldir aða fastir í Grindavík, þar sem engin fær að ná í þá á meðan landinu er stjórnað með spálíkani og sviðsmyndum úr Skógarhlíðinni.

Það vantar samt ekki að ríkisstjórnin er kokhraust. Allt verður komið í lag á morgunn. Vísindamennirnir okkar gerðu ráð fyrir öllum sviðsmyndum. Þó svo að það hafi komið örlítið á óvart hvernig þær rættust. En það má alltaf gera nýja sviðsmynd og bæta á nýjum sköttum fyrir nýjum garði. Jafnvel selja mjólkurkýrnar fyrir þjóðarsjóð úr því að bæði hamfara- og ríkissjóður eru tómir, -bara að muna að hafa borð fyrir báru í eigin vasa.

Því var haldið fram á þessari síðu að þessi ríkisstjórn væri ekki á vetur setjandi og er lítið annað að segja úr þessu en “I told you so”. Nú hefði verið gott að hafa ekki eitt öllu púðrinu í að fegra bókahaldið með dekri við auðróna, loftslagsvá, erlendan stríðsrekstur og sitja uppi með þúsundir erlendra flækinga ofan á ósköpin.

Einhverjum kann að detta í hug “you ain´t seen nothing yet” en við skulum vona að svo veði ekki, og þess í stað biðja fyrir ríkisstjórninni, -við höfum enga aðra. En ég ætla að setja hér inn samsuðu elds og ísa, -skoffín úr Völuspá og Skaufhalabálki, ríkisstjórninni til viðvörunnar svo margrómuð þjóðarsáttin fari ekki veg allrar veraldar.

 

Surtur fer sunnan

með sviga lævi

skín af sverði

sól valtíva.

Hafði áður

hætt útvegi

nægtir voru þá

og nógar vistir.

Geisar eimi

við aldurnara

leikur hár hiti

við himin sjálfan.

Matur er eigi meiri

mér í höndum:

halarófu bein

og hryggur úr lambi

bógleggir þrír

og banakringla

Frostaveturinn mikli

Það hefur verið frost á Fróni undan farna daga. Núna tvo síðustu vetur hefur verið kaldara en maður af minni kynslóð á að venjast, nema þá hugurinn reiki aftur í barnsminnið frá því á sjöunda áratugnum. Þá voru nokkur hafísár 1965-1970 og þó svo að ég hafi ekki séð hafísinn, þá var kalt í minningunni á þessum vetrum inn til landsins. Nú tala málsmetandi menn um hamfarahlýnun í frostinu og eins og venjulega eru mestu hamfarirnar Langtíburtukistan.

Það eru samt um næga óáran að ræða þessi dagana á landinu bláa með Reykjanesið rauðglóandi þó svo ekki sé verið að velta sér upp úr hamfarhlýnun í frosti. Sennilega hafa kynslóðirnar frá aldamótunum 1900 búið við hvað best skilyrði frá náttúrunnar hendi hér í landi frá því á þjóðveldisöld.

Jafnvel þó svo að loftslagsvísindin vilji meina að æskilegt sé að meðalhiti jarðar verði í kringum það sem hann var á 19. öld eftir að lítillega var farið að hlýna  aftur eftir litlu ísöld. Þess vegna getur verið fróðlegt að skyggnast aftur í tímann og skoða hvernig árferðið gat verið á Íslandi á hinu gullna viðmiði vísindanna.

Það er ekki svo langt síðan að uppi var fólk sem mundi frostaveturinn 1918 en um frostaveturinn mikla 1882 og veturna þar í kring eru fáar frásagnir enda hefur fólki sennilega þótt rétt að gleyma þeim vetrum eins og hverju öðru hundsbiti.

Í bókinni Gengin spor, sem í eru saganaþættir Þorsteins Matthíassonar, er viðtal við Martein Þorsteinsson f. 23. apríl 1877. Marteinn var 92 ára gamall þegar viðtalið var tekið og segir þar m.a. frá sínum fyrstu minningum í Steinaborg á Berufjarðarströnd.

Fátt eitt man ég úr fyrstu bernsku, þá voru harðindaár og þröngt um hjá öllum almenningi. Veturinn 1881-1882 var geysilega frostharður og mikil ísalög. Hafís komst þó aðeins skammt inn fyrir Djúpavog. Þangað lagði út Berufjörð og eru um þrjár mílur danskar (ca 22 km). Var alls staðar ekið á ísnum landa í milli heim að hverjum bæ.

Árið 1883 var fellisvetur. Þá kom ísinn á síðasta vetrardag. Flestir bændur voru heylausir og þrjár fyrstu vikur sumarsins sanzlaus stórhríðarbylur. Faðir minn slátraði því nær hverju lambi um leið og það fæddist og fóru aðeins ellefu lömb á sumarhaga þetta vor, en fullorðið fé lifði allt. Mér er þetta minnisstætt vegna þess, að eitt þessara 11 lamba var mér gefið.

Í bók Öldu Snæbjörnsdóttir frá Þiljuvöllum á Berufjarðarströnd, -Dvergasteinn, sem er stórmerkileg samantekt munnmæla og þjóðasagna frá Berufirði, Djúpavogi, Hamarsfirði og Álftafirði, er munnmælasaga sem hún skráir eftir Emil Björnssyni manni sínum. Emil var flest sumur æsku sinnar á Teigarhorni við sunnan verðan Berufjörð, -gengt Steinaborg sem er á ströndinni  norðanverðri.

Það má ætla að þessi munnmæla saga á Teigarhorni sé frá sama ísavetri og Marteinn getur um í æskuminningum sínum í Steinaborg, þegar hafís var við Berufjörð og lagís á firðinum. En hafís hefur ekki komið inn á Djúpavog við Berufjörð síðan 1968, að ég held, og þótti þá viðburður.

Til eru ljósmyndir af hákarlaskútum innilokuðum í ís á Djúpavogi, teknum af Nikólínu Weywadt frá því á árunum í kringum 1900. Nikólína lærði ljósmyndun fyrst kvenna á Íslandi og bjó á Teigarhorni þar sem hún stundaði veðurathuganir fyrir veðurstofuna. Amma Emils, sem hann hefur munnmælasöguna eftir, er systurdóttir Nikólínu.

Sagan sem Emil hefur eftir ömmu sinni er svona.

Ein er sú saga sem Hansína Regína Björnsdóttir amma mín sagði mér oft, en það var sagan af vinnukonunni á Búlandsnesi og bjarndýrinu. Átt þessi atburður að hennar sögn að vera dagsannur og gæti hafa gerst á hafísárunum fyrir aldarmótin 1900.

Einn ísavetur gekk hvítabjörn á land í nágrenni Teigarhorns. Sást fyrst til hans niður á Teigum, sem er talsvert breitt flatlendi er gengur í sjó fram skammt fyrir innan Teigarhorn. Fljótlega fór bjarndýrið að færa sig upp eftir og hafði fólkið á bænum allan vara á sér, ef ske kynni að hann tæki stefnuna þangað. En björninn hélt áfram í rólegheitum upp alla Teiga og snuðraði öðru hvoru í jörðina eins og til að leita slóða. En hvítabirnir sjá ákaflega illa og nota þefskynið til að leita að bráð. Áfram hélt hann upp mýrarnar fyrir ofan og stefndi í átt að Hálsunum.

Skyndilega var eins og ísbjörninn hefði veður af einhverju því hann herti á sér. Þá sá fólk sér til skelfingar, hvar kvenmaður kom úr gagnstæðri átt yfir Hálsana og hélt sem leið lá niður að Dvergastein, stóran ferhyrndan klett utan í hlíðinni. Bilið á milli bjarnarins og stúlkunnar styttist nú óðum.

Þau nálguðust Dvergasteininn sitt úr hvorri áttinni vinnukonan og hvítabjörninn og náðu þangað svo til samtímis. Fólkið horfði á og bað guð, að hjálpa sér og aðrir bölvuðu í hljóði, þegar bjarndýrið lagði af stað í kringum klettinn. Næstum í sömu andrá birtist stúlkan hinu megin á niðurleið. Þannig gengu þau sitthvoru megin við Dvergastein, vinnukonan og ísbjörninn, að hvorugt sá hitt.

Þá fann björninn slóð stúlkunnar fyrir ofan klettinn og rakti sig á harðahlaupum eftir henni upp yfir Hálsana, þar sem hann hvarf sjónum suður af. En vinnukonan hélt hin rólegasta niður á við og sveigði síðan inn með í áttina að Urðarteigi, þangað sem för hennar var heitið. Hafði hún ekki orðið vör við neitt óvenjulegt á ferðalagi sínu.

Það má ætla að gönguferð þessa ísbjarnar hafi endað í Hamarsfirði. En Hálsarnir, sem getið  er um í sögunni, liggja á milli Berufjarðar og Hamarsfjarðar. Ingimar Sveinsson frá Hálsi í Hamarsfirði fer með munnmæla sögu af ísbjarnardrápi í Hamarsfirði frá þessum árum sem getið er í bókinni Dvergasteinn. Svona er sú saga.

Hér segir frá hvítabirni í nágrenni Djúpavogs kulda- og frostaveturinn 1882, en Álftfirðingar á leið í kaupstað komu fyrstir auga á björninn inn með Hamarsfirði. “Þennan hvítabjörn sáu Álftfirðingar í Rauðuskriðubotninum er þeir voru í kaupstaðarferð og gerðu skotmönnum á Djúpavogi aðvart.”

Hafa Álftfirðingar að öllum líkindum farið sjóleiðina yfir fjörðinn frá Melrakkanesi (þá á ís) eins og oft var gert á þessum árum. Þegar Hans Lúðvíksson í Sjólyst kom á vettvang með byssuna, hafði ísbjörninn fært sig nær byggðinni og var kominn út á hólinn rétt hjá prestssetrinu á Hálsi. Þar var björninn síðan felldur áður en hann náði að gera nokkurn óskunda af sér.

Þess má svo geta að ísbjarnarskyttan Hans Lúðvíksson var kominn út af Hans Jónatan, manninum sem stal sjálfum sér, fyrsta innflytjandanum sem settist að á Íslandi af Afrískum uppruna. Hansína Regína á Teigarhorni var langafabarn sama Hans Jónatans.

Sænska sálfræðin

Þegar ég var enn á besta aldri sagði vinur minn mér, sem var mörgum áratugum eldri, -þá á svipuðum aldri og ég í dag, hver munurinn væri á almennri og sænskri sálfræði.

Hann sagði sænska konu hafa verið með son sinn í sænskri verslunarmiðstöð og eftir að hafa lokið erindi sínu þá vildi hún fá soninn til að koma heim, en hann var að leika sér á gormhesti. Sonurinn hlýddi engu sem mamma hans sagði og hélt bara áfram að hamast á hestinum.

Þá kom sálfræðingur sem hún þekkti, sérfræðingur í barnasálfræði, ásamt æskuvini sínum sem hafði ekki aðra menntun en lífsreynsluna. Konan bað sálfræðinginn um að tala um fyrir syni sínum.

Sálfræðingurinn talaði við drenginn og sagði honum m.a. að önnur börn biðu eftir því að komast að til að leika sér á hestinum auk þess sem mamma hans væri tímabundinn og þyrfti að komast heim til að elda mat fyrir hann og fjölskylduna, þetta útlistaði hann fyrir drengnum auk fjölda annarra sviðsmynda.

Þetta bar samt engan árangur. Sálfræðingurinn snéri sér þá að vini sínum og sagði villt þú prófa. Hann kinkaði kolli og beygði sig snöggt niður að drengnum og hvíslaði nokkrum orðum að honum. Strákurinn stökk strax af hestinum og sagði; mamma við skulum fara heim.

Sálfræðingurinn var forvitinn um hvað vinur hans hefði sagt við strákinn og spurði hvort hann vildi segja sér það. Já það er alveg sjálfsagt sagði vinurinn, -ég sagði; ef þú kemur þér ekki af hestinum eins og skot þá lem ég þig.

Þegar ég bjó í fjölbýli á fyrstu hæð í úthverfi við sundin blá skömmu eftir aldamótin, þá kom fyrir eitt kvöldið, þegar mullaði niður blautum snjó, að ég lá í sófanum fyrir framan imbakassann að horfa á fréttirnar.

Skyndilega smullu blautir snjóboltar með þungum dynkjum í stofuglugganum. Ég leit út, og þegar krapinn hafði runnið niður rúðuna horfðist ég í augu við tvær 14-15 ára stelpur hnoða snjóbolta við grindverkið úti við götu. Mér fannst rétt að veita þessu ekki frekar eftirtekt og hélt áfram að horfa á imbann. Enda leið ekki á löngu þar til snjóboltaskothríðin færðist upp í stofugluggana á hæðinni fyrir ofan.

Þar kallaði húsfreyjan ekki allt ömmu sína enda úr Vestmannaeyjum þar sem elsku mamma hefur ekki alltaf verið á hverju götu horni. Hún snaraðist út á svalir og sagðist hringja á lögregluna ef þessi djöfulgangur hætti ekki á stundinni. Við þetta jókst snjóboltaskothríðin svo hún varð að forða sér inn, -og áfram hélt skothríðin í gluggana hjá henni.

Þessi húsfreyja var vön að standa við orð sín og hafði sambönd innan lögreglunnar, á það hafði reynt í götunni, enda vann hún þá í Dómsmálaráðuneytinu ef ég man rétt. Ég stóð því upp frá fréttunum og klæddi mig í útivistarföt, Matthildur mín spurði hvert ætlar þú nú, ég sagðist ætla út að hitta stelpurnar.

Svo fór ég í gegnum bílageymsluna og út um annan stigagang í húsinu, kom síðan gangandi eftir gangstéttinni eins og hver annar joggari sem var á leið út og suður göngustíginn.

Þegar ég stóð á milli stelpnanna fyrir framan stofugluggann minn og þær voru að hnoða snjóbolta til að henda í gluggana á hjá nágrönnunum í íbúðinni fyrir ofan, sagði ég við þær fáein orð. Hendurnar á þeim sigu og snjóboltarnir láku úr lófunum áður en þær tóku til fótanna niður götu.

Þegar ég var kominn inn og var lagstur aftur upp í sófa fyrir framan kastljósið í frið og spekt, spurði Matthildur mín; -hvað sagðirðu við stelpurnar Maggi.

Ég sagðist bara hafa tekið þær á sálfræðinni. En hún gafst ekki upp og spurði ákveðin; -hvað sagðirðu. Ég sagði; -vitið þið það stelpur, ef þið hættið ekki þessum djöfulgangi eins og skot þá lem ég ykkur. – Jæja -sagði Matthildur -það má þá teljast heppni ef lögreglan bankar ekki upp á eftir.

Já hún er nú svona og svona sænska sálfræðin.

Hútar

Það er nokkuð ljóst að hafsvæðið sem Hútar herja á við strendur Jemen hefur frá alda öðli verið Vesturlandabúum varasamt. Í bókinni Jón Indíafari Reisubók getur Jón Ólafsson úr Álftafirði vestra þessa hafsvæðis með þessum orðum

Eitt eyland, liggjandi í því Rauða hafi, kallast Zocotora og heyrir til Afríka. Það með lyktar hér um meira að tala. Út af því Rauða hafi koma þrátt í veg fyrir Indíafara nokkur smáskip og skútur, sem kallast barkar, hver skip þeir taka með harðri hendi og alla vöru.

Á þeim eru egypskir og arabískir menn. Sumum sleppa þeir tómhentum, en suma aflífa þeir, sem morðingjar og sjóreyfarar. Þar fá þeir oftlega mikið herfang, og nær svo ber við, að þessi smáskip koma út af þeim Rauða sjó í móti þeim, en á vorri leið skeði það ei, og ei komum vér við nokkur lönd, fyrr en við komum að Ceylon.

Þetta má lesa í Reisubók Jóns Ólafssonar Indíafara þegar hann sigldi á vegum Danakonungs á skipinu Kristjánshöfn til Indlands árið 1622. Þarna er hann að lýsa hluta leiðarinnar á milli Madagascar og Ceylon (Siri Lanka). Það sem Jón kallar Zocotora er eyja við minni Adenflóa.

Jón dvaldi um tíma á Indlandi og segir m.a. frá því í Reisubókinni, sem hann skrifaði fyrir um 400 árum síðan, að á Indlandi hafi hann skrifað bréf til Halldórs bróður síns í Súðavík. Hann segir að félagar hans hafi sagt að þetta væri í fyrsta skipti sem fréttir hefðu farið á milli Indlands og Íslands.

Jón gerir grein fyrir hvaða leið bréfið fór til Íslands og hvernig það komst alla leið. Það fór með skipinu Kristjánshöfn milli Indlands og Danmerkur. Bréfið fór svo í kaupfar á Eyrarsundi sem var á leið til Skutulsfjarðar við Ísafjarðardjúp.

Skutu niður eldflaugina á síðustu stundu

Kerlingabækur

Stríðsvélin er komin í startholurnar. Þar er öll jörðin vígvöllurinn. Í landinu helga sjáum við upphafið að endinum. Orrustan verður samt ekki bara við náungann hún verður einnig við vættina. Landvættirnir eru vaknaðir og munu refsa aðdáendum græðginnar vegna skorts á virðingu fyrir náttúrunni og almættinu.

Leikvanginn eiga í augnablikinu djöfuls snillingar og Davos dúkkulísur. Hið djöfullega glóbalska markmið virðist vera að drepa og afvegaleiða eins mikið af saklausum börnum þessa heims og mögulegt er, svo hægt verði að ríkja yfir þeim sjálfsafgreiðslukössum sem eftir verða í gervigreindri snjallveröld.

Það er auðvelt að ná til hjarðarinnar. Það er gert með því að ráða fræðslu, lygum afþreyingu, ótta og upplýsingum, -og hafa almættið í felum. Þannig hefur öfuguggum mennskunnar tekist að ná völdum í hugum fólks. Öfuguggarnir eiga nú alla helstu miðla sem móta skynjun og hugsun.

Þjóðfélagsverkfræði með sérfræði greiningum og sviðsmyndum, -kynþættir, trúarbrögð, menning, pólitík, stétt, -og nú náttúruhamfarir. Svo ekki sé nú minnst á geðraskannir og ótal kyn röndótts glóbalsins. Allt er þetta greint til að sundra sameiginlegri vitund og flokka niður í ótal hólf. Heimselíta öfugugganna veit upp á hár hvað hún er að gera þegar hún fokkar síðan öllu upp á flótta.

Sýndur er hryllingur í fjölmiðlunum þeirra, þar sem kynnt undir hneykslan hjarðarinnar yfir því að morðóður viðbjóður skuli fyrirfinnast á meðala manna, með því að endurtaka sömu fréttina aftur og aftur. Saga aldanna hefur samt sýnt aftur og aftur að oftast hafa endurteknar fréttir elítunnar af hryllingi kostað milljónir saklausra lífið.

– Á þá kannski að snúa sér til almættisins í hljóðri bæn? -Nei ekki á þeirra vakt, í þeirra fréttatíma.

Þannig lifir hjörðin í tálsýninni. Gengur blindandi á hlutdrægni öfugugganna. Samþykkir vígvelli endalausra hjaðningavíga mennskunnar. Telur það þess réttlætis virði sem fyllir á forðabúr djöfuls snillinga. Á meðan Davos dúkkulísur smyrja kyssitauið og flissa sig til stríðsæsinga í nafni lýðræðis.

Hjörðin fyrir framan skjáinn hefur tapað áttum, er upptekin af þekkingu sinni í stafrænum veruleika. Hún lifir sannleika snjallveraldar Langtíburtukistan, en hefur ekki hugmynd um hvað er að gerast utan þeirrar veraldar. Enda á þess ekki að þurfa, það er hvort eð er allt á upplýstum skjánum.

- það þarf ekki að biðja neinna bæna, Þar sem gervigreindar sviðsmyndir mennskunnar poppa upp úr spálíkaninu með alla möguleika.

Endalok jarðarinnar og landsins bláa, eins og við þekkjum, eru hafin. Þau dreifast eins og krabbamein um láð og lög með ljósleiðurum og seldum innviðum. Kílómetrar af jarðsprengjum og himnasendingar af klasasprengjum. Kjarnorkukafbátar í Keflavík, váfugl yfir Valahöll og orrustuþotur NATO æra nú meir að segja beljurnar á Egilsstaðanesinu.

Svo ekki sé nú bara minnst hörmunga landsins helga eða akra Úkraínu, eitt sinn frjósöm mold en brátt eitraðar auðnir blóðabaðsins.

Það er verið að eyðileggja heimkynni okkar á jörðinni, og selja ættlandið andskotanum.

-Hversu geggjað er að það skuli ekki vera einnar bænar virði í beinni?

Guð blessi börnin.

Lífið í landinu

Nú er unnið að því að kortleggja sprungur við Grindavík, sem er talin óbyggileg þeirra og neðanjarðarhvelfinga vegna, ásamt hættu á eldsumbrotum. Ógnir náttúrunnar er ekkert nýtt á landinu bláa og hefur mátt búa við óblíða náttúru frá því land byggðist, eins og Íslandssagan greinir víða frá, og til er aragrúi sagna sem varla er hægt að flokka sem þjóðsögur þó svo að þær hafi ekki verið skráðar í fréttaannála.

Í bók Tryggva Emilssonar fátækt fólk segir Tryggvi sögur eftir föður sínum sem var á vetrarvertíðum á Reykjanesi og sem vinnumaður í Straumi við Hafnafjörð skömmu fyrir 1890. Hann segir hve algengt það var að kindur tíndust í hruninu eftir að hafa fallið sprungur og gjótur og hvernig hann kom að björgun þeirra.

Í bókinni Fátækt fólk segir Tryggvi svo frá eftir föður sínum um mannshvarfi í hruninu.

Á þessum hraunslóðum skeði sá atburður að ung kona þar úr sveit gekk við ásuði og hóaði saman til kvía, hún hélt á prjónum eins og var venja á tímum vinnuhörkunnar og hraðaði göngunni.

Þessi kona var smalavön og kunnug hrauninu en í þetta sinn kunni hún ekki fótum sínum forráð og féll í hraungjótu, líka þeirri er faðir minn dró lambið úr. Ekki slasaðist hún í fallinu svo til baga væri en kom niður á fæturna og hélt á leist og bandi.

Fljótlega hefir hún séð hvernig komið var, að engin leið var til uppgöngu þar sem hraunveggirnir voru allir innundir sig og hvelfdust yfir gjótuna sem var um tvær mannhæðir frá botni á barm og gersamlega ókleif.

Hún reyndi eftir fremsta megni að róa hugsunina og hélt áfram að prjóna, að kalla á hjálp var tilgangslaust. Þarna var enginn maður á ferð en hún vissi að sín yrði saknað og leitað, og það var sú von sem hún hélt dauðahaldi.

Og hennar var leitað dag eftir dag en hún fannst ekki. Eftir þrjú dægur þóttist hún heyra mannamál skammt frá gjótunni og þá hrópaði hún af öllum mætti, en hún gat allt eins muldrað í barm sér, hljóðið kastaðaist á milli veggjanna og kafnaði undir hraunhvelfingunni sem var eins og þak yfir gjótunni.

Enn liðu þrjú dægur og konan var að glata síðasta vonarneistanum. Leisturinn var löngu fullprjónaður og bandið gengið til þurrðar og hungrið og kuldinn svurfu að. Hún sat upp við hraunvegginn við hliðina á dauðrotnuðu kindarhræi sem hvorki hrafn né tófa höfðu nagað og beið dauðans en hélt þó fullum sönsum og baðst fyrir öllum stundum.

Þrír sólarhringar voru lengi að líða, nóttin og myrkrið fylltu gjótuna af nístandi nálum sem gengu í gegnum merg og bein og dagurinn sem þrengdi sér ofan um opið og varð að grárri ógnandi loppu, líka hann. Hún horfði tárvotum augum til þess himins sem skartaði gullroðnum skýjum og þráin til lífsins varð að hrópandi bæn.

Svo féll hún í svefn, það var á fjórða degi, og þá skeði kraftaverkið, hún vaknaði á barmi gjótunnar og komst til bæja.

Faðir minn sagði mér þessa sögu af hraunströndinni og það með að álit manna var að konan hefði komist það sem svefnengill sem henni var um megn í vöku. Og raunar eru til um það sagnir að svefngöngumenn brúa ófærur.

Þeir sem hafa einhvern áhuga á að fræðast um úr hvaða jarðvegi íslensk þjóð er sprottin ættu að lesa bækur Tryggva Emilssonar; Fátækt fólk, Baráttan um brauðið og Fyrir sunnan. Jafnvel þó svo að mörgum hafi fundist gleymskan geyma efni þeirra best þegar þær komu út á sínum tíma.

Í bókinni Jón Indíafari reisubók, sem skráð er af Jóni Ólafssyni um dvöl hans í danska hernum 1615-1626, segir frá ferðalögum sem náðu allt frá Grænlandi til Indlands og Þar til hann kom aftur til Íslands. Í fyrsta kafla segir hins vegar frá ferðalagi konu með ungabarn á æskuslóðum Jóns úr Álftafirði við Ísafjarðadjúp yfir í Önundarfjörð.

Frásögnin er svona.

Á mínu 11 ári bar svo við að ein gift kona, Bóthildur að nafni hafði ferðast úr Álftafirði og vestur yfir heiði í Önundarfjörð með veturgamalt eður tvævett sveinbarn, sá eð Ketill hét. Og þegar móðirin vildi hafa hingað aftur ferðazt með sinni ungri barnkind til sinnar sveitar, þá vissi það engin í Álftafirði.

Þetta skeði um Maríumessu fyrri. Og nær hún kom hér yfir heiðarskarðið, skellti yfir myrkvaþoku, svo hún gekk og villtist of mikið til hægri handar, allt þangað sem Valagil heita, hvar að eru miklir forvaðar, og með því að hún var bæði veik og mædd orðin, nam hún þar staðar fyrir Guðs anda ávísun hið næst sem mátti þessum forvöðum, og af löngum burði sinnar barnskepnu hafði henni í brjóst runnið og svo aldeilis út af sofnað í Herrans vald.

Nú vissi enginn maður, hvorki í Önundarfjarðar né Álftafjarðarhrepps, af þessu tilfelli. Skömmu síðar í vikunni heyrðist barnsópið ofan til byggða, og ætluðu þeir menn, sem næstir bjuggu, að einhver sérdeilis dýrahljóð vera mundu. Þetta bar við snemma í augusto.

Í þann tíma bjó, síra Jón Grímsson í Svarfhól í Álftafirði, sá eð var sóknarprestur Ögurs og Eyrar, og nær hann fékk þetta að spyrja, sendi hann með skrifaðan seðil út eftir sveitinni heim á hvern bæ til sérhvers búandi manns og bónda, sem það innihald hafði, að hver þeirra kæmi með vopn í hendi heim á hans garð með bráðasta hætti, þá strax samdægris, og þar samantæki í sinni nálægð og með sínu ráði, hvernin þeir sér hegða skyldu í greindu efni, og gjörðist sú ályktan, að menn skyldu uppleita með alvarlegasta hætti, hvaðan þessi ýlfran væri og eymdarhljóð eður af hverri skepnu. Gengu þeir svo af stað af prestsins garði.

Þá gengu allir skattbændur með þrískúfaðan atgeira, sem hingað á umliðnu ári fyrir þetta fluttust til kaups eftir K.M. bifalningu. Og nær þeir komu á þann stað, sem konan lá önduð fyrir löngu, og fundu barnið hjá henni enn þá lifandi og konuna óskaddaða, því barnið hafði hennar líkama varið í mörg dægur, þá hnykkti hverjum þeirra hér við og þótti hryggileg aðkoma, en þeim manni eyi sízt, sem bóndi og ektamaður var nefndrar konu, sá eð Jón Eyvindsson var að nafni.

Var hennar lík svo flutt til byggða og þaðan með erlegum tilbúningi og meðferð til Eyrarkirkju, að hún greftraðist. En þessi þeirra sonur uppólst hjá sínum föður, þangað til hann var komin úr ómegð, og var síðan vinnuþjón síra Thumasar Þórðarsonar og andaðist vel tvítugur að aldri á Snæfjöllum.

Þessa ferðalags er hvergi getið í annálum né öðrum heimildum og er jafnvel látið að því liggja í skýringum bókarinnar að um skrök- eða þjóðsögu sé að ræða. Hverju svo sem Jóni hefði átt að ganga til með því, en þessi atburður hefur greinilega haft mikil áhrif á hann í bernsku úr því að hann segir frá honum í fyrsta kafla bókar um annars óskylt efni, -heimsreisu.

Það má kannski segja sem svo að fyrri kynslóðum hafi þótt best að gleyma óblíðri náttúru landsins eins og hverju öðru hundsbiti og það hafi verið lykill að því að byggja þetta land. Bara á minni ævi hefur orðið mikil breyting á hvernig fólk er tilbúið til að úttala sig um ófarir sínar. Á þeim grunni má nú segja að sé runnin upp öld upplýsinga, sérfræði og sviðsmynda sem fæða af sér appelsínugular viðvaranir og lokanir.

Friðþæging

Á meðan mennskan

speglar sig í blóðabaði barnanna

sem birtist í mósku daganna

á flatskjá staðreynda

varðveitum við mennskuna

með yfirgangi orðanna 

– í dómgreindum kærleika

- - og með því að lúta höfði

í hinni skinhelgu bæn

– anginn litli anginn minn

ég ætlaði að skjóta hann pabba þinn

 

Hafi sú hugmynd kviknað í höfði einhvers að þessi orðhengilsháttur hefði eitthvað með keppnis að gera þá er það misskilningur, þetta er sett hér inn á síðuna sem firðþæging í vonleysi andleysis.

Mín upplifun af landinu helga er sú að þar eigi ég mörgum gott upp að unna. Um veru mína þar setti ég inn örstuttan pistil fyrir tæpum þrem árum síðan, með tengli á annan sjö sekúndur, sem má lesa hér

Út í hött

Þjóðarsáttin hefur verið að lauma sér í heimabankann undanfarið, -eins og þjófur á nóttu. Bifreiðagjöldin hækkuðu um 20% á milli ára og brunatryggingin hækkar um 12,5%. Nú er beðið í spenningi eftir að fasteignagjöldin laumist inn eins og hver annar gáttaóþefur

Hvern munar um fimmþúsundkall hér og fimmþúsundkall þar? -eins og litla lukkudýrið benti flissandi á í fjölmiðlum fyrir skemmstu. Allavega ekki sjálftöku liðinu sem í körum heljar hvílir allan ársins hring, -nema rétt á meðan gefið er á garðann.

Nú var það helst að skilja á þeim hluta hjarðarinnar sem situr vaktina með hendur í skauti ásamt sjálftökuliðinu, -að þau væru tilbúin til að semja um 2,5% þjóðarsátt til handa þeim sem draga vagninn.

það væri svo ofboðslega mikilvægt að ná vöxtunum niður, sem Why Iceland viðundrin á Svörtuloftum hafa verið hækka flugið á undanfarin tvö ár svo mylja megi þakið ofan af landsmönnum. Því þá færi verðbólgan niður líka og hægt að blása í blöðruna upp á nýtt.

Ég segi nú ekki annað en farið hefur fé betra.

Jarðeldar

Það var auðvelt að gera sér í hugarlund hvers vegna orðið jarðeldar er notað yfir eldsumbrot þegar sást hvernig sprungan við byggðina í Grindavík opnaðist. Hvað sem má segja um gagnsemi varnargarðanna við Grindavík þá er það nokkuð ljóst að sérfræðingar geta aðeins giskað á hvoru megin við þá jarðeldarnir verða og sagt að um gott gisk hafi verið að ræða í gær.

Það á samt eftir að koma í ljós hversu mikið tjón á eignum verður vegna þess að hitavatnslögnin fór af bænum, auk þess sem hann er rafmagnslaus, og nú frost framundan sem gæti haft slæmar afleiðingar fyrir húsnæði. Greinilegt var að varnargarðarnir stýrðu hraunrennslinu á hitavatnslögnin við Grindarvíkurveg og má segja að það hafi ekki verið gott gisk.

Jarðeldarnir við Grindavík eru þó aðeins smámunir miðað við það sem íslensk náttúra hefur upp á að bjóða, og er hætt er við að hamfarir í smáskömmtun geti haft verri áhrif á líf fólks, sem á allt sitt undir, en eitt og eitt gott gisk sérfræðinga. -Guð veri með Grindvíkingum.

Skaftáeldar árið 1783 eru einhverjir mestu jarðeldar sem orðið hafa á Íslandi og jafnvel í heiminum á sögulegum tíma. Gossprungan var tugir kílómetra á lengd og er gígaröð Lakagíga hátt í 30 kílómetrar. Til viðmiðunar hafa eldumbrotin á Reykjanesi einungis verið smágos fram undir þetta, jafnvel talin túristagos fram að tveimur síðustu.

Nýlega las ég ævisögu Jóns Steingrímssonar eldklerks, sem aldrei var ætluð til útgáfu, en Jón skrifaði dagbók á tímum Skaftárelda sem er einhver merkilegasta heimild sem til er um hamfaraeldgos á Íslandi. Jón notar talsvert pláss í eldriti sínu í að verja sjálfan sig því hann var ásakaður um að fara illa með opinbert fé sem ætlað var til hjálpar íbúum í Skaftárhreppi. Hann vandar yfirvöldum og sérfræðingunum þess tíma ekki kveðjurnar varðandi hjálparstarfið, -hann segir:

Þetta sama sumar (1784) reistu hingað til yfirskoðunar kammerherra og þar á eftir stiftamtmaður yfir landinu Hans Levetzow og herra Magnús Ólafsson Stephensen, skoðuðu hér jarðir og land, og fengu þær afspurnir um eldinn og hans verkanir, sem þeir þá kunnu að fá af þeim fáeinum, er hér voru til staðar, og urðu því miður margar óljósar. Þar eftir það sama sumar komu hingað fjórum sinnum befalingar, að skrifa upp tölu á mannfólki og skepnum, hvað margt af hverju væri dautt eða lifandi, sem þó aldrei gat orðið skiljanlegt eða afstemmandi, þar sem fólk var að flytja sig til og frá og sumir að deyja. Það nú lifði þessa viku, var dautt eða burt farið hina. Af þessu rugli varð síðast höfuð-botnleysa til engrar nytsemdar.

Ég tók saman pistil, sem kallaður var hér á síðunni Sautjánhundruð og súrkál; þegar dansinn dó, um hverskonar hamfarir Skaftáreldar voru, eitt mesta hallæri sem orðið hefur á Íslandi, og birti ritsmiðina þegar fyrsta túrista gosið var í Geldingadölum 2021. Sjá hér