Fljótið frá Eiðum að Ósi

Lagarfljót "mesta vatnsfall Íslands", ritaði Eggert Ólafsson í reisuabók sína og Bjarna Pálssonar 1772. Þessi nafngift prýðir svo bók náttúrufræðingsins Helga Hallgrímssonar sem er einhver vandaðasta samantekt sem fram hefur komið um Lagarfljót. Bókin kom út árið 2005 og fæst hjá bókaútgáfunni Skruddu, ekki ætla ég að gera frábærri bók Helga frekari skil eða vitna til hennar, því hún er þess eðlis að hún á lítið skylt við þær hugrenningar sem hér á eftir fara.

Ástæða þessar hugleiðinga eru þær að þegar ég kom úr Noregs útlegðinni hafði ég hugsað mér að ganga eftir bökkum Lagarfljóts í áföngum þar til hringnum yrði lokað. Af ýmsum ástæðum þá hefur orðið minna úr þessari göngutúrum en til stóð. En þess í stað buðust mér nú í sumar flugferðir með æskufélaga mínum Stefán Scheving sem spönnuðu endilangt Lagarfljótið auk þess að fara yfir það vatnasvæði sem hefur breytt ásýnd þess mest í seinni tíð. Þar hafa umdeildar breytingar af mannavöldum á lit og vatnasviði Lagarfljóts orðið þess valdandi að fljótið er meira og gruggugra vatnsfall en Eggert Ólafsson kom að forðum daga. Þar hefur "stærsta framkvæmd Íslandssögunnar" orðið þess valdandi að nú fellur annað stórfljót í Lagarfljót, þ.e.a.s. Jökulsá á dal sem stundum er kölluð Jökulsá á Brú eða bara Jökla, í gegnum u.m.b. 40 km jarðgöng úr Hálslóni við Kárahnjúka. 

Mynd 1, séð út eftir Hálslóni þar sem Sandfell og Kárahnjúkur standa uppúr í baksýn.          Mynd 2,stíflan þar sem hún hangir utan í Kárahnjúknum.                             Mynd 3, umhverfislistaverk við Kárahnjúkastíflu, séð inn Hálslón að Sandfelli.  Smella má á myndirnar til að fá þær stærri og skýrari.

 

En eru álíka breytingar á Lagarfljóti einsdæmi í sögunni, þó svo að þær hafi tæplega orðið af mannavöldum?

Í Fljótsdælu má finna þennan texta; „Selfljót gengur fyrir austan úr heiðinni milli Gilsárteigs og Ormsstaða, og svo fellur það ofan í Lagarfljót“. Stuttur texti, jafnvel eitt orð, getur verið þess valdandi að heil saga verði álitin skáldsaga. Þetta má sjá þegar Fljótsdæla á í hlut enda hefur hún ekki verið hátt skrifuð sem heimild á meðal fræðimanna í gegnum tíðina. Þó þessi fáu orð hafi kannski ekki ein og sér gert hana að hreinum skáldskap þá hafa þau verið notuð til að benda á að henni sé trauðla trúandi. Selfljót fellur nefnilega til sjávar út við Héraðsflóa um Unaós. Ekki einu sinni þeir sem hafa haft allan vilja til að upphefja sannleiksgildi Austfirðingasagna hafa komist fram hjá þeirri staðreynd.

Fornar sögur greina einnig frá ferðum manna neðan við fljót sem erfitt er að heimfæra landfræðilega. Hvernig farið var fyrir neðan fljót rökstuddi Halldór Pjetursson í Múlaþingsgrein og bar að nokkru í bætifláka fyrir ambögur fornsagna sem virðist við fyrsta lestur hafa verið skráðar af vanþekkingu um staðhætti á Héraði. Bendir hann á í því sambandi að áttirnar austur og norður standist á á Fljótsdalshéraði. Það viti allir innfæddir að annaðhvort sé farið austur eða norður yfir fljót, þó svo máltækið fyrir neðan fljót sé horfið úr málinu.

Gilsá sem heitir Selfljót eftir S-beygjurnar. Úthéraðsvegur og Hleinargarður til vinstri á miðri mynd, Héraðsflói í fjarska

Halldór Pjetursson segir í þessu sambandi: „Hvað Útmannasveit hefur náð langt upp, er ekki gott að dæma um. Mannaforráðum Þiðranda í Njarðvík er þannig lýst í Fljótsdælu: Þiðrandi átti mannaforráð um Njarðvík og upp í hérað að Selfljóti. Selfljót gengur fyrir austan úr heiðinni milli Gilsárteigs og Ormsstaða, og svo fellur það ofan í Lagarfljót (.Ísl.fornrit XI,218) Öllu er hér rétt lýst, vantar bara skýringu á því hvar er farið að kalla Gilsá Selfljót. Trúlegt er samt að það hafi verið á líkum mörkum og sýslumörkin eru nú. Hitt er svo meinloka að Gilsá hafi fallið í Lagarfljót milli Gilsárteigs og Ormsstaða. Það er Lagarfljót sem fellur í Selfljót úti í Hjaltastaðaþinghá á þessum tíma, en að því verður nánar vikið síðar.“ Múlaþing 11-1981, bls. 93

Steinbogaflúðin í Lagarfljóti við minni Jökullækjar, Halldór Pjetursson vill meina að þar hafi hátt klapparhaft í fyrndinni, stýrt rennsli Lagarfljóts og Jöklu um Jökullæk sem þverar Hjaltastaðaþinghá yfir í Selfljót

Halldór bendir á að utarlega í Útmannasveit, á milli Móbergs og Hóls og fyrir innan Sand, sé gamall farvegur sem heitir Jökullækur sem mætir Selfljóti á móts við Jórvík, þó svo að ekki hafi runnið vatn um hann í mannaminnum. Þessi farvegur sem liggur frá Lagarfljóti, þar sem það rennur nú standist á við hvísl sem komi frá Jöklu neðan við Geirastaði í Tungu og rann í Lagarfljót þar sem það rennur núna. Eftir að Geirastaða hvísl var stífluð hætti Húsey að vera eyja í eignlegri merkingu. Vegna Steinboga flúðarinnar, klapparhafts sem horfið er úr núverandi farvegi Lagarfljóts, hafi fljótið og Jökla í fyrndinni þverað Hjaltastaðaþinghá um farveg Jökullækjar þar sem leið þess lá yfir í Selfljót. Þar fyrir utan hafi menn farið neðan við fljót (Eyjar, Héraðssandur) og því sé málfar sagna fyrir neðan fljót rökrétt.

Um vettvangsrannsókn sína á þessum slóðum segir Halldór; „Þetta sannar raunverulega þátt Jöklu í samruna vatnanna. Hún var alltaf kólgufull af jökulleðju og hefur það ráðið litnum. Lagarfljót, sem er þó talið jökulvatn, er aðeins skollitt og framburður lítill. Lagarfljót hefur samt ráðið nafninu og talist stærri aðilinn, enda hefur það Lagarfljótsnafnið bæði í Fljótsdælu og Njálu. Í þessum Jökullæk var afbragðs engi eins og allstaðar þar sem Jökla hefur vatnað yfir. Við „Fljótskjaftinn“ (mynni Jöklulækjar) er nú tekin steypumöl; efnið þekkti ég strax af lyktinni og líka mölina, svo mikið áttum við Jökla saman að sælda.“ Múlaþing 11-1981, bls. 101

Annar staðkunnugur alþýðufræðimaður, Sævar Sigbjörnsson í Rauðholti, hefur einnig reynt að bera í bætifláka fyrir þessa meinloku sögunnar um að Selfljót hafi runnið í Lagarfljót þar sem því hafi í raun verið öfugt farið. En ef Jökullækur sé forn farvegur Lagarfljótsins bendir hann á í því sambandi; „Það veldur nokkrum heilabrotum að breiddin á Jökullæknum er minni en svo að þar hafi rúmast allt rennsli Lagarfljóts hvað þá beggja jökulfljótanna,“. Múlaþing 29-2002 bls.69 / Selfljót í Útmannasveit

Því koma Eiðar upp í hugann, en það er í grennd við Eiða sem Fljótsdæla gefur til kynna að Selfljót hafi runnið í Lagarfljót. Í sveitarlýsingu Eiðaþinghár, sem liggur á mörkum Útmannasveitar, þar sem Selfljótið á upptök sín í Gilsá má lesa þetta: „Um og utan við Eiða einkennist landið mjög af vötnum milli lágra hæða, og ganga víða tangar í og eið á milli. Bæjarnafnið Eiðar skýrist af þessum staðháttum, myndað af eið á sama hátt og Hrísar af hrís.“ Sveitir og jarðir í Múlaþingi II bindi, bls. 219.

Benedikt Gíslason frá Hofteigi gerði að því skóna að allt landsvæðið frá núverandi Eiðastað, milli Lagarfljóts og Gilsá/Selfljóts alla leið út í Héraðsflóa hafi verið kallað á Eiðum. „Þetta land gæti heitið eiði á milli þessara vatna, og er þó ekki dæmi um það í landi hér, að svo mikið land sé nefnt eiði. En land þetta er ásland, og á milli þeirra er mikil fjöldi stöðuvatna og tjarna, og eitt hið stærsta Eiðavatn, snertispöl fyrir utan Eiða, og milli þess og Lagarfljóts er eiði, og vatnið þar að auki mjög vogskorið, svo nálega er eins og um fleiri vötn sé að ræða. Og á milli þessara vatna og fljótanna er fullt af eiðum á þessu landsvæði öllu saman, og svo, auk þess, á milli vatnanna sjálfra hér og þar. Það vaknar sú spurning, hvort í fyrndinni hafi ekki allt þetta landsvæði heitið á Eiðum.“ Eiðasaga bls.10

Eiði er er sagt vera í orðskýringum landbrú eða grandi, mjó landræma, sem tengir tvo stærri landmassa. Ætla má í því sambandi að Eiðar sé eiði í fleirtölu. Norður af Osló í Noregi er Eidsvoll (Eiðisvöllur)skilgreiningin á nafninu þar er sú að þjóðbraut sé umflotin vatnsfalli. Þegar fólkið á svæðinu í kringum Mjosavatn sigldi niður Voma ána og fólk frá Romerike sigldi upp sömu á, varð það að stoppa við Eidvoll sem er við Sundfossen. Eidsvoll varð því mikilvægur áningastaður þessa fólks, en ekki eiði í bókstaflegri meiningu þess orðs.

Því er þetta tiltekið hér, þar sem Eiðar eru u.þ.b. þar sem sagan segir að Selfljót/Gilsá hafi fallið í Lagarfljót. Hæðarpunktar á þessu svæði verða sérlega áhugaverðir í því sambandi. Eiðahólmarnir í Lagarfljóti eru 36 metra yfir sjávarmáli, Eiðavatn er sagt 41 mys enda hefur vatnsborð þess verið hækkað af manna völdum vegna virkjunar í Fiskilæk sem fellur úr því í Lagarfljót. Bærinn Straumur í Hróarstungu, sem stendur við Straumflóanum neðan við Eiða, þar sem Lagarfljót hefur auðsjáanlega grafið þröngan farveg í gegnum landið á leið sinni til sjávar er 41 mys. Bærinn Gröf austan Lagarfljóts rétt utan við Eiðavatn 39 mys og bærinn Hleinargarður rétt austan við Gilsá/Selfljót er 39 mys. Mýrarnar sem eru á milli Grafar og Hleinargarðs liggja á milli klapparása og virðast í svipaðri hæð og þessir tveir bæir.

Vötnin fyrir utan Eiða þar sem landið er aðeins um 3 m hærra en Eiðahólmarnir, rétt fyrir utan. Við Straum, þar sem farvegur fljótsins hefur grafið sér mjóann farveg, er landið 5 - 10 m hærra 

Það má því vel ímynda sér að áður en Lagarfljót gróf sig í gegnum landið við Straum hafi yfirfall verið á því sem þveraði mýrarnar milli Grafar og Hleinargarðs því rétt þar fyrir utan er landið komið í 45 mys við Tjarnarland í Hjaltastaðaþinghá. Ef farvegur Lagarfljóts hefur legið þarna um í fyrndinni skírir það ekki einungis það sem nú virðist staðlausir stafir í söguni, einnig verður það sem kallað var að fara fyrir neðan fljót á mun stærra og fjölfarnara landsvæði en Halldór Pjetursson tilgreindi í sinni skýringu.

Í Austfirðingasögum má einnig finna; „Hann bjó á þeim bæ í Fljótsdalshéraði er heitir á Kóreksstöðum fyrir austan Lagarfljót.“ Í sjálfu sér rétt en einkennilegt að nefna ekki næsta fljót sem viðmið, sem er í dag ekki Lagarfljót heldur Selfljót.

Við það að Lagarfljót hafi í fyrndinni haft farveg um Gröf við Eiða verðu nafnið á bænum Hleinargarði auðskilið, en þar hafa menn lengi velt vöngum yfir því hvernig nafn á því sem þekkt er sem boðar í flæðarmáli sjávar eða flúðir er haft um bæ langt inn í landi þar sem engin merki um slíkt er að finna. Hefur nafni Hleinargarðs þráfaldlega verið breytt í gegnum tíðina eins og lesa má um í Sveitir og jarðir þegar bærinn var í manntali 1703 nefndur Hleiðargarður og frá 19.öld einkum ritaður Hleiðargarður sem á sér stoð í fornu staðarheiti í Danmörku (Lerje). Hef ég einhverstaðar rekist á þá tilgátu að Uni danski landnámsmaður Útmannasveitar hafi haft það nafn í farteskinu. En alltaf hefur það samt farið svo að nafnið Hleinargarður hefur yfirhöndina.

Lagarfljót rétt fyrir utan Eiðahólmana, þar sem það hefur grafið sig í gegnum landið við Straum á núverandi leið sinni til sjávar

Það má líka benda á það að bæjarnafnið Mýnes í Eiðaþinghá verður skiljanafnlegt, en þar hafa menn velt vöngum við hvaða nes þessi sögualdar bær sé kenndur og helst látið sér detta í hug það sem nú heitir Finnstaðanes. Ef yfirborð Lagarfljóts hefur verið hærra þá en nú er, þá hefur Finnstaðanes verið á kafi og það nes sem skagaði suður í Finnstaðaflóann verið fyrir neðan Mýnesbæinn, þar sem nú eru Mýnesgrúsir. Þar er ekki ólíklegt að mýflugnastrókar hafi stigið til himins yfir grunnu vatni í Finnstaðanesinu sem þá hefur verð flói álíka djúpur og kjöraðstæður mýsins í Mývatni.

Það má velta því fyrir sér hvort frásögnin sé því ekki hárnákvæm í Austfirðingasögum, Lagarfljót hafi til forna haft þveran farveg um Eiða og síðan sameiginlegan farveg með Selfljóti að Ósi. 

Það hefði ég nú haldið

Ekki er allt sem sýnist.

„Velferð fólks undir“

Þar sem grámosi glóir

 

Þá er sumarið liðið sem aldrei kom, kvöldin aftur orðin dimm en sami norðaustan þræsingurinn fyrir utan gluggann og hefur verið þar í mest allt sumar. Þau hafa sem betur fer ekki verið mörg svona sumrin austanlands í gegnum tíðina. En nóg um það þessari ótíðasama austfirska sumri hefur verið gerð betri skil annarsstaðar, sjá hér.

 

Kárahnjúkur og Snæfell í baksýn. Hægt er að keyra á malbiki inn að Kárahnjúkum á u.þ.b. klukkutíma frá Egilsstöðum, ferðalag sem tók dag fyrir nokkrum árum. Á þessar leið er einnig hægt að komast að rótum Snæfells á fólksbíl og upplifa öræfakyrrðina. 

 

Á hinu einstaka sumri 2014 kviknaði draumur um að fara upp á hálendið, inn að Öskju og skoða þær hamfaraslóðir sem hafa haft hvað mest hárif á byggð á Austurlandi frá því land byggðist, þ.e.a.s. í Öskjugosinu árið 1875. Ekki minkaði áhuginn á þessu svæði við Holuhraunsgosið í fyrrahaust og vetur. Planið var að fjárfesta í jeppa sem hægt væri að nota til flækjast um þessar slóðir. Til að gera langt mál stutt þá varð ekkert af jeppakaupunum í vor vegna kulda og kjarkleysis.

 

Innra Hvannagil í Njarðvík er fast við þjóðveginn til Borgarfjarðar. Þessi magnaði staður er stundum of nálægur til að njóta athygli. Innan við klettakambinn t.h. er komið í aðra veröld. Ef vel er að gáð má sjá tvo ferðamenn fyrir miðri mynd.

 

En sumarið hefur samt verið notað til að skjótast stuttar ferðir upp um fjöll til að skoða það sem næst er þjóðvegunum það er nefnilega hægt að komast í glettilega mikil hrjóstur klukkutíma að heiman. Það merkilega er að af þremur ekta góðviðrisdögum sumarsins hafa tveir þeirra verið til fjalla þegar ekkert sérstakt veður var í byggð. 

 

Hellisheiði eystri er með einn hrikalegasta fjallveg landsins í 656 m hæð og í innan við klukkutíma akstri frá Egilsstöðum. Þar var notið 20°C hita í logni 25. ágúst og skoðuð mögnuð náttúrusmíð í glóandi mosa.

 

Annar dagur sem hlýtt var á fjöllum austanlands þetta sumarið var 4. júlí. Á Möðrudalsöræfum liggur gamli þjóðvegurinn í gegnum gróðurlausa auðnina.

 

Ferðalagið á fjallajeppanum inn að Öskju og heitu Holuhrauni verur að bíða betra sumars en á meðan má ylja sér við þætti Ómars Ragnarssonar af Draumalandinu.

 

 

 

Ps. Hér má sjá mynda albúm sumarsins 2015.

 

Tvímánuður

Tvímánuður er fimmti sumarmánuðurinn samkvæmt gamla norræna tímatalinu. Tvímánuður hefst á þriðjudegi í 18. viku sumars, eða hinni 19., ef sumarauki er, þ.e. 22. – 28. ágúst. Í Snorra-Eddu heitir mánuðurinn kornskurðarmánuður.

Gömlu mánaðaheitin eru talin upp í tveimur ritum. Annað nefnist Bókarbót og er varðveitt í handriti frá um 1220. Hitt ritið er Snorra-Edda og eru mánaðaheitin talin þar upp í Skáldskaparmálum. Ekki ber mánaðaheitunum saman. Í Bókarbót er tvímánuður talinn upp á milli fjórða mánaðar sumars og sjötta mánaðar sumars. Nafnið kornskurðarmánuður skýrir sig sjálft þar sem hann ber upp á þann tíma ársins sem vænta má kornuppskeru. Páll Vídalín vildi skýra nafngiftina tvímánuður á þann hátt að tveir mánuðir væru nú eftir að sumri líkt og einmánuður bæri nafn sitt vegna þess að einn mánuður væri eftir af vetri.

Gamla tímatalið fylgdi gangi himintungla og hrynjanda náttúru. Þó það hafi aðeins gert ráð fyrir tveimur árstíðum, sumri og vetri, þá komu kvartilaskipti upp í kringum sólstöður og jafndægur, mánaðarmót grennd við tunglkomur. Það má með réttu halda því fram að gamla tímatalið hafi verið greinilegra en Gregoríska tímatalið sem notað er í dag og var innleitt árið 1582 af kaþólsku kirkjunni og kallað nýi stíll á íslensku. Þegar það Gregoríska tók við var skekkjan orðin það mikil í því júlíansa, sem kennt var við Júlíus Sesar, að klippa þurfti 11 daga úr árinu þannig að 29. nóvember kom í stað 17. nóvember. Gregoríska tímatalið var tekið upp á Íslandi árið 1700 og er notað í dag.

Júlíaska og Gregoríska tímatölin voru byggð á gömlu rómversku tímatali sem hafði marga galla sem enn má sjá í dag, t.d. nær tvímánuður yfir hluta úr tveimur núverandi mánaða, þ.e. ágúst og september, frá því skömmu eftir nýtt tungli í ágúst til jafndægurs að hausti sem er rétt fyrir nýtt september tungl. Þá færist mánuðurinn lengra frá nýju tungli vegna sumarauka leiðréttingar sólársins. Rómverska tímatalið var minna tengt árstíðum náttúrunnar en gamla tímatalið, þar voru Rómar keisarar áhrifavaldar þegar tíminn skildi mældur t.d. er mánuðurinn júlí nefndur eftir Júlíusi Sesar en ágúst sem er annar mánuðurinn sem ber upp á tvímánuð eftir Ágústusi keisara en september ber nafn sitt vegna þess að hann var sjöundi mánuður ársins en septem merkir sjö, október átta osfv.

Líkt og með hina rómversku hundadaga, sem enduðu s.l. sunnudag, vöndust íslendingar smá saman á að notast við hið tilskipaða tímatal frá Vadikaninu í Róm um það hvernig tíminn skildi mældur. Þrátt fyrir að hafa haft mun greinilegra tímatal til að staðsetja sig í tíðum ársins aldirnar þar á undan.

Mörsugur á miðjum vetri

markar spor í gljúfrasetri.

Þorri hristir fannafeldinn

fnæsir í bæ, og drepur eldinn.

Góa á til grimmd og blíðu,

gengur í éljapilsi síðu.

Einmánuður andar nepju,

öslar snjó og veður krepju.

Harpa vekur von og kæti,

vingjarnleg og kvik á fæti.

Skerpla lífsins vöggu vaggar,

vitjar hrelldra, sorgir þaggar.

Sólmánuður ljóssins ljóma

leggur til og fuglahljóma.

Heyannir og hundadagar

hlynna að gæðum fróns og lagar.

Tvímánuður allan arðinn

ýtum færir heim í garðinn.

Haustmánuður hreggi grætur

hljóða daga langar nætur.

Gormánuður, grettið tetur,

gengur í hlað og leiðir vetur.

Ýlir ber, en byrgist sólin,

brosa stjörnur, koma jólin.

                                   Hallgrímur Jónsson

Heimildir:

https://is.wikipedia.org

http://www.arnastofnun.is/page/ordpistlar_tvimanudur

Kórekur og bláklædda konan

Árið 1938 fannst merkur fornleifafundur við vegagerðar framkvæmd, þar sem þá var kallað að Litlu-Ketilstaðastöðum í Hjaltastaðaþingá, þar sem nú er Hlégarður. Um var að ræða líkamsleifar konu, tvær koparnælur, litla skrautnælu, auk klæðisbúta ásamt fleiru. Þessar minjar hafði mýrin varðveitt í meira en þúsund ár. Þáverandi Þjóðminjavörður gekk frá líkamsleifum konunnar í formalíni, sem ekki hefur verið sjálfgefin fyrirhyggja á þeim tíma. Mýrin hafði varðveitt líkamsleifarnar á þann hátt að mjúkvefir konunnar varðveittust þar til formalínið tók við varðveislu þeirra, það má því líkja þessari konu við nokkhverskonar múmíu. Sérstakt er að til séu líkamsleifar sem varðveittar hafa verið í formalíni á Þjóðminjasafni Íslands og hafi nú með nýjustu tækni veitt einstæða innsýn í líf konu sem bjó á Íslandi við landnám.

Það sem komið hefur í ljós með nútíma rannsóknum er að konan hefur látist um árið 900. Eins er rannsóknin talin leiða í ljós að hún sé fædd á vestanverðum Bretlandseyjum og hafi flust til Íslands 5-11 ára gömul, en dáið í kringum tvítugt. Klæðnaður og skart konunnar gefur það til kynna að um efnameiri manneskju hafi verið að ræða. Eins þykir bútur úr bláu ullarsjali gefa ótvírætt til kinna að ullin hafi komið af íslensku sauðfé, því má leiða að því líkur að litun og vefnaður ullar hafi þegar verið orðin til í landinu á bernskuárum landnámsins.

Sýning um bláklæddu konuna úr Ketilstaðamýrinni stendur nú yfir á Þjóðminjasafni Íslands.

Því hefur þráfaldlega verið haldið fram í skúmaskotum að ekki sé allt sem sýnist varðandi upphaf landnáms Íslands og leiddar hafa verið að því margvíslegar líkur að meiri fjöldi fólks hafi búið í landinu en sagan vill greina frá, fyrir eiginlegt landnám. Niðurstöður þeirra rannsókna sem gerðar hafa verið á Ketilstaðakonunni slá lítið á þær getgátur þó svo að þær sanni ekkert þar að lútandi heldur. Í mýrunum í Hjaltastaðaþinghánni er vafalaust margt fleira forvitnilegt að finna og sennilegast ekki öll kurl þaðan komin til grafar.

Helstu einkenni Hjaltastaðaþinghár eru Dyrfjöll og stuðlabergsásar, sem víða standa upp úr mýrunum sem Selfljótið hlykkjast í gegnum

Margir hafa orðið til þess að benda á að sumar nafngiftir í þessari sveit séu sérkennilegar, t.d. heitir mýri í Hjaltastaðaþinghá blá og er þannig háttað víða á Austurlandi. Freysteinn Sigurðsson jarðfræðingur sýndi fram á í ársritinu Múlaþingi árið 2010 að minnsta kosti tvö örnefni í Hjaltastaðaþinghá væru af gelískum uppruna þ.e.a.s. frá heimahögum ungu konunnar sem heygð var í Ketilstaðamýrinni. Þar er annarsvegar um helsta einkenni sveitarinnar að ræða, Dyrfjöllin, og hinsvegar um fornar rústir Arnarbælis í landi Klúku, andspænis Jórvík sem stendur sunnan við Selfljótið.

Syðri hluti Dyrfjalla heitir Beinageit eða Beinageitarfjall. Freysteinn telur víst, og rökstyður það rækilega, að upphaflega hafi öll Dyrfjöllin heitið Bheinn-na-geit, sem útleggst á fornri gelísku, dyrnar við fjallið. Arnarbæli vill Freysteinn meina að hafi upphaflega heitið Ard-na-bhaile á forn-gelísku, sem útleggst sem Búðarhöfði sé því snarað yfir á Íslensku. Þrálátur orðrómur hefur verið á kreiki frá örófi alda í Útmannasveit að á þessum stað hafi verið forn verslunarhöfn þó svo að nú sé ekki skipgengt lengur að Arnarbæli. Frumrannsókn fornleifa í Arnarbæli var gerð árið 2010 og leiddi hún í ljós að rústirnar þar eru umfangsmiklar.

Eitt nafn í Hjaltastaðaþinghá hefur valdið mér heilabrotum öðrum fremur, en það er nafnið Kóreksstaðir sem eru rétt fyrir innan Jórvík. Ég minnist þess ekki að hafa heyrt þetta Kóreks-nafn annarsstaðar. Þó þetta bæjarnafn hafi vakið furðu mína strax á unga aldri þegar ég heyrði tvo bekkjarbræður mína í barnaskóla hafa það á orði, þar sem öðrum þótti réttara að bera það fram með skrollandi gormælsku, þá var það ekki fyrr en nýverið að ég fór að grennslast fyrir um hvaðan nafnið gæti verið komið. Við þessa eftirgrennslan mína hef ég lesið sveitarlýsingu, þjóðsögur, austfirðingasögur auk þess að senda Vísindavef Háskóla Íslands árangurslausa fyrirspurn, enn sem komið er. Eins hefur gúggúl verið þráspurður út og suður.

Kóreksstaðavígi

Í þjóðsögu Jóns Árnasonar er greint svo frá: "Kórekur bjó á Kórekstöðum í Útmannasveit. Eftir fundinn í Njarðvík, þar sem þeir Ketill þrymur og Þiðrandi féllu, sótti Kórekur karl syni sína óvíga í Njarðvík Fyrir utan bæinn á Kóreksstöðum spölkorn er stakur klettur með stuðlabergi umhverfis, það er kallað Kóreksstaðavígi. Kletturinn er hár og sagt er að ekki hafi orðið komizt upp á hann nema að sunnanverðu. Í þessu vígi er sagt að Kórekur hafi varizt óvinum sínum, en fallið þar að lokum og þar sé hann heygður. Merki sjást til þess enn að einhver hefur verið heygður uppi á klettinum, og hefur verið girt um hauginn. Í minni sögumannsins hefur verið grafið í hauginn og ekkert fundizt nema ryðfrakki af vopni, en svo var það ryðgað að ekki sást hvernig það hafði verið lagað." Frekar snubbót en gefur þó vísbendingu.

Þá var að leita á náðir austfirðingasagna, en í þeim er greint frá Njarðvíkingum og atburðum tengdum Ásbirni vegghamri miklum garðahleðslumanni sunnan úr Flóa. Reyndar tegja atburðir þessir sig þvert yfir landið inn í allt aðra sögu því þeirra er að nokkru getið í Laxdælasögu, þegar Dalamenn taka á móti Gunnari Þiðrandabana. En í austfirðingasögum má þetta m.a.finna um Kóreks nafnið í atburðarásinni um bana Þiðranda: "Þorbjörn hét maður. Hann var kallaður kórekur. Hann bjó á þeim bæ í Fljótsdalshéraði er heitir á Kóreksstöðum fyrir austan Lagarfljót. Það er í Útmannasveit við hin eystri fjöll. Þorbjörn átti sér konu. Hún var skyld þeim Njarðvíkingum. Hann átti tvo sonu. Hét annar Gunnsteinn en Þorkell hinn yngri. Þorkell var þá átján vetra en Gunnsteinn hafði tvo vetur um tvítugt. Þeir voru báðir miklir menn og sterkir og allvasklegir. En Þorbjörn var nú gamlaður mjög."

 

Selfljót, mýrar og stuðlabergsásar í Jórvíkur og Kóreksstaðalandi, Kóreksstaðavígi er fyrir miðri mynd

Þórhallur Vilmundarson prófessor í íslenskum fræðum og forstöðumaður Örnefnastofnunar frá stofnun hennar árið 1969 til ársins 1988, telur að Kóreks nafnið megi rekja til stuðlabergsbása í klettunum við Kóreksstaði sem hafa vissa líkingu við kóra í kirkjum, og telur Þórhallur að nafn bæjarins sé af þeim dregið, þetta má finna í Grímni 1983. Það verður að teljast ósennilegt að Kóreksstaða nafnið sé dregið af klettum sem hafa líkindi við kóra í kirkjum ef nafnið var þegar orðið til í heiðnum sið á landnámsöld, nema að kirkjunnar menn hafi þá þegar verið búsettir í Útmannasveit. Því bendir tilgáta prófessorsins í fljótu bragði til þess að hann hafi ekki talið Austfirðingasögur áreiðanlegar heimildir. Í þeim er Kórekur sagt auknefni Þorbjörns bónda sem bjó á Kóreksstöðum, hvort bærinn hefur tekið nafn eftir auknefninu eða Þorbjörn auknefni eftir bænum er ekki gott í að ráða, en lítið fer fyrir sögnum af kirkjukórum þessa tíma.

Blá í Hjaltastaðaþinghá

Hvorki virðist vera að finna tangur né tetur af Kóreks nafninu hér á landi fyrir utan það sem tengist þessum sögualdarbæ Útmannasveit. Kóreksstaðir gæti því allt eins verið enn eitt örnefnið af gelískum uppruna, og þá farið að nálgast kirkjukórakenningu prófessors Þórhalls Vilmundarsonar. Það má jafnvel hugsa sér að nafnið sé ættað frá stað sem á víkingaöld gekk undir nafninu Corcaighe eða "Corcach Mór na Mumhan",sem útlagðist eitthvað á þessa leið "hið mikla mýrarkirkjuveldi" og ekki skemmir það tilgátuna að staðurinn er mýrlendi rétt eins og bláin við Kóreksstaði. Þetta er staður þar sem klaustur heiags Finnbarr átti sitt blómaskeið og er nú þekktur sem borgin Cork á Írlandi.

En að fullyrða það blákalt að með nýjustu tækni á gúggul sé hægt að bendla bláklæddu konuna í Ketilstaðamýrinni við afa Þorbjörns kóreks bónda á Kóreksstöðum sem líklega hafi átt rætur að rekja til Finnbars í Corcach Mór na Mumhan, er blátt áfram full langt gengið.

Heyannir

Heyannir er tíundi mánuður ársins og fjórði sumarmánuður samkvæmt gamla norræna tímatalinu. Heyannir hefjast alltaf á sunnudegi eftir aukanætur á miðju sumri, eða á tímabilinu 23. til 30. júlí. Heitið heyannir vísar til mikils annatíma í sveitum. Mánuðurinn sjálfur, eða nokkur hluti hans, mun einnig hafa borið nafnið miðsumar samkvæmt gömlum heimildum.

Hver mánuður taldi 30 daga í gamla tímatalinu því gengu þeir ekki upp í sólárið. Síðasti mánuður, Sólmánuður, hófst 22. júní, Heyannir hefðu samkvæmt því átt að hefjast 22. Júlí en sá mánuður hefst hinsvegar í dag 26. júlí. Þessi mismunur á milli sólarársins og daga mánaðanna var jafnaður um miðsumar og kallaður sumarauki eða sumarnætur, sem gátu verið mismargir sólarhringir eftir árum.

Svo lýsir Björn Halldórsson í Sauðlauksdal mánuðinum í riti sínu, Atli frá árinu 1780: Nafn þessa mánaðar sýnir hvað þá skal iðja. Því nú er komið að því ábatasamasta verki hér á landi, sem er að afla heys, og meta það flestir menn öðrum framar. Sláttur byrjar venjulega að miðju sumri. Vökva menn plöntur einu sinni í viku, með sjóvatni en öðru vatni annars, ef miklir þurkar ganga. Nú má safna Burkna, hann er góður að geyma í honum vel þurrum egg, rætur og epli, sem ei mega út springa, hann ver og mokku og fúa. Líka hafa menn brúkað ösku í hans stað. Kornsúru og kúmeni má nú safna. Mitt í þessum mánuði er sölvatekjutími.

Oft finnst oss vort land eins og helgrinda hjarn,

en hart er það aðeins sem móðir við barn.

Það agar oss strangt með sín ísköldu él,

en á samt til blíðu, það meinar allt vel.

 

Því svartar sem skyggir vor skammdegis neyð,

þess skærara brosir vor júnísól heið.

Nú skín hún á frónið vort fátækt og kalt,

og fegurðar gullblæjum sveipar hún allt.

 

Sjá ljómann um strandir, þar leikur hún sér

í ljósinu suðandi bjargfugla her,

og æðarfugls móðurkvak ómar í ró

við eyjarnar grænar á lognstafa sjó.

 

Nú veit ég, að engum finnst ævi sín löng.

því allt fagnar hásumarbirtu með söng

frá hafströnd að óbyggðar hrjóstugri slóð

þar heiðlóan kveður sín einbúa ljóð.

                              Steingrímur Thorsteinsson

Heimildir: 

https://is.wikipedia.org

http://vefir.nams.is

Blá

Þegar ég var í þriggja ára útlegð í Noregi ákvað ég að fara í sunnudagsbíltúr um Hjaltastaðaþinghá við fyrsta tækifæri þegar heim væri komið, til þess að sjá þann hluta sveitarinnar sem ég hafði ekki þegar séð. Þetta taldi ég fljótgert því að sveitin sést að mestu frá þjóðveginum til Borgarfjarðar og veginum yfir í Tungu, frá þessum akvegum hafði ég oft svæðið augum litið. En þaðan séð er Hjaltastaðaþingháin lítið annað en flatlendis mýrar. Nú er svo komið að þessi sveit er orðin svo leyndardómsfull að komið er hátt á annað ár sem bíltúrar eru teknir út í Hjaltastaðaþinghá og það sem meira er eftir því sem mýrin er auðsýnilegri þeim mun leyndardómsfyllri verður hún.

Fyrir það fyrsta þá heitir mýrin ekki mýri í þessari sveit, hún heitir Hjaltastaðablá, Bóndastaðablá, Hrollaugstaðablá, Merkivíkurblá osfv.. Orðið blá er mér vissulega ekki framandi sem austfirðingi, en það er ekki fyrr en í Hjaltastaðaþinghá sem sá grunur læðist að manni að merking orðsins sé meiri en mýri. Á Djúpavogi er blá sem heitir með réttu Borgargarðsblá en er nú bara kölluð Bláin með stóru B-i, Þar var til skamms tíma einnig Sólhólsblá. Þó svo að ég byggi á Djúpavogi í mörg ár við þessa blá þá braut ég aldrei heilan um nafnið því það var einfaldlega yfir mýri sem Djúpavogsbúar höfðu nýtt í gegnum tíðina og að lokum ræst fram til að þurrka landið til að gera það aðgengilegra til heyskapar.

Bóndastaðablá í Hjaltastaðaþinghá, Dyrfjöll í baksýn

Orðabók Máls og Menningar skýrir orðið blá þannig; Blá, -ar, -r / 1. Mýri, svæða, flói þar sem grasið stendur upp úr vatninu. 2. Bláleitt svell, einkum með öðru íslagi undir. 3. Flatlendi þakið krapa. 4. Dýragras.Það virðast fáir hafa velt vöngum yfir því hvers vegna mýri eru kölluð blá á Austurlandi því mér vitanlega er þetta orð ekki notað yfir mýrar annarstaðar á landinu né í norðurlandamálunum. Orðið er þó það sérstakt að það hafði komið fyrir í erindi fluttu af Guðrúnu Kvaran um gamlar og nýjar athuganir á orðaforða á austanverðu landinu, í Breiðdalssetri sumarið 2013. Þar kom fram að orðið blá er haft yfir mýri, flóa, stóra mýri á milli ása.

Ég hef ekki orðið var við þesslags vangaveltur annarstaðar nema ef vera kynni hjá Stefáni heitnum Jónssyni fréttamanni og rithöfundi í bókinni, Gaddaskata. Þar segir hann frá því þegar hann kom orðinu blá að fyrir stríðni í fréttatíma ríkisútvarpsins og undraðist að Jón Magnússon þáverandi fréttastjóri, sem var mikill nákvæmnismaður á að skiljanleg orð væru notuð í fréttaflutningi, skildi ekki setja ofaní við hann. En það gerði Jón ekki Stefáni til mikillar furðu, þegar hann gekk eftir því við Jón hvort hann héldi að útvarpshlustendur myndu skilja orðið blá. Þá sagði hann, að það vissi náttúrulega hvert mannsbarn, að Austfirðingar væru svo skrýtnir, að þeir kölluðu mýrar blár.

Bláin á Djúpavogi og Borgargarðsvatn. Hamarsfjörður, Álftafjörð og Snjótindur í baksýn

Stefán notar 25 bls. bókarinnar Gaddaskötu til að segja frá rannsókn sinni á austfirskum blám. Aðallega blánum á æskustöðvunum við Djúpavog. Sólhólsblánni, sem hafði að geyma botnleysurnar litla Rot og stóra Rot með sínum flotbeljum, en hún er nú horfin undir stóran hlut byggðarinnar og fótboltavöll. Eins víðfeðmri Borgargarðsblánni þar suður af, með Borgargarðsvatninu sem ekki hefur enn verið ræst fram. Í kaffispjalli við Valda vin sinn á Norðfirði upp í Oddskarði um miðsumarnótt, kemst Stefán að því hjá Valda að blá sé ekki það sama og mýri. Mýri megi finna í hverju krummaskuði en undir blár þurfi heilu sveitirnar. Mýrin sé í mesta lagi dý við túnfótinn á meðan bláin umkringi túnið.

Sumarlangri rannsókn sinni líkur Stefán í Hjaltastaðaþinghá með því að sofa eina ágúst nótt undir berum himni í Hjaltastaðablánni, því engin veit hvað blá er fyrr en hann hefur komið í Útmannasveit. Valdi vekur Stefán svo upp af værum blundi í blánni með þeim orðum að hann hafi spurt marga austfirðinga að því hvernig nefna bæri votlendi. Þar hefði orðið ofan á að bláarheitið væri flatarmálsfræðinni gjörsamlega óviðkomandi. Blár væru af ákaflega mörgum stærðum á Austurlandi, í landþröngri sveit héti það blá, sem tæpast yrði kallað dý á Héraði.

Blá blá í Hjaltastaðaþinghá

Orðið blá yfir mýri verður rökréttara á íslensku þegar blá svell skreyta mýrina eftir vetrarhláku, enda er stundum talað um krapa-blár og þá vill orðabók Máls og menningar meina að átt sé við; djúpt krap; flatlendi þakið krapi. Það er samt ekki sannfærandi að þannig sé uppruni orðsins blá til kominn, enda ekki finnanleg dæmi um það í öðrum norðurlandamálum. Á gelísku er orðið bogaigh notað um votlendi og orðið bog yfir mýrar sem voru til nytja s.s. til mótekju. Hvort þar sé komin skýringin á því að blá á austfirsku sé meira en bara venjuleg mýri skal ósagt látið, en Hjaltastaðaþinghá hefur marga leyndardóma að geima með sína Beinageit, Jórvík og Kórekstaði.

Hvers vegna sæstreng til Bretlands?

Það hefur ekki farið fram hjá neinum að orkufyrirtækjunum liggur á að tengjast alþjóðalegu dreifikerfi enda búin að selja upprunaábyrgðir hreinnar orku það grimmt að íslendingar teljast einungis nota tæp 40% hreinnar orku. Það sem upp á vantar telst vera um 37% kol og olía, og 24% kjarnorka.

Þegar upprunaábyrgðir er seldar kemur að skuldadögum, þeir sem nota mengandi orkugjafa verða látnir borga fyrir mengunina, í þessu tilfelli íslendingar. Það er samt ekki hægt nema að sannanlegt sé að hér sé notuð orka á við kjarnorku sem orkugjafi sem verður hægt þegar sæstrengur er kominn því hann mun flytja orku báðar leiðir.

Allir ættu að kynna sér hvað hefur verið að gerast í "feikaðri" orkusölu á Íslandi síðan 2011 og þá er hægt að átta sig á æðibunugangi forstjóra Landsvirkjunar við að koma sæstreng til Bretlands.

Þessi mál má kynna sér á heimasíðu Orkustofnunnar, en þar má lesa; "Því ber að halda til haga að hér á landi eru aðstæður með þeim hætti að raforka er hvorki flutt til eða frá landinu og því er sú raforka sem seld er hér á landi af endurnýjanlegum uppruna og verður það áfram þrátt fyrir framangreint. En til að hægt sé að halda því fram þarf að fylgja henni upprunaábyrgð. Samkvæmt lögunum er Landsneti falið að gefa út upprunaábyrgðir hér á landi en hlutverk Orkustofnunar er eftirlit og birting tölfræðiupplýsinga sem tengjast útgáfu upprunaábyrgða."

Sjá hér orkusölu á Íslandi samkvæmt Orkustofnun.

„Kjarnorka“ seld Íslendingum

Ekki allt sem sýnist

Það eru ár og dagar síðan Suðurríkjafáninn var tákngerfingur kynþáttamisréttis, í áratugi hefur hann gengið undir nafninu "Rebel Flag". Upprunalega var hann orrustufáni suðurríkjanna sem sumir vilja meina að KKK hafi stolið.

Í seinnitíð hefur hann verið notaður af tónlistarmönnum, vörubílstjórum, mótorhjólafólki og þeim sem hafa eitthvað að athuga við kerfið, verið tákn andófs gegn ríkjandi valdhöfum.

Því þarf ekki að koma á óvart hvernig pólitíkusar kerfisins nota morðin í Charleston til að gera alla þá tortryggilega sem setja aðra meiningu í þennan fánan en kynþáttahatur.

 

Umdeildur fáni og arfur þrælahalds

Sólmánuður

Miðnætursól á Borgarfirði-eystri 20. júní 2015

Í dag hefst sólmánuður sem er þriðji mánuður sumars samkvæmt gamla norræna tímatalinu. Hann hefst alltaf á mánudegi í 9. Viku sumars (18 – 24 júní). Nafn mánaðarins skýrir sig sjálft þar sem hann hefst um sumarsólstöður, þegar sól er hæst á lofti og hlýjasti tíminn er framundan á norður hveli jarðar. Sólmánuður sem einnig er nefndur selmánuður í Snorra-Eddu, er níundi mánuður ársins samkvæmt gamla tímatalinu. 

Séra Björn Halldórsson í Sauðlauksdal (f. 1724 d. 1794) skrifaði í riti sínu Atli sem kom fyrst út í Hrappsey 1780, um sólmánuð, að hann byrjar á sólstöðum og fyrst í honum fara menn á grasafjall. Um það leyti safna menn þeim jurtum, sem til lækninga eru ætlaðar og lömb gelda menn nálægt Jónsmessu er færa frá viku seinna. Engi, sem maður vill tvíslá, sé nú slegið í 10. viku sumars. Vilji maður uppræta skóg skal það nú gjörast; þá vex hann ei aftur. Einnig er hvannskurður bestur síðast í þessum mánuði.

Sumar sólstöður voru í gær 21. júní, þannig að í dag, fyrsta dag sólmánaðar, tekur daginn aftur að stytta. En jafnframt er hlýjasti tími ársins fram undan. Það sem af er þessu sumri hefur birtan verið blökk, flestir dagar þungskýjaðir og svalir, þannig að himin og haf hafa verið dökk á að líta. Þó hafa komið hlýir og bjartir dagar inn á milli. Veður spillti ekki blakkri birtu sumarsólstaðanna, andvöku bjart var víða um land að venju. Það er vel þess virði fyrir sálina að sleppa svefni eina og eina nótt á þessum árstíma.

Hér má sjá sumar 2015 í myndum.

Það er andvökubjart

himinn – kvöldsólarskart,

finnum læk, litla laut,

tínum grös, sjóðum graut.

 

Finnum göldróttan hval

og fyndinn sel í smá dal

lækjarnið, lítinn foss,

skeinusár, mömmukoss.

 

Hoppum út í bláinn,

kveðjum stress og skjáinn,

syngjum lag, spilum spil,

þá er gott að vera til.

 

Tínum skeljar, fjallagrös,

látum pabba blása úr nös,

við grjótahól í feluleik,

á hleðslu lambasteik.

 

Stingum af -

í spegilsléttan fjörð

stingum af -

smá fjölskylduhjörð

senn fjúka barnaár

upp í loft, út á sjó

verðmæt gleðitár,

- elli ró, elli ró.

                                 Mugison

Heimild; https://is.wikipedia.org