Ég legg metnað minn í það að míga úti

og í mannskaðanum varð ég undir vegg; sungu Stuðmenn um árið. Nú fer mörg mannvitsbrekkan hamförum vegna loftslagsins, fólki er ráðlagt að míga í sturtu og tefla við páfann annan hvern dag. En stutt er síðan forseti Brasilíu ráðlegði fólki að hafa hægðir aðeins annan hvern dag til að sporna við mengun og hlýnun jarðar. Það kemur reyndar ekki fram hjá hinum norska Fróða hvort það sé æskilegt að fara í sturtu hvert skipti sem pissað er eða hvort það eigi að halda í sér fram að næstu sturtuferð.

Það kannast flestir iðnaðarmenn við hvað aðstöðuleysi til að létta á sér getur verið bagalegt. Þó svo að sumir verið sér úti um færanlegan kamar þá er sjaldnast gert ráð fyrir slíkum kostanaði þegar unnið er fyrir Pétur og Pál út um borg og bý, hvað þá sturtu. Eitt sinn þegar ég vann utanhúss múrverk við íbúðarhús víðlesins spekings kom til umræðu lögmál sem leitaði á hugann árum saman þegar mér varð mál utandyra. Meira en 30 ár liðu þar til að ráðgátan upplýstist.

Eins og oft vill verða á vinnustað þar sem er ekkert klósett þá hafði ég farið bak við hús til að míga og vonaðist til að ekki sæist til mín. Þegar ég var rétt byrjaður þá kom húseigandinn fyrir hornið. Hann sagði ábúðarfullur „bölvaður sé sá sem mígur upp við vegg“. Um afleiðingar þessa gæti ég lesið mig til um í Biblíunni.

Ég var snöggur að svara honum að því lygi hann, ég væri búin að lesa Biblíuna spjaldanna á milli og þetta stæði hvergi í henni. Hann þagði í smástund en sagði svo íbygginn á svip að þetta stæði kannski ekki í allra nýjustu útgáfu hennar. Auðvita laug ég því að hafa lesið Biblíuna spjaldanna á milli. En þetta samtal varð til þess þegar ég lét verða af því hafði ég það í huga hvort það gæti virkilega verið að þetta stæði í hinni helgu bók.

Eftir lestur næst nýjustu útgáfu Biblíunnar gat ég hvergi greint að ígildi þessarar bölbænar væri þar finna. Svo var það þegar ég las bók Stefáns Jónssonar, Ljós í róunni, að málið var upplýst. Þar er áhugaverð úttekt á þessari biblíutilvitnun og það sem meira er Stefán hafði rannsakað, gjörsamlega út í hörgul, sannleiksgildi þess að hana mætti finna í hinni helgu bók. Því rétt eins og ég trúði hann því ekki að óséðu.

Rannsókn Stefáns leiddi það í ljós að þessi tilvísun í bölvunina fyrir að míga upp við vegg væri í erlendum útgáfum Biblíunnar, en hefði af einhverju undarlegum ástæðum ævinlega verið sleppt við þýðingu hinnar helgu bókar yfir á íslensku. Tilvitnunina mætti finna í annarri konungabók þar sem Guð talaði í gegnum Elísa spámann um Jeróbam konung.

Komst Stefán helst að því að ástæða þess að þetta vantaði í íslensku útgáfur Biblíunnar væri af svipuðum toga og það að austfirðingar eru öðruvísi en annað fólk. En austfirðingurinn lætur segja sér það þrisvar sem nægir að ljúga einu sinni í suma aðra. Og sumu trúir hann aldrei hvað oft sem hann heyrir því logið. Svo má spyrja hvort ekki sé réttara að tækla hamfarhlýnunina með Stuðmönnum.

Biður Norðmenn að pissa í sturtu

Er allt af fyllast af fábjánum með síma?

Það kemur fyrir á mínum vinnustað, þegar við vinnufélagarnir sitjum á andaktinni rétt fyrir kl 8 á morgnanna, að það er hringt. Þó svo að við störfum hjá fyrirtæki í byggingariðnaði þá snúast þessar símhringingar af og til um óskyld mál, jafnvel verið að falast eftir meiraprófsbílstjórum. Enda þeir orðnir vandfundinn fénaður vegna vesælla launa, endurmenntunarkostnaðar og þrúgandi sekta. Sumir virðast gruna þá um að hafa falið sig við að naglhreinsa og skafa spýtur. Stöku sinnum er verið að falast eftir múrarameistara enda þannig meistarar sjaldgæfir fuglar sem fara með veggjum.

Þegar Mannvirkjastofnun ríkisins var sett á laggirnar um árið svipti hún í reynd alla byggingameistara réttindunum nema ef þeir vildu halda ánægjunni við að ábyrgjast húsbyggingar. Þeir máttu svo sem vera fegnir réttindamissinum, enda hefði þurft að kosta til hundruð þúsunda gæðavottunarkerfi til þess eins að fá að árita ábyrgðaryfirlýsingar fyrir byggingastjóra. Þá taldi ég mig vera jafn hólpinn og um árið þegar bankarnir hættu að senda vini á vandamenn með víxilinn.

Ég hékk þó af einhverjum undarlegum ástæðum á skrá hjá Mannvirkjastofnun sem fullgildur meistari en var svo strikaður út vegna skorts á gæðakerfi og varð hvíldinni feginn. Þá voru bara aðrir tilbúnir til að kosta gæðavottunina, þannig að ég er áfram eltur heim á eldhúsgólf ef ekki næst í mig á morgunnandaktinni. Aftur taldi ég mig heppinn þegar ekki var tekið mark á ábyrgðaryfirlýsingu nema ég vottaði hana rafrænt með skilríkum svo byggingafulltrúinn þyrfti ekki að líta af símanum, enda gæti hann allt eins verið staddur með snjallsímanum sínum í fjarvinnsluferð á Old Trafford.

Rafræn skilríki hef ég ekki orðið mér út um frekar en gæðavottun og snjallsíma, því alveg sársaukalaust af minni hálfu þó ekkert mark sé tekið á undirskriftinni. Ekkert hefur samt losað mig við ábyrgðaryfirlýsinga eltingaleikinn og í framhaldinu símhringingar frá ungum lögfræðing sem heldur að ábyrgðaryfirlýsing múrarameistara nái jafnvel yfir val á ljótum flísum og telur það hortugheit að neita að mæta fyrir rétt út af svoleiðis smekkleysi. Áður fyrr var álitið að ábyrgðayfirlýsingar byggingameistara næðu einungis út yfir gröf og dauða. Þeir sem rýna í nýju reglugerðirnar sjá þó að þær geta allt eins náð í hina áttina líka.

Fyrir skömmu var ég beðinn um að skrifa upp á ábyrgðaryfirlýsingu vegna fjárhúsa sem höfðu fyrir 30 árum tekið upp á því hýsa gamla bíla og stóð loks til að fá tengd við hitaveitu. Ég skrifaði upp á fyrir samborgara mína enda angistin hjá þeim yfir því hvernig heita vatnið var heft með reglugerðinni einni meiri en hjá mér við símhringingar lögfræðinga. Allir sem komu að því að byggja þessi ábyrgðalausu fjárhús á sínum tíma voru komnir yfir móðuna miklu og þau byggð nokkrum árum áður en ég fæddist, en pappírinn verður að vera til upp í hillu reglugerðarinnar vegna.

Í haust var mér sagt frá því að kvöldlagi að keyrt hafði verið á sauðfé á þjóðvegi eitt, rollu með tvö lömb. Rollan hafði splundrast á miðjan veginn svo ekki varð framhjá komist, auk þess sem partar úr bílnum lágu tvist og bast en bílstjórinn hafði ákveðið að forða sér á leifunum af bílnum. Hálfum sólahring seinna áttum við hjónin ferð um þjóðveginn og þá lágu lömbin  enn dauð í kantinum, annað hálft inn á veginum en hitt hangandi í víravegriðinu. Mér datt augnablik í hug að draga hræin út af veginum en sá þá að gulur borði lögreglunnar var vafin um horn lambanna.

Þegar var farið að grennslast fyrir hverju sætti þá kom í ljós að það er ekki í verkahring lögreglu að draga dautt sauðfé af þjóðveginum nema ekki sé hægt að komast með einhverju  móti fram hjá, það er bóndinn sem á að sjá um rollurnar. Lögregla á að fletta markaskránni upp í símanum sínum og hringja í bóndann auk þess að tryggja vettvanginn með gulum borða svo engin gramsi í annarra eign og finna sökudólginn.

Hvort lögregluþjónar ríkisins taki að sér að draga hortuga gemlinga á við byggingameistara fyrir dómstóla ríkisins frekar en rolluhræ af þjóðveginum eða láti bara gula borðann nægja hlýtur að fara eftir eðli málsins og eitthvað um það að standa standa í reglugerðinni, annars þyrfti að fá úr því skorið fyrir dómi.

Þó sumum finnist draslaralegt að sjá hrafnager á rolluhræi þegar farið er um þjóðveginn, eða hálfbyggða bragga innan um puntstrá, þá þarf alls ekki að vera svo að ekki sé búið að leggja mikla vinnu í málið, bæði fé og fyrirhöfn. Það virðist samt vera svo að fleiri séu orðnir betur til þess bærir að möndla keisið með eftirliti, reglugerðalestri og skýrslugerð. Það sé einmitt þesskonar snjallsímavinna sem þjóðfélag þrífst á, ásamt himinháum gjöldum á þá fáu sem finnast í verklega framkvæmd. Er það nema von að okkur vinnufélagana gruni að til séu fleiri fábjánar með lausar skrúfur eða síma en við á andaktinni.

Það hefur samt ekki gerst enn á morgunnandaktinni að hringt sé til að biðja um bæjarstjóra svipað og gerðist á síðustu öld, þegar nýsameinað sveitafélag auglýst eftir sveitarstjóra og réði bílstjóra. Þegar einn skaðmenntaði umsækjandinn óskaði eftir rökstuðningi fyrir ráðningu þess er starfið hlaut t.d. prófgráðum úr æðri menntastofnunum, þá svaraði oddvitin galvaskur "hann er með meiraprófið góða mín".

Íslenska hryðjuverkið

Það var þennan dag fyrir 11 árum sem  breska ríkisstjórnin ákvað að frysta eigur Landsbankans sem og íslenska ríkisins í Bretlandi í krafti hryðjuverkalaga. Þetta var þriðji dagurinn í "guð blessi Ísland" eða "hinu svo kallaða hruni". Þessi atburðir höfðu gríðarleg áhrif á flesta Íslendinga, og enn þann dag í dag. Kannski finnst samt mörgum að rétt sé að gleyma þessum atburðum og afleiðingum þeirra eins og hverju öðru hundsbiti með því að þegja í hel.

Svo vill til að þessi dagur ber upp á afmælisdaginn minn. Fyrir hrun og facebook átti ég það til að gleyma honum en það hefur ekki gerst eftir íslenska hryðjuverkadaginn. Á árunum sem á eftir fóru voru framin mörg óhæfuverkin gagnvart íslenskum heimilum um leið og kerfið sem kallað hafði yfir sig hryðjuverkalögin var endurreist. Nú má sjá sama vanskilalýðinn og fóru með veggjum fyrir tíu árum síðan baða sig í sviðsljósinu, kúlulánaþegana þenja sig á þingi og hugmyndaflug gamma svífa yfir seðlabankanum.

Sjálfur lenti ég á vergang upp úr "hinu svokallaða hruni". Eftir að hafa gefist upp á að taka á móti stefnuvottum fór ég til Noregs vegna vinnu með launum sem rétt dugðu til að greiða uppaskrúfaðar skuldir vegna ljósritaðrar ábyrgðar á fyrirtæki í horfnum byggingaiðnaði. Matthildur mín ætlaði að koma í kjölfarið en þá kom í ljós að hún hafði misst heilsuna, þannig að hún átti áfram heima heima og tók á móti stefnuvottunum.

Það opinbera skráði okkur hjónin skilin þrátt fyrir að við hefðum heitið hvort öðru tryggð þar til dauðinn aðskilur. Skilnaðar skráning hryðjuverkasamtakanna var ekki til að auðvelda okkur eftirhrunsárin í sitthvoru landinu. Ekki stendur til nú að orðlengja þessi ár en þeim var gerð skil í bók daganna undir færsluflokknum "kreppan" sem má finna hér á síðunni til vinstri.

Sumarið 2012 kom Matthildur mín í eina heimsóknina til Noregs og dvaldi lungann úr því sumri með okkur vinnufélögunum, sem vorum flóttamenn frá, Afganistan, Súdan og Íslandi, í smáhýsi á tjaldstæði norður í Finnsnesi. Þar sem fyrirtækið sem við unnum hjá var með múraraverkefni í járnblendiverksmiðju. Þetta sumar gafst ég endanlega upp fyrir bankanum, enda kostaði bréf frá lögfræðideildinni þegar þá var komið sögu 300 þús með óskum um að ekki þyrfti að koma til frekari bréfaskrifta. 

Í Noregi dvaldi ég á slóðum sem flesta Norðmenn dreyma um að heimsækja og telja sig heppna að ná því einu sinni á ævinni. Fyrirtækið sem ég vann hjá er í Harstad á Hinnoya sem er nyrst í eyjaklasa Lofoten, og utan við eru eyjar Vesterålen. Sumarið 2012 héldum við upp á 50 ára afmæli Matthildar og 25 ára brúðkaupsafmæli okkar með því að fara eina helgi út á hvítar strendur Vesterålen og voru þá söngvarnir hans Bubba hafðir með í för. Já, og svo því sé haldið skilmerkilega til haga þá vorum við Matthildur mín ein af þeim heppnu.

Bundið mál í fjölritunarspritti

Það má seigja sem svo að margt af því sem kemst á blað ætti aldrei að koma fyrir almenningssjónir. Svo er margt sem geymist í bundnu máli sem hefur mikið upplýsingagildi þegar fram líða stundir. Þar má m.a. nefna leiftrandi veðurlýsingar 19. aldar sem birtast í ljóðum Kristjáns fjallaskálds, s.s. í Yfir kaldan eyðisand og Þorraþræll. Ekki eru síðra í þessu sambandi upplýsingagildi þeirra kvæða sem Snorri Sturluson er sagður hafa byggt á þegar hann lýsti heimsmynd þeirra heiðnu manna sem sagðir eru hafa fyrstir numið Ísland. Heimsmynd heiðninnar hefði varla varðveist nema vegna þessara kvæða.

Undanfarin ár hef ég annað slagið punktað hjá mér það sem vekur minningar um það sem var, og eru þau minnisblöð tvist og bast í tölvunni hjá mér og stundum rekst ég á þessi skrif óvænt. Þetta er s.s. ekkert sem hefur upplýsingagildi fyrir nokkurn mann og ætti varla að birtast á bloggi, er ekki merkilegra en hvert annað fyllerísraus. Það verður samt stundum spurning eins og með hvern annan kveðskap, hvoru megin við fylleríið var ort. Stundum virka svona minningabrot eins og gömul mislukkuð ljósmynd sem hefur aðeins gildi fyrir það eitt að inn á hana hefur villst gulur Braga kaffipakki.

Hér er fyrir neðan er einn punktur um svona gallaða mynd sem upplýsir reyndar minna en gulan Braga en lýsir þó veröld sem var og ljóðum sem hurfu í óminnishegrann.

28.01.2017 Fjölritunarspritt og þýftir þúfnakollar

Þann 20. Janúar s.l. var ég minntur á að 40 ár væru liðin frá því að við Alli vinur minn yfirgáfum Laugaskóla. Við vorum reyndar reknir með skít og skömm fyrir nokkurra daga fyllerí á fjölritunarspritti. Alli sendi mér eftirfarandi kveðju í skilboðum facebook í tilefni tímamótanna:

Sæll vertu minn gamli vin. Nú er að detta í 40 ára brottvísun okkar frá Laugaskóla. Í því tilefni datt mér í hug að við gáfum út all merka ljóðabók í afar fáum eintökum sem bar nafnið "Þýftir þúfnakollar" Átt þú til í eigu þinni eintak af henni? eina sem ég man úr þeirri bók er upphaf að ljóði eftir mig.

Ó vort líf Satan

Bjargað þú oss frá

heilagri kirkju

og brjálaðri atómmenningu

Því miður þá á ég ekkert eintak af þessu tímamótaverki og það sem verra er, ég man ekki stakt orð úr því. En ég sé á því sem Alli þó man að þetta hefur verið djúphugsuð ljóðlist. Það hefði verið gaman að muna ljóð eftir sig frá þessum tíma þó ekki væri nema brot úr ljóði eins og Alli. En mig minnir að nafngiftin á bókinni hafi verið mín.

Það var oft fyrsta áratuginn á eftir brottvísunina, sem Alli átti það til að hringja í mig að næturlagi og lesa upp út þessari bók. Síðast hringdi hann 1986 eða 1987 eftir að við Matthildur mín vorum farin að búa saman. Og svo ekki fyrr en 2003 þegar við bjuggum í Grafarvogi, en þá sagðist hann vera búinn að tína sínu eintaki.

Alli endaði þessa hugrenningu á facebook á þessum orðum „Ef ég man rétt þá þótti þetta frekar framúrstefnulegur kveðskapur, eitt síðasta verkefni fjölritunarstofu Lauga áður en sprittið fór að dofna“. Enda höfðum við í byrjun sprittdrykkjunnar passað upp á að blanda vatni í staðinn fyrir sprittið sem við tókum úr brúsunum.

Skammtaður skilningur

Það er stundum sagt að til að geta tekið rétta ákvörðun þurfi að búa yfir upplýsingum. Enda lifum við á öld upplýsinga, fjölmiðla og samfélagsmiðla. En hvað ef upplýsingarnar sem virðast réttar eru rangar? Hvort sem það er trúarleg þekking eða upplýsingar um hvernig eigi að bæta líf manna almennt, hefur þeim verið útdeilt af stofnunum í gegnum söguna. Allt frá goðsögulegum seiðmönnum til vísindamanna nútímans hafa upplýsingar á hverjum tíma verið sagðar réttar. Nú á tímum útdeila ríkisvaldið og fjármagnseigendur upplýsingunni til fjölmiðla.

Upplýsingar hafa alltaf haft tilgang, hafi þær á annað borð verið birtar. Þær eru gefnar í skömmtum s.s. „vísindamenn hafa nýlega uppgötvað,,“, „greiningadeildir bankana hafa reiknað,,“ osfv. Nútíminn er orðin yfirfullur af innrætingu sem skipulega er útdeilt á fjöldann. Upplýsingum er komið á framfæri af hagsmunadrifnum fjölmiðlum í formi frétta til gera skoðanamyndun einsleitari og auðvelda fólki ákvarðanir. Þetta er gert markvist með því að stilla upp góðu gagnvart vondu s.s.; þróað á móti vanþróað; löglegt eða ólöglegt osfv, með svart hvítum sannleika samanfléttuðum með djúpum vísindalegum sannindum þeirra sem eiga að vita betur.

Almenningur er hvað eftir annað losaður við óþægilegan raunveruleika með upplýsingum sem helga meðalið. Þar getur ímyndunin ein umhverft sannleikanum og allri tilfinningu fyrir því sem er rétt. Slíkan blekkingaleik má víða sjá í fjölmiðlum, t.d. þar sem barist er með drápum fyrir friði, stríði gegn hryðjuverkum, hamfarahlýnun með aukinni skattheimtu osfv sofv. Undir stöðugu áreiti upplýsinga hverfur smá saman gagnrýnin hugsun og meðvituð athugun. Og þegar ekki verður lengur skilið á milli sannleika og trúarbragða þá umverpist veruleikinn og ímyndunin ein tekur við sem hið rétta.

Við lifum í samfélagi þar sem langt er frá því að allt sé eins og sýnist. Veruleikinn er framleiddur af stjórnvöldum, stórfyrirtækjum, þrýstihópum, stjórnmálaflokkum og fjölmiðlum í þeirra eigu. Því ætti alltaf að spyrja „Hvað er rétt?“ Og takmarka fjölmiðlanotkun vegna þess veruleika sem þar er framleiddur á háþróaðan hátt. Annars sitjum við undir stöðugu áreiti gervi veruleika og falsfrétta. Upplýsingar og fréttir nútímans snúast meira um ímyndarstjórnun en það að upplýsa fólk, að hafa áhrif á huga er gróðavænlegra en að upplýsa.

Lokatakmark upplýsinga er stjórnun, óbrenglaðar hafa þær alltaf verið hættulegar valdinu, eins og trúarlegar og félagslegar stofnanir hafa lengi vitað. Ríkjandi upplýsingar leitast við að búa til leiðandi fyrirsagnir, ritskoðaðar fréttir, klipptar og hljóðsettar fréttamyndir. Sem neytendur fjölmiðla erum við að takmarka skilning okkar og samþykkja óraunveruleika.

Vér afkomendur Sturlunga

ættum að hugleiða hver urðu endalok þjóðveldis. Það hefur nefnilega borið á því undanfarið að erlendu boðvaldi hafi verið gert hátt undir höfði á landinu bláa. Nú á tímum lýðveldis má finna samsvörun þess sem varð þjóðveldinu að falli. Íslenskir höfðingjar framseldu lögin erlendu valdi. Á tímum þjóðveldisins hófst valdaframsalið árið 1000. Þegar landsmenn undirgengust einn sið, létu af trúfrelsi og sátu uppi með Sturlungaöld, hina íslensku borgarastyrjöld. Samsvörunin í nútímanum má finna í EES samningnum, sem er „einn siður“ trúarbragða nútímans, hagvaxtarins. Út á hann hefur hluti löggjafar lýðveldisins verið framseldur til erlendra valdastofnanna.

Það er því öllum holt að lesa Sturlungu, og jafnvel enn óþjálli íslensku, sem má finna í annálsritum Hannesar Finnssonar Skálholtsbiskups. þar greinir hann m.a. frá bænaskjölum þeim sem biskupar landsins rituðu Kansellíinu, eftir að þjóðveldinu lauk og mörg hundruð ára niðurlægingartímabil tók við, þar sem biskup fóru jafnvel fram á að sveltandi landinn fengu að halda afrakstri auðlinda landsins s.s.þurrkuðum fiski og ull. Því svo hart væri í ári að alþýðan hafði eingin not fyrir innfluttan striga og strútsfjaðrir sem fengust í vöruskiptum. Striginn skjóllítill og við rándýru strútsfjaðrirnar hafði engin hugmynd um hvað ætti að gera.

Allar þessar aldir frá þjóðveldinu væri vert að rifja upp núna rétt rúmri öld eftir að skriðið var út úr hálfhrundum moldarkofunum, því á milli þjóðveldisins og lýðveldisins liðu hátt í 700 ár sem fáir virðist vilja lengur kannast við frekar en sautjánhundruð og súrkál. Ó jú, það eru enn til skinnpjötlur og annálabrot þar sem af fyrri tíð má fræðast þó svo að mikið hafi eyðst af eldi í salarkynnum erlends valds. En handritin voru eitt af því sem flutt voru úr landi eftir að fræðimenn stórríkisins höfðu komið því á kreik að hætta væri á að bókamenntaþjóðin myndi seðja hungrið með bókaáti eða gera sér úr þeim skótau.

Frá því í sumarbyrjun hef ég verið að lesa leifarnar af Sturlungu, og ekkert annað í heila fimm mánuði. Hvernig er hægt að lesa eina sögu í svo langan tíma? - Hún hlýtur að vera þraut leiðinleg? -myndi einhver álykta. Sturlunga saga er reyndar mörg rit sett saman í eina sögu upp á tæpar 1000 blaðsíður og 1500 með skýringum. Sagan er samtímasaga þess tímabils sem kallast Sturlungaöld. Ég er þó svo heppin að á mínum barnaskóla árum var hún kennd í Íslandssögu, efni hennar átti því ekki að koma á óvart. Hafði ég í upphafi sumars aðeins eitt markmið með lestrinum, en það var að kanna hvort í sögunni mætti finna staðfestu þess að Snorri Sturluson hefði skrifað þær bókmenntir sem við hann eru kenndar, því um það hef ég alla tíð efast.

Snorralaug í Reykholti; þó lítið sé um frásagnir af daglegu lífi í Sturlungu þá er athyglivert að oftar en einu sinni er minnst á baðferðir. Á þjóðveldistímanum virðast Íslendingar hafa vel kunnað að nýta kosti jarðhitans

Það er skemmst frá því að segja að Sturlunga fer ekki mörgu orðum um ritstörf og skáldskap Snorra Sturlusonar, en þeim mun fleiri um ásælni hans til valda og hverju hann var til þeirra boðin og búin að fórna.

Árið 1219 er hann í Noregi og fer þaðan til Gautlands í heimsókn til Áskels Lögmanns og frú Kristínar. Snorri hafði ort um hana kvæði og „tók hún sæmilega við Snorra og veitti honum margar gjafir sæmilegar“ bls 256 – 257.

Árið 1220 kom Snorri aftur til Íslands eftir að hafa gerst hirðmaður Hákonar Noregskonungs. Þá hafði spurst til Íslands að hann hefði samið lofkvæði um jarl konungs. „Jarlinn hafði gefið honum skipið, það er hann fór á, og fimmtán stórgjafir“. Snorri bakaði sér óvinsældir með utanferðinni og „sunnlendingar drógu spott mikið að kvæðum þeim er Snorri hafði ort um jarlinn og snöruðu afleiðis“.

Árið 1230 má finna þessa setningar á bls 329 „Nú tók að batna með þeim Snorra og Sturlu og var Sturla löngum í Reykholti og lagði mikinn hug á að láta rita sögubækur eftir bókum þeim er Snorri setti saman“. Fleira var ekki að finna um bókmenntir Snorra á síðum Sturlungu.

Það var því ekki svo að upphaflegur ásetningur með lestri sögunnar hafi orðið til þess að fimm mánuði tók að lesa hana, heldur var það að atburðarás hennar heltók mig líkt og á barnaskólaárunum þegar blásið var til orrusta eftir skóla á milli Hæðara og Þorpara. Þá var barist með spýtna sverðum og þegar allt um þraut hjá okkur Hæðurum brugðumst við við með mögnuðu grjótkasti, enda vorum við ævinlega mun færri. Margt fleira varð til þess að minna á bernsku upplifun Sturlungu með dularfullu blæ. Við Matthildur mín ákváðum að flýja þokuna austur í fjörðu og brunuðum tvisvar í Skagafjörðinn, og þeystum óvænt að endingu Sturlungaslóðina mest alla.

Það er erfitt að finna sér átrúnaðargoð í höfðingjum Sturlungaaldar. Flestir viðast ekki hafa annað en eigin hagsmuni að leiðarljósi og jaðraði græðgi þeirra landráðum. Snorri Sturluson, Gissur Þorvaldsson, Sturla Sighvatsson, Þórður kakali Sighvatsson, Þorgils skarði Böðvarsson gengu allir Hákoni Noregskonungi á hönd og þáðu af honum margskonar sæmdir hvort sem það var gert af heillindum við Hákon eða einungis til að þjóna eigin metorðagirnd. Leitun er af höfðingjum af öðru sauðahúsi í sögunni. Ekki einu sinni er hægt að halda með Kolbeini unga Arnórssyni eða Eyjólfi ofsa Þorsteinssyni þó svo að þeir hafi ekki verið eins auðsýnilegir aðdáendur erlends valds.

Einn höfðingi Sturlungu var þó af öðru suðahúsi. Þorleifur Þórðarson (1185 – 1257) goðorðsmaður í Görðum. Hans nafni hefur ekki verið haldið hátt á lofti þegar Sturlunga er annars vegar. Hann vildi hvorki fara með ófrið í önnur héruð né lét hlut sinn fyrir yfirgangi annarra höfðingja. Og aldrei gerðist hann hirðmaður né þegn Noregskonungs, braut fyrirmæli hans og „myrti" þau bréf er Hákon sendi.

Þó svo að hann væri mikill vinur Snorra Sturlusonar frænda síns þá talaði hann gegn þjónkun við erlent vald og yfirráðum konungs á Íslandi. Þorleifur var einn af helstu höfðingjum  Borgfirðinga. Þegar Sturla Sighvatsson fór að seilast til aukinna valda á Vesturlandi, þá stóð Þorleifur fast á móti. Sturla hrakti Snorra föðurbróðir sinn burt úr Borgarfirði vorið 1236 en vorið eftir söfnuðu þeir vinirnir Snorri og Þorleifur liði um Suðurnes og Borgarfjörð. Í framhaldinu rak hver stórorrustan aðra á landinu bláa.

Róðugrund  þar sem Brandur Kolbeinsson, síðasti höfðingi Ásbirninga, var tekin af lífi

Bæjarbardagi var háður á Bæ í Bæjarsveit í Borgarfirði 28. apríl 1237. Sturla Sighvatsson hafði hrakið Snorra Sturluson frænda sinn frá Reykholti árið áður. Þorleifur Þórðarson í Görðum á Akranesi, frændi beggja (faðir hans, Þórður Böðvarsson í Görðum var bróðir Guðnýjar, móður Snorra og ömmu Sturlu) taldi Sturlu þrengja að sér og vera orðinn of valda gráðugan.

Snorri og Þorleifur söfnuðu 400 manna liði vorið 1237 og fóru með til Borgarfjarðar en Sturla frétti af því og kom með fjölmennara lið. Snorra leist ekki á blikuna og hvarf á brott en Þorleifur fór heim að Bæ með liðið og bjóst til varnar.

Bæjarbardaginn var harður og mikið um grjótkast. Þetta var einn af mannskæðari bardögum Sturlungaaldar. Þar féllu 29 menn úr liði Þorleifs og margir særðust en aðeins þrír féllu úr liði Sturlu. Þorleifur komst sjálfur í Bæjarkirkju ásamt Ólafi hvítaskáldi og fleirum og fengu þeir allir grið en þurftu að fara í útlegð næstu árin.

Gissur Þorvaldsson höfðingi Haukdæla gerði bandalag við Kolbein unga Arnórsson Ásbirninga höfðingja í Skagafirði og þar fór næsta uppgjör fram í Örlygsstaðabardaga fjölmennustu  orrustu sem háð hefur verið á Íslandi. Hún fór fram í Blönduhlíð í Skagafirði þann 21. ágúst 1238.

Frá Örlygsstaðabardaga segir Sturla Þórðarson í Sturlungu, en hann tók sjálfur þátt í bardaganum og barðist í liði frænda sinna, Sturlunga. Þar áttust við Sturlungar annars vegar, undir forystu feðganna Sighvatar á Grund og Sturlu sonar hans, en hins vegar þeir Gissur Þorvaldsson og Kolbeinn ungi.

Sturlungar höfðu ætlað að gera aðför að systursyni Sighvats, Kolbeini unga Arnórssyni á Flugumýri, þar sem hann bjó, en gripu í tómt. Þeir héldu kyrru fyrir á bæjum í Blönduhlíð í nokkra daga en á meðan safnaði Kolbeinn liði um Skagafjörð og Húnaþing en Gissur Þorvaldsson kom með mikið lið af Suðurlandi. Liðsmunurinn var mikill, því þeir Gissur og Kolbeinn höfðu um 1700 manns, en þeir Sturlungar nálægt 1300.

Þeir Kolbeinn og Gissur komu austur yfir Héraðsvötn og tókst að koma Sturlungum að óvörum, sem hörfuðu undan og bjuggust til varnar á Örlygsstöðum í slæmu vígi sem var fjárrétt, enda mun orrustan ekki hafa staðið lengi því fljótt brast flótti í lið Sturlunga og þeim þar slátrað miskunnarlaust. Alls féllu 49 úr þeirra liði en sjö af mönnum Kolbeins og Gissurar.

Í bardaganum féllu þeir feðgar Sighvatur, Sturla og Markús Sighvatssynir. Kolbeinn og Þórður krókur synir Sighvats komust í kirkju en voru sviknir um grið og drepnir þegar þeir yfirgáfu kirkjuna. Tumi Sighvatsson komst einn bræðranna undan ásamt hópi manna yfir fjöllin til Eyjafjarðar. Sturla Þórðarson, sem sögu bardagans ritaði, komst einnig í kirkju og fékk grið eins og aðrir sem þar voru, að Sighvatssonum og fjórum öðrum undanskildum.

Til Noregs bárust tíðindi Örlygsstaðabardaga þar sem Snorri Sturluson var staddur. Hákon Noregskonungur taldi Snorra Sturluson sitja á svikráðum við sig eftir að hann stalst heim frá Noregi og fékk Gissuri Þorvaldssyni það hlutverk að senda Snorra aftur til Noregs eða drepa hann ella. Gissur heimsótti Snorra, fyrr um tengdaföður sinn, í Reykholt og lét menn sína drepa hann 23. september 1241.

Einn sonur Sighvats hafði verið í Noregi við hirð konungs þegar uppgjörið á Örlygsstöðum fór fram. Sá var Þórður kallaður kakali, hann kom síðan til Íslands í hefndarhug með leyfi konungs því herða þurfti á upplausninni milli nátengdra íslenskra höfðingja þó svo að veldi Sturlunga væri að engu orðið. Þórður kakali var djarfur stríðsmaður sem fór ávalt í fylkingabrjósti síns liðs og bar vanalega hærri hlut í stríðinu þó hann ætti til að tapa orrustunni. Það bar brátt til tíðinda eftir að Þórður steig á land.

Flóabardagi er eina sjóorrustan sem háð hefur verið við Ísland og Íslendingar skipað bæði lið. Bardaginn átti sér stað 25. júní 1244. Þar börðust Þórður kakali og Kolbeinn ungi. Þórður var með lið sem hann hafði dregið saman á Vestfjörðum, hafði 15 skip af ýmsum stærðum og gerðum og 210 menn eftir því sem segir í Sturlungu. Kolbeinn ungi var með norðlenskt lið, hafði 20 skip og 600 menn.

Þórður sigldi úr Trékyllisvík á Ströndum en mætti óvænt á miðjum Húnaflóa flota Kolbeins, sem hafði siglt úr Selvík á Skaga og ætlaði á Vestfirði til að eltast við Þórð og hans menn og sló þegar í bardaga með liðunum. Aðal vopnin voru grjót og eldibrandar auk þess sem menn reyndu að sigla skipunum hverju á annað til að sökkva þeim.

Þrátt fyrir mikinn liðsmun tókst Þórði, sem fór fremstur sinna manna, lengi vel að hafa í fullu tré við menn Kolbeins. Þó Þórður þyrftu á endanum að leggja á flótta tókst Kolbeini ekki að elta hann uppi og var hann almennt talinn hafa beðið afhroð í bardaganum. En Kolbeinn gekk ekki heill til skógar í bardaganum og hafði sig því lítið í frammi.

Kolbeinn varð æfur og sigldi á Strandir og fór þar ránshendi, tók eða eyðilagði öll skip og báta sem hann fann. Fór síðan um Vestfirði, brenndi bæi og drap búsmala þar sem fólk hafði flúið á fjöll. Í Flóabardaga féllu milli 70 og 80 úr liði Kolbeins unga en Þórður kakali missti „fáa eina“ úr liði sínu segir sagan.

Haugsnesbardagi, 19. apríl árið 1246, var mannskæðasti bardagi sem háður hefur verið á Íslandi. Þar börðust leifar veldis Sturlunga (aðallega Eyfirðingar) undir forystu Þórðar kakala Sighvatssonar og Ásbirningar (Skagfirðingar), sem Brandur Kolbeinsson stýrði en hann hafði tekið við veldi Ásbirninga af Kolbeini unga gengnum. Hann hafði 720 menn í sínu liði en Þórður kakali 600 og voru það því 1320 manns sem þarna börðust og féllu yfir 100 manns, 40 úr liði Þórðar og um 70 úr liði Brands.

Bardaginn var háður á Dalsáreyrum í Blönduhlíð, í landi sem nú tilheyrir jörðunum Djúpadal og Syðstu-Grund. Skagfirðingar höfðu gist á Víðimýri nóttina fyrir bardagann en komu austur yfir Héraðsvötn og tóku sér stöðu utan við Haugsnes, sem er nes sem skagar til norðurs út í Dalsáreyrar.

Lið Eyfirðinga hafði verið um nóttina á bæjum frammi í Blönduhlíð og bjuggust Skagfirðingar við að þeir kæmu ríðandi út með brekkunum en Eyfirðingar komu fyrir ofan Haugsnesið og komu Skagfirðingum þannig að óvörum. Þórður kakali hafði komið flugumanni í lið Skagfirðinga, sem flýði manna fyrstur og fékk marga til að leggja á flótta. Margir þeirra sem féllu voru drepnir á flótta, þar á meðal Brandur Kolbeinsson, foringi Ásbirninga.

Brandur var tekinn af lífi á grundinni fyrir ofan Syðstu-Grund og var þar síðan reistur róðukross og nefndist jörðin Syðsta-Grund eftir það Róðugrund í margar aldir. Sumarið 2009 var kross endurreistur á Róðugrund til minningar um bardagann og var hann vígður 15. ágúst 2009.

Gissur Þorvaldsson, höfðingi Haukdæla og valdamesti maður á Suðurlandi, var nú orðin einn helsti óvinur Sturlunga en ekki kom þó til átaka á milli þeirra Þórðar kakala, heldur varð það úr að þeir fóru báðir til Noregs og skutu máli sínu undir Hákon konung. Hann úrskurðaði Þórði í vil og sendi hann til Íslands til að reyna að ná landinu undir veldi Noregs, en kyrrsetti Gissur.

Næstu þrjú árin bjó Þórður í Geldingaholti í Skagafirði og var valdamesti maður á Íslandi. Konungi þótti honum þó ganga seint að koma landinu undir krúnuna og var hann kallaður aftur til Noregs 1250, en Gissur sendur heim í staðinn. Þórður var næstu árin í Noregi og líkaði það illa, en konungur leyfði honum ekki að fara heim fyrr en árið 1256. Þegar Þórður fékk heimfararleyfið á hann að hafa sagt að eftir það yfirgæfi hann aldrei Ísland en hann veiktist að kvöldi sama dags og drógu veikindin hann til dauða úti í Noregi 11. október 1256.  

Flugumýrarbrenna 22. október 1253. Gissur Þorvaldsson, helsti fjandmaður Sturlunga, fluttist norður í Skagafjörð vorið 1253 og settist að á Flugumýri í Blönduhlíð. Hann vildi sættast við Sturlunga og hluti af þeirri sáttagerð var gifting Halls elsta sonar Gissurar og Ingibjargar, 13 ára dóttur Sturlu Þórðarsonar.

Var brúðkaup þeirra haldið á Flugumýri um haustið með mikilli viðhöfn. Ekki voru þó allir Sturlungar sáttir. Eyjólfur ofsi Þorsteinsson, tengdasonur Sturlu Sighvatssonar og vörslumaður ríkis Þórðar kakala mágar síns, safnaði liði í Eyjafirði, fór með á fimmta tug vel vopnaðra manna yfir Öxnadalsheiði og var kominn að Flugumýri seint að kvöldi 21. október, þegar flestir voru gengnir til náða.

Réðust þeir til inngöngu en varð lítið ágengt og þegar Eyjólfur ofsi sá er á nóttina leið að hætt var við að menn úr héraðinu kæmu til liðs við Gissur og menn hans, brá hann á það ráð að kveikja í bænum. Tuttugu og fimm manns fórust í eldinum, þar á meðal Gróa kona Gissurar og allir synir hans þrír, en Gissur sjálfur bjargaðist með því að leynast í sýrukeri í búrinu. Brúðurin Ingibjörg Sturludóttir bjargaðist einnig úr eldinum.

Gissur Þorvaldsson missti alla sína fjölskyldu í Flugumýrarbrennu og hélt sumarið eftir til Noregs. Eyjólfur ofsi Þorsteinsson naut ekki hilli á meðal íslenskra höfðingja eftir Flugmýrarbrennu og voru brennumenn almennt hundeltir. 

Þverárbardagi á Þveráreyrum í Eyjafirði 19. júlí 1256 var orrusta þar var tekist á um völd og áhrif á Norðurlandi eftir brottför Gissurar Þorvaldssonar til Noregs. Annars vegar voru þeir Eyjólfur ofsi Þorsteinsson, foringi brennumanna í Flugumýri, og svili hans Hrafn Oddsson, sem höfðu um veturinn farið að Oddi Þórarinssyni, sem Gissur hafði sett yfir Skagafjörð, og drepið hann.

Í hinu liðinu var Þorvarður Þórarinsson bróðir Odds, sem var að leita hefnda, og með honum Þorgils skarði Böðvarsson, sem taldi sig eiga tilkall til valda í umboði konungs, ásamt Sturlu Þórðarsyni. Þarna eru Sturlungar í báðum liðum, Eyjólfur ofsi sem gætti hagsmuna mágs síns Þórðar kakala og hins vegar Þorgils skarði af ætt Sturlunga og Sturla Þórðarson sem gifti Ingibjörgu dóttur sína Halli syni Gissurar á Flugumýri.

Þeir komu með lið bæði úr Borgarfirði og austan af landi, því Þorvarður var af ætt Svínfellinga, og mættu liði Eyjólfs og Hrafns á Þveráreyrum. Þó heldur fleiri væru í liði þeirra svila Eyjólfs og Hrafns og það betur vopnað höfðu Þorgils og Þorvarður sigur. Eyjólfur ofsi féll en Hrafn lagði á flótta. Bardaginn á Þveráreyrum var ekki sérlega mannskæður, þar féllu 16 manns 8 úr hvoru liði en margir særðust.

Á Haugsnesi þar sem mannskæðasta orrusta Íslandssögunnar fór fram, hefur Sigurður Hansen á Kringlumýri komið upp útilistaverkinu, Grjóther. Þar er stillt upp 1320 hnullungum, jafnmörgum þeim mönnum sem tóku þátt í bardaganum. Uppstillingin sýnir fylkingarnar rétt áður en þeim laust saman. Matthildur stendur þarna í vegi fyrir Þórði kakala sem fór fyrir Sturlungum. Steina röðin fyrir aftan hana eru Ásbirningar. Krossarnir tákna þá sem féllu í í bardaganum 

Þorgils skarði Böðvarsson (1226 – 1258)  var af ætt Sturlunga, sonur Böðvars Þórðarsonar Sturlusonar og Sigríðar Arnórsdóttur Tumasonar, systur Kolbeins unga. Viðurnefnið kom til af því að Þorgils var fæddur með skarð í vör en fyrr á öldum var ekki algengt að þeir sem þannig var ástatt um kæmust á legg. Átján ára fór Þorgils til Noregs og var við hirð Hákonar konungs, sem lét lækni græða skarðið í vör Þorgils og er það fyrsta lýtaaðgerð sem vitað er til að gerð hafi verið á Íslendingi.

Árið 1252 sendi konungur Þorgils til Íslands ásamt Gissuri Þorvaldssyni og áttu þeir að  koma landinu undir vald konungs. Þorgils reyndi að ná yfirráðum yfir ríki því sem Snorri Sturluson frændi hans hafði ráðið á árum áður í Borgarfirði og settist að í Reykholti. Hann var óvæginn og harður, bakaði sér óvinsældir og hraktist á endanum út á Snæfellsnes á föðurleifð sína, Stað á Ölduhrygg.

Þegar að Gissur fór til Noregs eftir Flugumýrarbrennu vildi Þorgils reyna að ná yfirráðum í Skagafirði, sem hann taldi sig eiga tilkall til þar sem hann var Ásbirningur í móðurætt. Eyjólfur ofsi taldi sig einnig fara með völd í Skagafirði í umboði Þórðar kakala á meðan hann dvaldi í Noregi.

Nokkru eftir Þverárbardaga, þar sem Eyjólfur ofsi var drepinn, varð Þorgils höfðingi yfir öllu Norðlandi. Hann lenti þó fljótt í deilum við bandamann sinn úr Þverárbardaga, Svínfellinginn Þorvarð Þórarinsson sem þá bjó á Grund. Þorvarður var tengdasonur Steinvarar Sighvatsdóttur, sem gerði þegar þá var komið kröfu um arf eftir Þórð kakala bróður sinn.

Deilunum lauk með því að Þorvarður tók Þorgils skarða af lífi á Hrafnagili í Eyjafirði aðfaranótt 22. janúar 1258. Eftir vígið hraktist Þorvarður burt úr Eyjafirði. Þorgils skarði var ókvæntur en átti dótturina Steinunni, með Guðrúnu Gunnarsdóttur sambýliskonu sinni, systur Ingibjargar sem varð fylgikona Gissurar Þorvaldssonar síðustu ævi ár hans. 

Gissur Þorvaldsson lauk því ætlunarverki að koma Íslandi undir Noregskonung árið 1262, sem hafði áður gefið honum jarlsnafnbót og er Gissur sá eini sem hefur haft jarlstign yfir Íslandi. Austurland var undan skilið í tvö ár, þar sem Svínfellingar höfðu áfram völd, en þeir sóru Noregs konungi hollustu árið 1264, sama átti við um Rangæinga til ársins 1263.

Sturlungaöld er almennt talin hafa náð yfir tímabilið 1220, þegar Snorri Sturluson gerist hirðmaður Hákonar Noregskonungs, þar til Þjóðveldið fellur árin 1262-64. Sturlunga saga nær þó yfir mun lengra tímabil eða allt frá 1117-1291 auk Geirmundar þáttar heljarskinns landnámsmanns. Sagan í heild skýrir hvernig Sturlungaöld gat orðið með öllu sínu blóðbaði. Þar má í stuttu máli segja að mesti styrkur þjóðarinnar, frændræknin og fámennið, hafi snúist upp í að verða hennar mesti veikleiki.

Síðasta saga Sturlungu er Árna saga biskups. Hún gerist á fyrstu árunum eftir Sturlungaöld, og var sú sem mestan tíma tók að stauta sig í gegnum. Þar er farið yfir þær gríðarlegu breytingar sem urðu þegar þjóðveldið féll. Kirkjuvaldið lagði á tíund, sölsaði undir sig kirkjur og jarðir í bænda eign. Konungsvaldið kom með lögbókina Járnsíðu sem íslendingar höfnuðu eindregið svo að Jónsbók varð að lokum málamiðlun. Konungur setti á nýja skatta og sölsaði undir sig ættaróðul sem sektarfé. Þær skyldur sem konungsvaldið átti að uppfylla s.s. siglingar til og frá landinu urðu fljótlega mun strjálli en til stóð.

Aldirnar sem á eftir fóru, þangað til íslendingar náðu vopnum sínum á ný með fullveldinu, verða ekki fjölyrtar hér, en á það má minnast að frjálslindi virðist hafa farið þverrandi. Ekki var óalgengt að börn fæddust utan hjónabands á þjóðveldistímanum, og það talið eðlilegt. Hjúskaparlöggjöf varð fljótlega mun strangari og að því kom að Stóridómur var upp tekinn, þar sem konum var drekk fyrir barneignir utan hjónabands og karlar hálshöggnir. Vistarbandið gerði svo vinnufólki ómögulegt að ganga í hjónaband. Galdrabrennur voru teknar upp á Íslandi hundrað árum eftir að þær höfðu tröllriðið Evrópu. Fólkið átti enga möguleika gegn valdinu, það var ekki til neinna höfðinga í landinu að leita. Hver ósköpin ráku svo önnur, þannig að þjóðin komst hvað eftir annað á vonarvöl í einu gjöfulasta landi veraldar.

Það er ágætis markmið til að setja sér við lestur Sturlungu að gefast ekki upp áður en  kakalanum hefur verið komið undir hælinn. Frumheimildir eru seinlesnari en túlkanir annarra á þeim, en þar gæti tilgangurinn helgað meðalið

Fagurt er á fjöllum

Í dag er dagur íslenskrar náttúru. Það var við hæfi að velja dag sem ber upp á fæðingardag Ómars Ragnarssonar, þess íslendings sem hefur átt stærstan þátt í að færa náttúru landsins íbúum þess í sófann. Ómar er nánast goðsögn í lifanda lífi og ef eitthvað vantar þar upp á, þá verður hann það í Íslandssögunni. Hann var áberandi talsmaður varðveislu víðernanna norðan Vatnajökuls og lagði þar allt undir.

Þegar sú barátta stóð yfir þá þekkti ég áhrifasvæði Kárahnjúkavirkjunar ekkert af eigin raun, og taldi Ómar jafnvel fara offari. En þó grunaði mig innst inni að eitthvað byggi undir. Því Völundur frændi minn, sjálfur goðinn í Grágæsadal, hafði horfið inn á þessi víðerni hvert sumar frá því ég man, en undir leiðsögn Völundar byrjaði ég mína starfsævi í byggingaiðnaði 12 ára gamall.

Pilthús goðans í Grágæsadal var áður kallað Safnaðarheimilið, en innan við húsið er önnur burst sem í er bænhús. Þó Völundur sé ekki viðlátinn í Grágæsadal er bænhúsið ávalt opið, en þar er ætlast til að beðið sé fyrir landinu 

Svo var það fyrir fjórum árum, þegar ég var nýlega kominn úr fjörbaugsgarðinum í Noregi, að við Matthildur mín ákváðu að kaupa okkur fjórhjóladrifinn fjaðrasófa til að skoða víðernin og höfum gert það á hverju sumri síðan. Þessar fjallaferðir hafa verið einstök upplifun í kyrrð auðnarinnar. Jafnvel hending ef maður rekst á landann og þá hefur komið fyrir að hváð sé „guði sé lof að hitta íslendinga“. Þá á ég ekki við þá náttúru upplifun sem fæst við sportveiðar en það er nú einu sinni þannig að sumir finna sig ekki í íslenskri náttúru nema við veiði. En eftir að skotveiðitímabilin hefjast er allt morandi af landanum á fjöllum austanlands.

Seinnipart sumars höfum við forðast fjöllin að mestu. Hreindýraveiðitímabilið er þá á fullu og stigmagnast skothríðin við gæsaveiðar sem stundaðar eru af kappi. Á þessum tíma hefur verið hitt á ráðvilltan og hrínandi hreindýrskálf í sólbjartri morgunnkyrrðinni og séð til stríðsklæddra útivistarkappa á næsta leit með milljóna græjur við að taka af sér selfí með dauðri móðurinni. Seinnipart sumars rís jafnframt margt fótboltafanið upp úr sófunum og dustar af sér kartöfluflögurnar til að njóta íslenskrar náttúru við að salla niður illa fleyga gæsarunga svo hægt sé að slíta úr þeim bringurnar.

Það sem mig hefur undrað við sportveiðarnar er að þá hverfa öll siðferðileg viðmið  yfir utanvegaakstur úr fjölmiðlum. Það virðist vera fullkomlega góðkennt að aka utanvegar svo framarlega sem það er gert í þeim tilgangi að drepa aðrar lífverur ánægjunnar vegna. Enda hafa kapparnir varla burði né tíma til að bera bráðina hvað þá til að reita og svíða gæsina eftir að heim er komið með fótboltann á fullu í sjónvarpinu og tungusófann tilbúinn. Og ef einhver er hugsanlega talin getað hafa farið sér að voða fótgangandi við njóta náttúrunnar á veiðum, þá eru sendar heilu vélaherdeildirnar utanvegar til leitar. Það stóð samt ekki til að fara með þennan pistil út um þúfur með leiðinda langlokum um hvernig íslenskrar náttúru er notið á annan hátt en ég hef geð og getu til, hvað þá á fjallabaksleið við goðsagnir.

Völundur er 89 ára gamall og má því segja að hann hafi slitið barnskónum í árdaga Zeppelín loftfaranna. Hér fer hann yfir ræktunar skilyrði rabarbara í meira en 600 m hæð. Hann segist senda rabarbara úr Grágæsadal einu sinni á sumri á heimaslóðir Eyvindar og Höllu, til skálavarðanna í Hvannlindum með fyrirmælum um hvernig skuli elda grautinn án sykurs, og bera hann fram með rabarbarablöðunum undir diskunum "því allt verður að hafa sína serímoníu sjáðu"

Sumarið 2016 þeystum við Matthildur mín semsagt í fyrsta sinn á fjöll og heimsóttum tvo bernsku nágranna mína af hæðinni. Þá Völund Jóhannesson og Jóhann Stefánsson, en þeir eru jafnaldrar. Jói hafði þá haldið til við Þríhyrningsvatn einn á öræfunum sumrum saman og Völundur frá ómunatíð inn við Grágæsavatn. Það var mjög sértök upplifun að heimsækja þessa öldnu nágranna þar sem þeir dvöldu einir við sitthvort vatnið úti í sandauðninni.

Þetta koma til tals milli okkar Völundar þegar við heimsóttum hann á öræfin núna í sumar. Hann segir þá Jóa heyrast í síma á hverjum morgni kl. 9 til að kanna hvort þeir séu báðir lifandi. Ef annar hvor þeirra svarar ekki og hinn er vant við látin á að hafa samband við Dag Kristmundsson, sem á þá að fara í að athuga málið, enda Dagur ekki nema rétt að slá í áttrætt og enn á þönum við dagleg störf.

Heimsóknin í Grágæsadal í sumar bar upp á verslunarmannahelgi og var létt yfir Völundi að vanda. Rétt eins og fyrir þremur árum var beðið fyrir landinu og ekki ónýtt að hafa með í för til þeirrar bænagjörðar jarðvinnuverktaka inn í helgi bænahússins í Grágæsadal. En það hús sem Völundur kallaði safnaðarheimili fyrir þremur árum hefur nú fengið nafnið Pilthús. Á degi Íslenskrar náttúru 2016 skrifaði ég pistilinn Völundarhús um önnur hús Völundar á hálendinu hann má sjá hér.

Handan næsta leitis vestan við Grágæsadal eiga jökulfljótin Kreppa og Jökulsá á Fjöllum upptök sín í Vatnajökli. Hvort örlög Grágæsadals eiga eftir að verða þau sömu og dalsins austan við hann, sem geymdi Jöklu forðum og fór undir Hálslón, mun tíminn leiða í ljós 

Völundur gaf sér góðan tíma til að spjalla í heimsókninni um verslunarmannahelgina. Hann var með stórfjölskyldu úr Reykjavík í árlegri heimsókn við garðyrkjustörf, en í Grágæsadal er hæsti skrúðgarður landsins í yfir 600 metra hæð og hefur Lára Ómarsdóttir gert Ferðastiklu þátt um garðinn, sem má sjá hér.

Það kom til tals hvort dætur hans hefðu komið í dalinn þetta sumarið. Hann sagði að það stæði til; „en það er nú bara þannig með þetta unga fólk í dag að það er meira að flækjast erlendis en á landinu sjálfu og er jafnvel erlendis hálft árið“. Systurnar ungu eru á svipuðum aldri og ég, ekki nema rétt svo sitt hvoru megin við sextugt.

Áður en við fórum bauð Völundur okkur inn í bæ og vildi sýna mér eldhólf á eldavél sem hann hafði ætlað að fóðra með eldföstum steini sem ég hafði klofið fyrir hann í fyrravor. Vegna þess að hann lét mig hafa akkúrat jafn marga steina og hann þurfti, og að sama dag og ég hugðist kljúfa þá áætlaði Völundur að fara á fjöll, þá greip ég til varúðarráðstafana. Að morgni þess dags var ég við að steypa gólfplötu sem járnagrindin hafði verið stóluð upp með eldföstum steini sem var akkúrat í þykktinni sem vantaði því fékk ég mér steina ef eitthvað misfærist.

Ég bað svo vinnufélaga minn um að koma klofnu steinunum ásamt varasteinunum til Völundar, en sá hafði verið milligöngumaður. Vinnufélaginn sagði mér að Völundur hefði verið farinn á fjöll og hann hefði skilið alla steinana eftir þar sem hann gæti nálgast þá og valið um hverja hann notaði. Þarna við eldavélina sagðist Völundur ekki vera búin að koma þessu í verk, steinarnir væru allir niður í kjallara, hann spurði hvora sortina væri betra að nota. Þá létti af mér þungu fargi.

Ég sagði honum að nota steinanna sem hann kom með, sem voru gamlir og snjáðir eldhólfsteinar úr aflagðri bræðslu, þó svo hinir sem ég lét fylgja væru splunku nýir. Þeir væru nefnilega úr Alcoa, „ja það var eins gott að þú komst maður“ sagði Völundur. Ég sagði að ég hefði gert mér þessa ferð því þetta hefði legið þungt á mér í meira en ár, ég hefði nefnilega ekki verið viss um að uppruni steinanna hefði komist til skila. „Það eru ekki allar ferðir til einskýrs, það má nú segja“ sagði Völundur.

Utan við skrúðgarðinn stendur íbúðarhúsið í Grágæsadal. Þar má sjá grasbalann sem skrýðir hluta dalsins í víðfeðmri auðninni

Fyrir skemmstu kom Völundur til byggða og leit við hjá okkur "hæðarstrákunum". Erindið til byggða var að kippa upp nokkrum kartöflum. Annars dvelur þessi aldni höfðingi vanalega sumarlangt í faðmi fjallanna. Hann ítrekaði hversu heppilegt það hefði verið að fá í heimsókninni í sumar vitneskjuna um uppruna Alcoa steinanna og sagði að nú væru þeir réttu komnir í eldavélarofninn. Svona í tilefni tíðarandans þá spurði ég hann að því hvort hann héldi að þær 8 milljarða raflínuframkvæmdir sem nú færu fram á hálendinu norð-austanlands væru undirbúningur undir annað og meira t.d. sæstreng.

Hann sagðist ekki vita til hvers þær væru frekar en aðrir, en sjálfsagt þætti það gáfulegt að hafa sem fjölþættasta tengingu á milli tveggja stærstu orkuvera svæðisins þ.e. Kárahnjúka og Kröflu. Eldri lína sem reyst var á fyrsta áratug aldarinnar yrði svo nokkurskonar vara lína á eftir, þó svo að hún væri ekki nema rétt rúmleg 10 ára gömul. Annars væri það nú bara þannig að almennt væri fólk orðið svo hugfangið af hagvextinum að alltaf þyrfti eitthvað að vera um að vera. Flest venjulegt fólk gæfi sér ekki tíma til að vera til hvað þá að spá í hvaða erindi nýjar loftlínur ættu á fjöllum. 

Við enduðum svo samtalið á að minnast löngu gengins verslunareigenda sem var vanur að hengja upp auglýsingu í búðargluggann þegar veðrið var gott og berin blá, sem á stóð "farinn í berjamó". Í þá tíð gaf fólk sér tíma til að fara til fjalla enda alltaf hægt að nálgast það seinna sem vantaði úr búð.

Kreppa rennur úr Brúarjökli inn við Kverkfjöllum rétt fyrir vestan Grágæsadal, og er Kverká þverá hennar sem rennur fyrir mynni Grágæsadals í suðri og er stöðuvatnið í dalnum ættað úr Kverká. Ef farið er upp á fellið milli Kreppu og Grágæsadals blasa við Hvannalindir, Herðubreið, Snæfell og Kverkfjöll auk þess sem sjá má yfir mest allt Norður og Austurland

Nóbelsskáldið skýrði eitt sinn út hvert gildi fjallanna hefði almennt verið fyrir íslendinga í gegnum tíðina og kom orðum að því undir rós eins og hans var von og vísa. 

„Allt fram á nítjándu öld þótti íslendíngum fjöllin ljót. Ekki var látið við sitja að Búlandstindur væri „furðu ljótur“, heldur þótti Mývatnsveitin með fjallahríng sínum og vatni viðurstyggilegt pláss. Varla eru eftir hafandi núna þær samlíkíngar sem þjóðleg bílífa okkar, þjóðsögur Jóns Árnasonar, velja því.

Rómantíkin þýska gaf okkur fjöllin og gerði þau okkur kær og kenndi Jónasi Hallgrímssyni bæði að rannsaka þau sem fræðimaður og unna þeim í ljóði; og eftir hann kom Steingrímur og kvað Ég elska yður þér Íslands fjöll; og hefur sá skáldaskóli auðsýnt þeim tignun fullkomna fram á þennan dag.

Á okkar öld hefur það þótt hæfa kaupstaðarfólki, sem var eitthvað að manni, að eignast vángamyndir af eftirlætisfjöllum sínum að hengja upp yfir sóffanum og hafa slíkir eftirlætis gripir verið nefndir sóffastykki að dönskum sið. Fólkið horfði svo lengi á þessi landslög uppá veggjum hjá sér að marga fór að lánga þángað. Svona mynd veitti áhorfana í rauninni sömu lífsreynslu og horfa út um glugga uppí sveit.

Reynslan er sambærileg við það sem þeim manni verður, sem svo leingi hefur skoðað mynd af Parísarborg að hann stenst ekki leingur mátið og fer þángað. Þegar hann kemur heim til sín aftur veit hann ekki fyrr til en Parísarborg er orðin miðpúnktur í lífi hans. Hugur hans heldur áfram að snúast í tilhlökkun til endurfunda við þessa borg með undrum sínum og uppákomum, stórum og smáum furðum, og smáhlutum síst lítilfjörlegri en þeir stóru; ekkert í heiminum jafnast á við að hafa fundið þessa borg.

Hversu marga landa höfum við ekki þekkt sem hafa nákvæmlega af þessari reynslu að segja um París, og margir skrifað um það í bókum hvernig þeir lifðu í stöðugri heimþrá þángað, jafnvel eftir að þeir eru komnir að fótum fram. Sá sem skilur þetta skilur sæludali þjóðsögunnar; og hann skilur líka útilegukonuna Höllu sem sat farlama á leiði í kirkjugarðinum á Stað í Grunnavík, og tautaði: „fagurt er á fjöllum núna.“ (Brot úr formála bókar Kjartans Júlíussonar frá Skáldastöðum-efri - Reginfjöll á haustnóttum)

 

Leiðin inn í Grágæsadal er úr allri alfaraleið, meir að segja á skala víðernanna sjálfra. Aka þarf tímunum saman um hrjóstur og svarta sanda áður en komið er fram á brún dalsins sem er með grænum grasbala við norður enda vatnsins sem hann prýðir. Á leiðinni í 740 m hæð er lítill rabarbaragarður sem einhversstaðar hefur fengið nafnið Völundarvin "en það flokkast náttúrulega undir brot á náttúruverndarlögum að stunda rabarbararækt í þessari hæð"

Í tíðaranda dagsins í dag eru það goðsagnir á við Ómar og Völund sem hafa fært okkur "sóffastykkin" í sjónvarpið heim í stofu og vitneskjuna um víðernin, þessa kórónu Íslands sem fólk víða að úr heiminum flykkist til landsins að sjá í allri sinni dýrð. Hér fyrir neðan er Kompás þáttur um óviðjafnanlegu baráttu Ómars á sínum tíma, og við hæfi að rifja hana upp á degi íslenskrar  náttúru.

Svarti víkingurinn

Þó nú sé í fyrsta skipti fengin niðurstaða um íslenskan rostungastofn með DNA rannsókn. Þá hefur tilvera rostunga á Íslandi áður komið fram m.a. í bók Bergsveins Birgissonar rithöfundar og norrænu fræðings, -Svarti víkingurinn.

Þar segir hann frá því hvernig hann fór að því að skrifa sögu Geirmundar heljarskinns. Eins leyndardómsfyllsta landnámsmanns Íslandssögunnar. Geirmundur var sagður dökkur og ljótur, með mongólska andlitsdrætti af konunglegum uppruna, "göfugastur landnámsmanna" samkvæmt Landnámu, og á að hafa riðið um sveitir Íslands með áttatíu vígamenn, átt mörg stórbú þar sem hann hélt mörg hundruð þræla.

Lítið er til um Geirmund í fornum heimildum, en Bergsveinn grófst fyrir eftir krókaleiðum og með staðbundnum rannsóknum hver maðurinn var og ritaði sögu hans fyrir nokkrum árum sem kom upphaflega út 2013 á norsku undir heitinu "Den svarte viking", en árið 2015 á íslensku sem "Saga Geirmundar heljarskinns".

Án þess að ég ætli að tíunda frekar hér hvers Bergsveinn varð áskynja um Geirmund, þá má segja í stuttu máli að þrælaveldi Geirmundar við norðanverðan Breiðafjörð, á Vestfjörðum og á Hornströndum var tilkomið vegna rostunga. En tó úr rostungaskinni og lýsið þótti í þá tíð nauðsynleg heimsmarkaðsvara til gerðar og viðhalds víkingaskipa.

Fundu séríslenskan rostungastofn

Í EES við vögum vær með vora byrði þunga

Sú stund virðist nálgast óðfluga að þjóðin taki loks afstöðu til EES samningsins, sem hún var svikin um að fá að kjósa um hvort hún vildi undirgangast. Stjórnmálamenn hafa í reynd aldrei staðið vörð um hagsmuni almennings þegar EES hefur verið annars vegar þó svo að öll opinber umræða hafi mært þann samning fram til þessa. Nú síðast taldi landráðaliðið (sem staðið hefur verið að því kjararáðssópa ofan í eigin vasa) ekki verða hjá því komist að samþykkja erlent boðvald við að markaðsvæða orkuna.

EES samningurinn hefur opnað allar gáttir, eða eins og stjórnmálaforingjar síns tíma orðuðu það svo smekklega "allt fyrir ekkert". Ágætt er að hafa það á bak við eyrað, ef fólk hefur ekki verið vaknað nógu snemma í morgunn, að kl 7:15 var öllum kirkjuklukkum landsins hringt vegna þess mikla fíkniefnavanda sem við blasir í landinu. Það hefði ekki þýtt að segja það nokkrum lifandi manni eftir að stjórnmálmenn með EES stjörnurnar í augunum stefndu á fíkniefnalaust Ísland árið 2000 að öllum kirkjuklukkum landsins yrði hringd 2019, til að vekja fólk til vitundar um að fíkniefnavandinn í landinu hefði náð áður óþekktum hæðum, sama dag og forræðið yfir orkunni var látið af hendi

En hvað hefur EES samningurinn raunverulega fært Íslendingum? Nú síðast í dag voru orkuauðlindirnar settar í uppnám hvað íslenskan almenning varðar. Fyrr á árinu kom í ljós að í skjóli hans voru skorður á innflutningi hrárra kjötvara fallnar. Þær raddir hafa orðið háværari sem bent hafa á að fullt tollafrelsi gagnvart ESB hafi aldrei verið uppfyllt hvað sjávarafurðir áhrærir eins og til stóð þegar EES samningurinn var í upphafi kunngjörður.

Síðuhöfundur lét sig hafa það árið 1993 að lesa EES samninginn, þá íslensku útgáfu sem utanríkisráðuneytið bauð almenningi upp á, og komst þá að þeirri niðurstöðu að þetta væri vondur samningur sem gæti þýtt "allt fyrir ekkert" fyrir þann sem væri meiri máttar. Þegar EES samningurinn var kynntur fyrir almenningi, á sínum tíma, bar hæðst tollafrelsi á unnum sjávarafurðum sem brothættar byggðir landsins þurftu sannarlega á að halda. Allir vita hvernig fór stærstur hluti brothættu byggðanna brotlenti, og sjávarfang fer nú óunnið úr landi sem aldrei fyrr.

Um síðustu aldamót upplifði ég stór tímamót. Það Ísland sem ég þekkti var horfið og fiskimiðin endanlega komin á markað, breytingarnar tóku aðeins örfá ár. Síðasta árið sem ég bjó á staðnum, sem átti að verða mitt heima í þessu lífi, dundaði ég mér við að mála myndir. Einn daginn kom til mín vinkona, sem vann í fiski, með smásagnabók eftir Selmu Lagerlöf og bað mig um að mála mynd eftir einni sögunni í bókinni. Henni langaði svo mikið til að vita hvaða mynd ég læsi út úr sögunni. Ég varð við þessari bón og máliði mynd fyrir hana og lét texta fylgja.

 

Sagan Hreiðrið eftir Selmu Lagerlöf segir frá einbúanum Hattó sem fór út í auðnina og bað Drottinn engrar smábænar, hvorki meira né minna en um að tortíma heiminum. Því svo miklar voru syndir mannanna að frelsa þurfti þá ófæddu frá lífinu sjálfu. Þann tíma sem hann var á bæn komu máríerlurnar og gerðu hreiður í hendi hans vegna þess að eina tréð í nágreninu var greinalaust og Hattó líkari tré sem veitti skjól. Hattó fór smá saman að finna til samkenndar með íbúum hreiðursins og sannfæringarmáttur bænar hans dvínaði smátt og smátt. Að endingu bað hann hreiðrinu griða.

Sævar sjómaður hafði aldrei beðið bæna í líkingu við bæn Hattós. Hér áður fyrr þegar fiskverð var lágt, hafði honum í versta falli komið það til hugar að kaupfélagið væri dragbítur á framfarir og mætti því missa sig. Með tímanum tóku við nýir siðir sem Sævar átti erfitt með að skilja, hann mátti ekki veiða nema ákveðinn afla hvernig sem gaf. Það undarlega var að verðið sem hann þurfti að fá fyrir fiskinn fékk hann fyrir hann óveiddan og kallaðist þetta markaðsvæðing. Kaupfélagið fór á hausinn því það réði ekki við að kaupa óveiddan fisk á markaðsverði.

Svo hrundi vitinn í gjörningaveðrinu mikla og leiðsögnin brást. Á endanum varð hið gjöfula haf sem ófær eyðimörk fyrir Sævari og hann gat hvorki flotið burt á sínum brotna bát né séð fjölskyldunni farborða. Fram til þessa höfðu Sævar og Hattó aðeins átt eina bæn sameiginlega, þá að biðja Drottinn um að þyrma hreiðrinu.

Sturlunga

Vögum, vögum, vögum vær

með vora byrði þunga,

af er nú sem áður var

í tíð Sturlunga.

Varist þér og varist þér,

vindur er í lofti.

Blóði mun rigna á berar þjóðir.

Þá mun oddur og egg arfi skipta.

Nú er hin skarpa skálmöld komin.

Seggir sparir sverði að höggva.

Snjóhvítt er blóð líta.

Skæröld getum skýra.

Skarpur brandur fékk þar landa,

skarpur brandur fékk mér landa.

Rökkvar að éli, rignir blóði.

Hrýtur harðsnúinn hjálmstofn af bol.

Vögum, vögum, vögum vær

með vora byrði þunga,

af er nú sem áður var

í tíð Sturlunga

og í tíð Sturlunga.

Utanríkisráðherra hefur fengið líflátshótanir