Gormánuður

 

Þá er hún komin sú napra tíð að vindar vafra um brotnar rár og reiða, -og um dimmar nætur skima þjónar laga og reglu eftir pestargemlingum til sýnatöku. Það þarf ekki einu sinni pestina til, nóg er að hafa verið markaður sóttkví smitrakningarteymisins til að vera ekki gjaldgengur á meðal manna. Margir eru svo sakleysingjarnir sem í góðri trú skrúfa upp í viðtækinu hverja þá varðloku sem í seiðhjallinum er sungin. Síðuhöfundur hefur varað við skepnunni, en rétt eins og tíminn sem líður þá líð ég hjálparvana og hjáróma með, -þó samsæriskenningin sé þegar orðin að samsærinu sjálfu.

Gormánuður er nú hafinn, fyrsti mánuður vetrar, og ber fyrsti vetrardagur ávalt upp á laugardag 21. – 27. Ootóber. Gormánuður hefur ekki haft önnur nöfn að fornu. Mánaðarins er getið í Skáldskaparmálum Snorra-Eddu. Þar segir: Frá jafndægri er haust, til þess er sól sezt í eykðarstað. Þá er vetr til jafndægris. Þá er vár til fardaga. Þá er sumar til jafndægris. Haustmánuðr heitir inn næsti fyrir vetr, fyrstr í vetri heitir gormánuðr. Sama nafn ber mánuðurinn í Bókarbót frá 12. öld sem til er í handriti frá því um 1220. Gormánuður, þorri og góa eru einu fornu mánuðirnir sem aldrei sjást kallaðir öðru nafn.

Gormánuður ber nafn af því að sláturtíð hófst í þeim mánuði. Með gor er átt við hálfmelta fæðu í innyflum dýra, einkum jórturdýra. Sagt er að gamlir menn hafi kallað þennan mánuð gormánuð og slátruðu aldrei fyrr en hann var byrjaður. Mánuðinum fylgdu í gegnum tíðina margvíslegar annir; sláturgerð, sauma vambir, raka gærur, spýta skinn sem og önnur störf sem tilheyrði árstíðinni. Í gamla norræna tímatalinu er talið að árið hafi hafist með komu vetrar þannig var því fyrsti vetrardagur nokkurskonar nýársdagur. Á undan fóru veturnætur sem eru forn tímamót sem haldin voru hátíðleg á Norðurlöndunum áður en þau tóku Kristni.

Heimboða um veturnætur er oft getið í fornsögum, sem eiga að gerast fyrir eða um kristnitöku, svo sem Gísla sögu Súrssonar, Laxdælu, Reykdæla sögu, Njálu og Landnámu. En í rauninni var lítil ástæða til að fagna komu Vetur konungs, sem síst hefur þótt neinn aufúsugestur. Svo mjög hafa menn óttast þessa árstíð, að í gamalli vísu frá 17. öld stendur, öllu verri er veturinn en Tyrkinn. Ekki er vitað hve hefðin er gömul, minnst er á veturnætur í ýmsum íslenskum handritum þótt ekki komi fram nema mjög lítið um hvernig hátíðin fór fram.

Í Egils sögu, Víga-Glúms sögu og fleiri handritum er einnig minnst á dísablót sem haldin voru í Skandinavíu í október og má skilja á samhengi textanna þar að þau hafi verið haldin í námunda við vetrarnætur eða mögulega á þeim og gætu þessar tvær hátíðir því hafa verið hinar sömu eða svipaðar hvað varðar siði og athafnir. Dísir voru kvenkyns vættir, hugsanlega gyðjur eða valkyrjur og vetrarnætur oft kenndar við kvenleika.

Talið er að kvenvættir eins og Grýla og nornir í evrópskri þjóðtrú séu leifar af þessari fornu dísatrú. Veturnætur virðast hafa verið tengdar dauða sláturdýranna og þeirrar gnægta sem þau gáfu, einnig myrkri og kulda komandi vetrar sem og nýju upphafi. Eftir að Norðurlönd tóku kristni yfirtók allra heilagra messa sem var frá 8. öld og haldin 1. nóvember ímynd þessarar hausthátíðar. Ýmsir hrekkjavökusiðir kunna að eiga rætur í siðum sem tengjast veturnóttum eða öðrum heiðnum hausthátíðum

Dagarnir frá síðustu heilu viku sumars (en sumardagurinn fyrst er ætíð fimmtudagur) og fram að fyrsta vetrardegi (sem er alltaf laugardagur), þ.e. fimmtudagurinn og föstudagurinn, voru kallaðir veturnætur. Veturnætur og fyrsti vetrardagur voru samkomu- og veislutími til forna hjá norrænum mönnum enda heppilegur sem slíkur því að þá var til gnótt matar og drykkjar eftir uppskeru haustsins og sláturtíð.

Í fornsögum er víða minnst á veislur og brúðkaup á þessum árstíma. Kirkjan mun hafa amast við þessum hátíðum og því lögðust þær af eða færðust yfir á allra heilagra messu og allra sálna messu, hátíðisdaga kirkjunnar til að minnast píslavotta hennar og látinna.

Um síðustu helgi fórum við Matthildur mín til erfiðrar útfarar á höfuðborgarsvæðinu. Mælst hafði verið til þess að fólk færi ekki á milli landshluta að þarflausu. Sjálfur hafði ég ekki fundið þörf fyrir að mæta á svæðið í rúm þrjú ár. En í þessu tilfelli var engin önnur leið fær, -án  eftirsjár það sem eftir lifir ævi.

Síðast þegar ég fór í höfuðstaðinn var það vegna jarðarfarar. Báðir þeir menn sem kvaddir voru fóru yfir móðuna miklu langt fyrir aldur fram, eftir hetjulega baráttu við vágestinn mikla. Hafði mér aldrei dottið í hug, -fyrir fram, -að vegna aðstæðna yrði útför þeirra ekki við fjölmenni i heimahögunum, -þar sem hjartað sló. 

Á leiðinni suður keyrðum við um sveitir suð-austurlands, þar sem á þessum árstíma hefur hver náttúruperlan á eftir aðra verið þrædd upp á festi erlendra ferðamanna undanfarin ár. Í Freysnesi stoppuðum við, þar voru tvær torkennilegar manneskjur innan við afgreiðsluborð með grímur, annars hvergi hræðu að sjá svo langt sem augað eygði yfir öræfasandinn. Skaftárskáli stóð eins og krækiber í helvíti út á bílastæðabreiðunni. Þar hafði ekki nokkur sála séð ástæðu til að stansa um miðjan dag. Umferðin um þjóðveg eitt var eins og á jóladegi á síðustu öld, -já nú er Snorrabúð stekkur.

Eftir að við komum aftur heim og fórum til vinnu var mælst til að Matthildur mín gengi með grímu fyrstu fimm dagana eftir landshorna flækinginn. Annan daginn sagðist hún vera orðin bæði andstutt og sár á bak við eyrun, er hún þó höll undir að hlusta eftir kóvítis kjaftæði medíunnar, þar sem básúnuð er í beinni samsuða ranghugmynda og vúddúvísinda úr spákúlu kellingabókmentanna.

Ég hins vegar staulast ennþá um tvo metrana grímulaust í vantrúnni á allt heila kóvítis kjaftæðið, löngu búinn að átta mig á því í steypuryki ævinnar, að hún má vera mikil móskan áður en gríma kemur öðru til leiðar en andnauð. Nú í drungalegri vetrarbyrjun á ég því miður bágt með að boða yður mikinn fögnuð, -lesendur góðir, -en vil ítreka enn og aftur "Passið ykkur á skepnunni".

Heimildir:

www.wikipedia.org

www.visindavefur.is

www.arnastofnun.is

www.nams.is

Athugasemdir

[Þorsteinn Siglaugsson, 24.10.2020 kl. 01:01]

Frábær pistill að vanda, Magnús. Það eru fáir menn jafn vel skrifandi og þú.

[Magnús Rönning Magnússon, 24.10.2020 kl. 05:39]

Góð lesning í haustmyrkrinu. Enda hyllist ég soldið Ásatrúna.

[Magnús Sigurðsson, 24.10.2020 kl. 06:58]

Þakka ykkur fyrir innlitin og athugasemdirnar; Þorsteinn og nafni. Ég átti ekki von á að þessi pistill ætti upp á pallborðið.

[Jóhann Elíasson, 24.10.2020 kl. 08:17]

Alltaf  læðist fróðleikur með góðum pistlum þínum Magnús og verð ég að segja að ég er alltaf farinn að bíða eftir þeim.......

[Magnús Sigurðsson, 24.10.2020 kl. 09:27]

Þakka þér fyrir góð orð Jóhann. Ég saknaði föstudagsgrínsins í gær.

[Jóhann Elíasson, 24.10.2020 kl. 10:11]

Það sem ég skrifaði er fullkomlega verðskuldað og dró ég frekar úr en hitt.  Ég hef sett föstudagsgrínið inn annan hvern föstudag í þó nokkurn tíma, það kemur næsta föstudag.

[Símon Pétur frá Hákoti (IP-tala skráð) 24.10.2020 kl. 15:59]

Oft hef ég nefnt þig meistara Magnús.

Meistara, því það ertu svo sannarlega.

Takk fyrir fróðlegan pistil, sem jafnan.

[Magnús Sigurðsson, 24.10.2020 kl. 22:10]

Þakka þér fyrir innlitið og góð orð í minn garð Símon Pétur. Ég hef stundum óskað mér þess að geta komið orðum að tíðarandanum í stuttu máli líkt og skáld með ljóði, en enda yfirleitt í langlokunni.

Það er sennilega vegna þess að ég hvorki horfi á sjónvarp né hlusta á útvarp en kemst samt ekki hjá því að mengast af boðskap medíunnr á veru innan um fólk og þvælingi á alheims netinu.

[Jón Þórhallsson, 25.10.2020 kl. 14:05]

Viljum við endilega halda á lofti Þorra og Góu

eftir að við erum búin að játa KRISTNA TRÚ? 

Er nokkur ástæða til að halda þessu "gor-nafni" á lofti í opinberri umræðu

og tengja það við íslenska menningu?

[Magnús Sigurðsson, 25.10.2020 kl. 17:34]

Það vil ég Jón, við höfum tekið þá umræðu áður, -annars takk fyrir innlitið og athugasemdina.

[Valdimar Samúelsson, 25.10.2020 kl. 18:35]

Magnús tek undir síðustu orð þín í næsta reit fyrir ofan mig.Þessi góði pistill hefir verið það kraftmikill að hann komst til mín líklega í gegn um fornu guði okkar en ég held bara að það séu meir en ár frá því að ég kíkti inn á mbl.blog síðast eftir að páfinn sjálfur setti böl á mig fyrir einhverjum árum sem er enn í gildi þar til ég ákveð að fá aflausn í Páfagarði. 

Sannleikurinn er samt að ég var að leita eftir upplýsingum um létt steypu og aftur komu fornu guðirnir með þessa flottu grein þína um léttsteypu skrifuð 2018 sem svalaði fróðleiksfýsni minni.

[Magnús Sigurðsson, 25.10.2020 kl. 18:58]

Sæll Valdimar og takk fyrir innlitið, Það er mikil eftirsjá af þér hér á blogginu.

En ef sjálfur "páfinn" bannsetur þá er fokið í flest skjól.

Gaman að heyra að skrif mín um steypu hafi svalað fróðleiksfíkn.

[Valdimar Samúelsson, 26.10.2020 kl. 19:55]

Þakka Magnús.