Hávamál í sínu einfaldleika

Þau eru ekki mörg heilræðin sem brýna eins hyggjuvitið og Hávamál, eru þau skyldulesning hins frjálshugsandi manns. Þau skýra leiðina til þess sjálfráða yndishags er tekur hagvexti nútímans langt um fram, -þar sem í stöðugleikanum margur verður af aurum api.

Vits er þörf þeim er víða ratar, segir í kvæðinu. Sæll er sá er sjálfur um á bú þó lítið sé. Einn er auðugur á meðan annar er fátækur, -hvorugt hefur að gera með lof né löst. Deyr fé, deyja frændur, deyr sjálfur hið sama. En orðstír deyr aldregi þeim er sér góðan getur.

Flest má finna í kvæðinu sem lífsleiðin hefur að bjóða. Frá því ungur ég forðum fór einn saman; þá villu vega uns það ríkur varð að vita að maður er manns gaman. Vin sínum skal maður vinur vera. Glaður og reifur skyli gumna hver, uns sinn bíður bana.

Þeir eru víða varðmenn þess viðtekna í newspeak mainstream medíunni, sem hafa umsnúið frjálshyggju Hávamála í öfugmæli svo ósnotur maður þykist vita ef hann á sér vá í veru, á meðan sá er sæll sem sjálfur um á - lof og vit meðan lifir.

Hyggjuvit Hávamála snýst ekki um að stjórnast af fortíðinni heldur að vinna með minnið á þann veg að einstaklingurinn með eigið innsæi að vopni móti nútíðina í frelsi, -ekki í ótta við frelsið.

Ég veit einn, að aldrei deyr; dómur um dauðan hvern.

Einfaldari heilræði eru vandfundin.

 

Hamra Setta

Sagan af Sesselju Hamra-Settu hefur óbeint að geyma fyrstu heimildir um Egilsstaði. Það er eins og að sá staður hafi ekki verið á yfirborði jarðar fyrr en á 16. öld, svo merkilegt sem það nú er af stað sem hefur talist á krossgötum í þjóðbraut allar götur síðan.

Algengasta útgáfa þjóðsögunnar af Hamra-Settu segir reyndar ekki frá neinu á Egilsstöðum, heldur af útilegukvendi á Borgarfirði eystri. En þegar nöfn þjóðsögunnar eru borin við tiltækar opinbera heimildir má finna sömu nöfn og þjóðsagan hefur að geyma í dómskjölum vegna morðs sem Sesselja Loftsdóttir var dæmd fyrir á Egilsstöðum á 16. öld í málaferlum á árunum 1541-1543 skömmu fyrir siðaskiptin 1550.

Sesselja var fundin sek um að hafa myrt mann sinn Steingrím Böðvarsson sem lést árið 1540. Upphaflega var ekkert talið athugavert við andlát Steingríms, hálfu ári eftir útför hans var lík hans grafið upp í Vallneskirkjugarði til rannsóknar vegna orðróms sem var uppi um að Sesselja hefði banað honum í félagi við vinnumann sinn, Bjarna Skeggjason, en þau voru þrjú í heimili. Sesselja eignaðist barn með þessum vinnumanni sínum og það sem meira var að vinnumaðurinn hafði áður átt barn með dóttir Sesselju.

Þeir sem rannsökuðu lík Steingríms eftir uppgröftinn skjalfestu að ekkert fyndist á líkinu sem benti til manndráps en einhverra hluta vegna breyttu þeir síðar framburði sínum fyrir rétti.

Eftir dauða Steingríms, en áður en á Sesselja var sökuð um morðið, þá hafði hún selt jörðina Egilsstaði nágranna sínum, Birni bónda á Eyvindará og eru þeir kaupsamningar til, en í þeim kom fram að þau höfðu gert með sér skipti á Egilsstöðum og Hólalandi í Borgarfirði eystri ásamt því sem Björn átti að greiða milligjöf í reiðufé.

Sá fyrirvari var samt á þessum kaupsamning, af Björns hálfu, að ekki mættu vera meinbugir á eignarhaldi Sesselju og gengu kaupin ekki að fullu í gegn fyrr en það væri komið í ljós. Fyrirvarinn hefur sennilegast komið til vegna erfðaréttar dóttir Sesselju til Egilsstaða, sem síðar kom í ljós að hún hafði framselt til Skálholtskirkju.

Eftir að þeir sem rannsökuðu lík Steingríms breyttu vitnisburði sínum var Sesselja dæmd til dauða fyrir morð, en vinnumaðurinn ekki, Egilsstaðir voru gerðir upptækir af ríkinu þ.e.a.s. til danska kóngsins. Þetta varð ekki til að minka málaferlin og því er til margra ára heilleg saga af þessu tímabili í málskjölum.

Eigendur Egilsstaða voru nefnilega orðnir þrír, Björn bóndi á Eyvindará sem hafði keypt þá alla með fyrirvara, Skálholtsbiskupstóll sem dóttir Sesselju hafði látið hafa sinn erfðahlut í próventu og taldi sig því eiga þá á móti ríkinu eftir að þeir höfðu verið dæmdir af Sesselju vegna morðs.

Í dómi Sesselju var ákvæði um tylftardóm þ.e. ef hún gæti fengið 12 málsmetandi menn til að sverja fyrir sakleysi sitt þá slippi hún við dauða, þar að auki var athyglisvert ákvæði til vara um að hún gæti innan tiltekins tíma leitað sér griða í dómkirkjum landsins annaðhvort í Skálholti eða á Hólum, sem hún gerði að Hólum.

Þetta bendir til að dómarar hafi ekki haft hreina samvisku varðandi dauðadóminn. Til eru málskjöl þar sem hún leitar á náðir Skálholtsbiskups, ári eftir að hún nær griðum á Hólum, þegar biskup er í erindrekstri í Vallanesi á Héraði m.a. vegna Egilsstaða mála, þar fer hún fram á syndaaflausn vegna hórdómsbrotsins með vinnumanni sínum.

Þar sem málskjölum líkur, þar líkur einnig opinberri sögu Sesselju Loftsdóttur á Egilsstöðum, og ekki er vitað til þess að hún hafi sest að á Hólalandi í Borgarfirði eystri og þjóðsagan minnist ekki á þann stað. Enda er ekki útilokað að þar sé á ferð allt önnur saga sem byggi á svipuðum nöfnum, eða þau hafi brenglast að einhverju leiti í meðförum þjóðsagnaritara.

Málaferli þessi voru á miklum umbrota tímum í Íslandssögunni. Austurland heyrði þá undir Skálholtbiskupstól. Siðaskipti urðu á Íslandi um miðja 16. öld. Þau eru talin vera að fullu framkvæmd með aftöku Jóns biskups Arasonar árið 1550. 

Gissur Einarsson fór fyrir hinum nýja sið og varð biskup í Skálholti árið 1540 og kann það að skýra að Sesselja fékk grið á Hólum þar sem Jón Arason réð ríkjum, en sækir svo um syndaaflausn á hórdómsbroti hjá Gissuri Einarssyni Skálholtsbiskup þegar hann er á yfirreið um Austurland.

Það hefur mörgum þótt það einkennilegt að ekkert sé að finna um stórbýlið Egilsstaði fyrr en í þessum málskjölum, og með ólíkindum hve fáar manneskjur koma við sögu sem hemilsfólk á "stórbýlinu".

En gæti það ekki verið að Egilsstaðir hafi verið kotbýli á þessum tíma og hluti lands jarðarinnar ekki ofan vatnsborðs Lagarfljótsins fram eftir öldum. Heimildir eru um að býlið Berg hafi verið niður við Lagarfljótið fram á 19. öld á sömu slóðum og Egilsstaða torfan.

Það er ekki fyrr en sú ætt sem nú býr á Egilsstöðum eignast jörðina seint á 19. öld, að það fer að komast stórbýlisbragaur á Egilsstaði. Egilsstaðanesið, sem enn í dag á það til að lenda undir Lagarfljótið, er ræktað upp og jörðinni Kollstöðum bætt við land Egilsstaða.

Er stríðið búið?

Fyrir tæpum 20 mánuðum var lýst yfir heimsstyrjöld gegn drepsóttar veiru. Nú virðist sjá fyrir endann á þeim hernaði. Við vinnufélagarnir fórum t.d. grímulaust í byggingavöruverslun um daginn, eins var komið fyrir öðrum viðskiptavinum.

Þar sem við stóðum í biðröð við kassann komu gangandi inn maður og kona bæði grímuklædd. Einhvern veginn fór félagi minn að því að bera kennsl á fólkið og stökk til hliðar, heilsaði með handabandi og sagði; komdu sæll og blessaður frændi langt síðan við höfum hittist.

Eftir stutt spjall um daginn og veginn, á meðan þeir héldust í hendur, spurði félagi minn; hvað ertu ennþá að bjálfast um með grímu. Frændinn leit í kringum sig og sá engan með grímu nema konuna, hann tók grímuna í gætilega niður og stakk henni í vasann.

Á leiðinni út sagði félagi minn við mig með forundran; frændi minnir mann bara á söguna af Japönsku hermönnunum sem fundust skógum Asíu áratugum eftir stríð og höfðu ekki hugmynd um að seinni heimstyrjöldinni var löngu lokið.

Vinur er sá er til vamms segir

Ungur var eg forðum,

fór eg einn saman:

þá varð eg villur vega.

Auðigur þóttumst

er eg annan fann:

Maður er manns gaman.

 

Hrörnar þöll

sú er stendur þorpi á.

Hlýr-at henni börkur né barr.

Svo er maður

sá er manngi ann.

Hvað skal hann lengi lifa?

 

Sumar heilræðavísur Hávamála eru þannig orðaðar að þær smella inn í nútímann svo ekki þarf að leita orðskýringa, þannig er fyrri vísan og vísar til ávinnings vináttunnar.

Sú seinni er öllu snúnari en hún tekur í raun til hins sama og sú fyrri, samt með öðrum formerkjum. Einstæðingurinn hversu lengi skal hann lifa? -er spurt. 

Ætla má að vináttan eða vinaleysið komi til með að ná út yfir gröf og dauða. Þöll er visin trjábolur sem enn stendur uppi, þorp er stundum túlkað sem berangur eða jafnvel haugur (grafreitur), manngi = engin, -eða jafnvel margir engir. Já hversu lengi verður þess minnst sem engin ann.

Flestir afla sér vina snemma á lífsleiðinni og stundum endist sú vinátta út lífið, en oftast er það svo að vinunum fækkar eftir því sem á ævina líður. Því er mikilvægt að hlúa að vináttunni og eiga gott samband við fjölskyldu, hvort sem er lifað lífinu eða í minningunni.

Töffarar allra landa sameinist!

 

Nú þegar veröldin er orðin yfirfljótandi af femínistabullum og jellyböngsum, búið að kellingavæða KSÍ og lögregluna.

Og fréttir berast af því út um heimsbyggðina að Brown Sugar sé komið á svartalistann hjá rétttrúnaðar liðinu.

Þá verður ekki lengur hjá því komist að taka ákvörðun um hverskonar heim við viljum skilja eftir fyrir Keith Richards.

 

Dauðadæmdur dæmir til dauða

Stóridómur eru einhver þau hörðustu siðferðislög sem sett hafa verið á alþingi. Sennilega hafa engin lög á landi hér kostað eins mörg mannslíf. Til voru menn sem höfðu uppi burði til að verja sig gegn valdinu. Einn af þeim var Jón Jónsson á Litla Steinsvaði í Hróarstungu sem var það vel lesin að hann gat frætt sýslumann og meðdómendur hans á hvaða siðferðislögmálum Biblíunnar stóridómur hvíldi. Hann var samt sem áður dæmdur til dauða ásamt Kristínu Rustikusdóttur á grundvelli laga stóradóms árið 1791.

Kristín var þá 37 ára ekkja og Jón hafði nýlega misst eiginkonu sína. Jón hafði ráðið Kristínu sem vinnukonu á heimilið á Litla-Steinsvaði. Höfðu þau hugsað sér að giftast, en þar sem Kristín hafði áður eignast barn utan hjónabands með Magnúsi bróður Jóns, þá var þeim bent á að meinbugir gætu verið á hjónabandsáformum þeirra og vissara væri fyrir þau að sækja um leyfi til konungs. Áður en svar barst við málaleitan þeirra varð Kristín ólétt og eignuðust þau barn.

Ákæran á hendur Jóni Jónsyni og Kristínu Rustikusdóttur byggði á að stóridómur gerði ráð fyrir því að dauðarefsing væri við því að maður eignaðist barn með konu bróður síns. Þessi lagarök munu hafa verið sótt í 3. Mósebók þar sem taldar eru upp þær konur sem karlmönnum er óleyfilegt að leggjast með, og höfðu sennilega þess vegna lent inn á dauðalista dómsins.

Málsvörn Jóns byggði á því að ekki væri um brot á Móseslögum ræða þar sem Kristín væri ekki kona bróður hans heldur frilla þeirra bræðra beggja, sem þeir báðir hefðu eignast með barn. En Magnús var á þessum tíma, kvæntur annarri konu og bjó á Seyðisfirði, hann og Kristín höfðu aldrei gifst. Jón benti m.a. á 5. Mósebók 25:5 Þegar bræður búa saman og annar þeirra deyr án þess að hafa eignast son skal ekkja hins látna ekki giftast neinum utan fjölskyldunnar heldur skal mágur hennar ganga inn til hennar, taka hana sér fyrir konu og gegna mágskyldunni við hana. Lög stóradóms sem byggði á tilmælum Mósebókar ættu hvergi við í þeirra tilfelli, því andi Móses laga væri allt annar. Þarna væri því um barnseignarbrot að ræða, og í mesta lagi tvöfalt hórdómsbrot, sem mætti sekta fyrir en væri ekki dauðasök.

En vörn Jóns Jónssonar breytti því ekki að bæði voru þau Kristín dæmd til dauða og bú þeirra tekið til skipta. En eitthvað hefur þvælst fyrir sýslumanni að fá dóminn fullnustan og varð hann að taka Kristínu á sitt heimili til að halda henni til fanga, ekki er vitað hvar Jón dvaldi þar til dómnum skyldi framfylgt. Að 6 árum liðnum berst síðan svar við fyrirspurn þeirra til kóngsins, um það hvort meinbugir væru á giftingaráformum þeirra, svarið var að þeir væru engir.

Þegar svo var komið er dauðadómurinn úr gildi fallin en eftir stendur eignalaust fólk sem hafði þar að auki ekki nokkurn arð af vinnu sinni í 6 ár. Þau Kristín og Jón giftust og byrjuðu búskap Þorbrandsstöðum í Vopnafirði, sem var jörð í eigu sýlsmannsættarinnar. Það má því segja að mál Jóns og Kristínar hafi verið leyst með nútímalegum hætti sé litið til þess hvernig almúgans ólöglega eignaupptaka var leyst eftir að fólk hafði verið borið út af heimilum sínum í krafti ólöglegra okurlána. Því boðin okurleiga í öðrum eignum sem sölsaðar hafa verið undir fjármálavaldið á svipaðan hátt. Allt í nafni fjármálastöðugleika, laga og réttar.

Það merkilega við Jón Jónsson er að hann var síðar dómkvaddur til að dæma yfir manni sem hafði eignast sitt 4. „ólöglega getna hórbarn“ og tekur þar þátt í því með sýslumanni að dæma manninn til dauða. Sá dauðadæmdi fær vinaraðstoð valdamanns við að skjóta máli sínu til æðra dómstigs og er þar dæmdur sýkn saka. Þannig má enn og aftur sjá líkindi að fornu og nýju hvað afstöðu Jóns Jónssonar varðar, almúgamaðurinn er sannfærður um að lög skuli virða.

Andskotinn og amma hans

Sá er sæll

er sjálfur um á

lof og vit meðan lifir.

Því að ill ráð

hefir maður oft þegið

annars brjóstum úr.

 

Byrði betri

ber-at maður brautu að

en sé mannvit mikið.

Auði betra

þykir það í ókunnum stað.

Slíkt er volaðs vera.

 

Heilræðin eru úr Hávamálum. Fyrri vísan er um hyggjuvitið, um gildi þess að hver verði sjálfum sér nægur um holl ráð. Því oft þiggur einstaklingurinn óheilindi af öðrum, eða umhverfinu.

Seinni vísan er snúnari og virðist fela í sér þá þversögn að mannvit mikið verði ekki fengið nema frá öðrum s.s. í skóla eða með óþrjótandi upplýsingum. Í fyrri tíma fornritaútgáfum var mannvit með einu enn-i, -manvit- sem höfðaði til minnis einstaklingsins.

Maðurinn ber ekki betri byrði á lífsleiðinni en  skynsemina sem notuð er til að skilgreina og draga eigin ályktanir, taka ekki upplýsingum sem gefnum, -og til þess notar maður hyggjuvitið, -minnið- og er það meira virði en ríkidæmi, -jafnvel í fátækt.

Stúdent

Það kom til tals á milli okkar vinnufélaganna á morgunnandaktinni hvað bókmenntir gætu verið stórbrotnar, en yfirleitt skorar latínuliðið ekki hátt hjá okkur steypuköllunum. Þarna var hins vegar rætt um bókmenntir heimahagana sem sumir kalla “naive”.

Einn félaginn sagðist hafa sagt upp áskrift af héraðsblaðinu Austra þegar Stefán frændi minn í Flögu hætti að senda fréttabréf úr Skriðdal. Í þessum fréttabréfum mátti lesa helstu tíðindi úr dalnum s.s. hver keypti hvaða bíl og hvaða fjölskyldumeðlimum væri hugsanlega um að kenna ef hann rispaðist.

Reyndar lagði Austri upp laupana sem héraðsfréttablað stuttu eftir að fréttabréfin hættu að berast úr Skriðdal. Stefán Bjarnason gaf út tvær bækur um sína ævi; Frá torfbæ til tölvualdar á 50 árum og Að duga eða drepast. Þó svo að þessar bækur hafi ekki farið hátt, og umhverfst um þúfu í Skriðdal þá á heimildagildið bara eftir að vaxa.

Í bókinni Að duga eða drepast er aragrúi smásagna sem auðvelt væri að láta sér til hugar koma að væru um nauðaómerkilega smámuni af bæjarhóli Stefáns. En þegar betur er að gáð eru þær stórskemmtilegar auk þess að segja sögu þjóðar.

Stefán segir t.d. frá því þegar Magnús bróðir hans varð fyrsti stútendinn sem Skriðdælingar  eignuðust.

"Jafnan er það mikill atburður þegar fjölskyldumeðlimur tekur sitt áfangapróf, hvort heldur er búfræði, stærðfræði, verkfræði, guðfræði, eða læknisfræði, en sú síðasttalda er talin hvað erfiðust, og ábyrgðarmest. Það voru fleiri en fjölskylda og nánustu ættingjar, það var öll sveitin líka, eða svo var hér í Skriðdal, þegar Magnús Bl Bjarnason á Borg tók sitt stúdentspróf frá Menntaskólanum í Reykjavík 1949.

Það gekk svo langt að Kvenfélag Skriðdælinga hét á Strandarkirkju að Magnúsi gengi vel í prófum og sett var í gang söfnun, og söfnuðust 500 kr, sem var þó nokkur fjárhæð í þá daga. En kvenfélagskonur ætluðu að gera meira, þær ætluðu að standa fyrir kaffiveislu í félagsheimilinu, Magnúsi og fjölskyldu til heiðurs. Konur voru að grennslast eftir hjá móður hans, Kristínu Árnadóttir á Borg, hvenær prófi yrði lokið og Magnús væntanlegur heim. En móðir hans vissi nú lítið um það.

En víkur nú sögunni til Magnúsar sem þreytti stúdentspróf vorið 1949 og lauk því með ágætis einkunn.

En þegar þeim áfanga var náð, fór hann að spyrjast um eftir fari austur á land, það var nú ekki eins auðvelt þá eins og síðar varð. Hann hitti af tilviljun Pétur Jónsson, bónda á Egilsstöðum, sem var á austurleið, og talaðist svo til með þeim, að þeir skyldu verða samferða. Ekki sagðist Magnús muna til hvernig það atvikaðist, að þeir fengu far með Catalinu flugbát, sem lenti á Lagarfljótinu.

Svo þegar í Egilsstaði kom, tók Pétur Magnús heim með sér og gaf honum að borða. Að máltíð lokinni fór Magnús að hafa orð á því, að verða sér úti um bíl inn í Borg. “Ekkert mál” sagði Pétur og brá sér í síma. Þegar hann kom út á hlað stóð þar Cervolet fólksbifreið og Bergur Ólason sat undir stýri. Magnús heilsaði honum og þeir félagar komu farangri fyrir í bílnum. Að því loknu kvaddi Magnús Pétur og þakkaði honum fyrir alla hjálpsemi við sig og settist inn í bílinn hans Bergs, sem ók þegar af stað inn Vellina og síðan inn Skriðdalinn inn á móts við bæinn á Borg, sem var næst innsti bær í dalnum.

Allar þverár fjórar voru óbrúaðar og báðar dalsárnar Múlaá og Geitdalsá. Bergur nam staðar á bakka Múlaár á móti bænum Borg. Þar tíndu þeir farangur Magnúsar út úr bílnum og bauð Magnús honum borgun. Þá brosti Bergur og sagði: “Við erum báðir Skriðdælingar” og rétti Magnúsi hendina, þeir kvöddust og þakkaði Magnús honum veittan greiða. Er skrýtið að þeir Bergur hafa ekki hist síðan og eru þó báðir komnir yfir sjötugt, þegar þetta er skráð.

Magnús var sóttur austur yfir ána frá Borg á hestum og var vel tekið, eins og vænta mátti og boðinn velkominn heim.

Fór nú að verða uppi fótur og fit í sveitinni, konur í kvenfélaginu komu til fundar og ákváðu að hafa kaffisamsæti um næstu helgi í félagsheimilinu.

Þar var heiðursgesturinn boðinn velkominn heim í sveitina sína með smekklegri ræðu Friðriks Jónssonar, oddvita á Þorvaldstöðum, nokkrir fleiri fluttu stutt ávörp og heillaóskir. Allt fór þetta mjög virðulega og smekklega fram, þar sem þetta var í fyrsta skipti sem Skriðdælingur tók stúdentspróf en það gerði Magnús Bl Bjarnason og lauk því með miklum sóma og lauk síðan læknisnámi við Háskóla Íslands 1955."

Vits er þörf þeim er víða ratar

Mig dreymdi þann draum að ég gengi niður stigahús fjölbýlishúss. Þegar niður kom steig ég til hliðar, í stað þess að stíga fram og út um aðalinnganginn, -fór ég í gegnum dyr, niður eitt þrep inn á langan gang lokaðan í endann.

Á ganginum var hvorki bjart né myrkt, ljós né skuggar. Til hægri voru rökkvuð skúmaskot með rekkum af starfsmannaskápum sem var gengt á milli. Til vinstri var veggur með gluggum hátt á þar sem grá skíma dagsbirtunnar tírði inn í gegnum glerið.

Þarna var einungis gráa súpu að fá og sjá; gerða úr burt flognum hænsnum, steiktum spýtum og teiknuðum kartöflum.

Hefði ég valið aðalinnganginn gekk ég út í litríkan daginn, í brennandi sól eða grimmdar frosti, -þar lá efinn.

Í stað þess gekk ég örugga leið á eftir einlitri gulrótinni er asnann dregur, sem var það eina er gaf ganginum lit.

Skyldi það vera að "draumur lífsins" væri appelsínugul viðvörun?

Hefðbundið klúður - eða lögbrot?

Það fer ekki hjá því að maður spyrji sig hvað hafi farið úrskeiðis á milli eyrnanna á þeim sem sjá um að telja kjörseðla, gefa í framhaldinu út lokatölur og úrslit kosninga. Skilja síðan kjörseðla eftir óinnsiglaða í sal á hóteli, jafnvel þó svo að hann hafi verið læstur, á meðan farið er heim að sofa.

Að loknum svefni er síðan komið saman aftur og endurtalið, -gefin út ný úrslit. Afleiðingarnar eru að tiltrú almennings og frambjóðenda á framkvæmd lýðræðislegra kosninga á Íslandi er fokin út í veður og vind, -kannski ekki að ástæðulausu.

En spurningin er fyrst og fremst sú; hvernig kom það til að það var endurtalið í NV kjördæmi eftir að úrslit voru kynnt úr því að engin fór í upphafi fram á það, -og hvernig gat það gerst að framkvæmdin er orðin með þeim hætti sem nú hefur opinberast?

Vill að endurtalið verði á landinu öllu