Uppruni Íslendinga - úlfar og arfleið

„Bróðir Hrólfs, sem fór til Íslands, þegar Hrólfur fór í Normandí, ...stofnaði í því vindbarða landi þjóðfélag fræðimanna og afburðargarpa". „Þessir menn urðu, þegar stundir liðu, höfundar eins hins merkilegasta þjóðveldis, sem nokkurn tíma til hefur verið, með einstæðri höfðingjastjórn, og þar þróuðust á eðlilegan hátt bókmenntir slíkar, að aðrar hafa aldrei ágætari verið. Í því landi, þar sem engar voru erlendar venjur eða áhrif til að hindra það, blómgaðist norrænt eðli og andi til fullkomnunar".

Þetta má lesa í bók Adams Rutherford, Hin mikla arfleið Íslands, sem út kom í Englandi árið 1937. Þarna er verið að skírskota til sona Rögnvaldar Mærajarls. Annars vegar til Göngu Hrólfs forföður Normandí Normanna sem unnu orrustuna um Bretland við Hastings árið 1066 og enska konungsættin er rakin til, hins vegar til landnámsmannsins Hrollaugs sem nam Hornafjörð og Suðursveit. Adam Rutherford vildi meina að þessir bræður og allflestir landnámsmenn Íslands hefðu ekki verið dæmigerðrar norskrar ættar heldur hefði þeirra ættbálkur verið aðfluttur í Noregi. Að stofni til verið ein af 12 ættkvíslum Ísraels, hvísl Benjamíns.

Í ljósi þessa uppruna væru Íslendingar, vegna einangrunar í gegnum aldirnar, ekki Norskastir Norðmanna eins og ætla mætti af Landnámu, heldur hreinasta afbrigðið sem fyrir finnist á jörðinni af ætthvísl Benjamíns. Þessu til stuðnings benti hann m.a. á að ýmsir sagnaritarar telji að þegar Normannar réðust inn í England árið 1066, þá hafi úlfur verið í skjaldarmerki Vilhjálms bastarðar. Úlfur var merki Benjamíns og algengt í mannanöfnum þeirrar ættkvíslar. Rutherford vill meina að nafngift sem ber úlfsnafnið í sér hafi verið algeng hjá landnámsfólki Íslands, s.s. Ingólfur sem sagður er fyrsti landnámsmaðurinn, Kveldúlfur, Þórólfur, Herjólfur, Brynjólfur, Hrólfur, Snjólfur osfv., enda megi úlfs örnefni víða finna á Íslandi þó svo aldrei hafi þar verið úlfar.

Vissuna um uppruna Íslendinga taldi Adam Rutherford sig hafa úr píramídanum mikla í Gíza, en hann var einn þeirra sem var þar við fornleifauppgröft og rannsóknir árið 1925, þegar áður ófundinn veggur kom í ljós sem talinn er hafa að geima skýringar hinna ímsu spádóma sögunnar þ.m.t. spádóm um fæðingu frelsarans, sem og um eyjarnar í vestri með eldlandinu sem má finna í enskri þýðingu Biblíunnar í spádómum Jesaja.

Með útreikningum komst hann auk þess að því Ísland er í geisla norðvestur hliðar píramídans, liggur þar í honum miðjum ásamt Suðureyjum Skotlands. Ísland á samkvæmt spádómnum að komast í brennidepil mankynsögunnar með því að vera á ásnum þar sem geislinn er breiðastur, „verða þjóðunum ljósberi og fyrirrennari nýrrar aldar". Langt mál er að fara í gegnum þessa útreikninga Rutherford og það sem hann uppgötvaði um Ísland í Gíza píramídanum enda gaf hann út bókina "Hin mikla arfleið Íslands" um þessar rannsóknir sínar auk margra annarra rita.

En hverjir voru Benjamínítar? Samkvæmt hinni helgu bók var Benjamín yngsti sonur Ísraels (Jakobs sonar Ísaks Abrahamssonar) sem bar beinin í Egyptalandi. Ætthvísl Benjamíns var sú minnsta af Ísrael. Í Dómarabókinni 19-21 segir frá refsidómi Benjamíns ættkvíslarinnar sem kveðinn var upp á þeim tíma þegar allar ættkvíslar Ísraels bjuggu í fyrirheitna landinu. Benjamín skildi eytt úr Ísrael vegna níðingsverksins í Gíbeu, mönnum, konum og börnum.

Ísraelsmenn hófu útrýminguna og sáu ekki að sér fyrr en þeir höfðu eitt svo til öllum kynstofni Benjamíns. En þá tók þá að iðrast og sögðu „Nú er ein ætthvísl upphöggvin úr Ísrael! Hvernig eigum við að fara að því að útvega þeim konur, sem eftir eru, þar að vér höfum unnið Drottni eið að því að gifta þeim eigi neina af dætrum vorum". Það urðu því örlög Benjamíns að fara með vopnum á aðrar þjóðir og ræna sér kvonfangi. Síðar fékk Benjamín uppreisn æru í Ísraelsríki og var Sál fyrsti konungur Ísrael af ætt Benjamíns, Davíð konungur sem á eftir kom gerði Jerúsalem að höfuðborg, sonur hans Salómon lét reisa musterið þar sem hin mikla viska á að hafa verið geymd.

Þegar Ísraelsmenn voru herleiddir af Assýríumönnum voru það aðeins tvær ættkvíslar sem snéru aftur til fyrirheitna landsins, Juda og Benjamín. Benjamín hafði áður búið í Jerúsalem en þegar aftur var snúið varð Galílea heimkynni Benjamíns, Jerúsalem tilheyrði þá Juda. Lærisveinar Jesú eru allir taldir hafa verið af ætthvísl Benjamíns, nema Júdas sem var af ætt Juda líkt og Jesú. Um það bil 100 árum eftir Krist, í kjölfar ofsókna Rómverja, flyst ættkvísl Benjamíns til Litlu Asíu og dreifist þaðan til annarra landi m.a. til Svartahafslanda. Talið er að þeir hafi svo aftur lent á flakk á tímum Atla Húnakonungs skömmu fyrir fall Rómarveldis u.þ.b. árið 400.

Fleiri hafa fetað svipaðar slóðir og Rutherford varðandi uppruna þeirra Norðmanna sem námu Ísland. Þar má nefna Barða Guðmundsson (1900-1957) sagnfræðing, þjóðskjalavörð og um tíma Alþingismann. Árið 1959 kom út ritgerðasafn hans um uppruna Íslendinga. Þar leiðir Barði líkum að því að Íslendingar séu ekki komnir út af dæmigerðum Norðmönnum heldur fólki sem var aðflutt, einkum á vesturströnd Noregs.

Þessu til stuðnings bendir hann á að útfararsiðir íslendinga hafi verið allt aðrir en tíðkuðust á meðal norrænna manna. Samkvæmt fornleifarannsóknum á norðurlöndunum hafi bálfarargrafir verið algengastar, á Íslandi finnist engin bálfarargröf frá þessum tíma né sé um þann útfararsið getið í íslenskum bókmenntum. Því sé ljóst af þessum mikla mun á útfararsiðum Norðmanna og Íslendinga í heiðni að meginþorri þeirra sem fluttu til Íslands frá Noregi hafi þar verið af ættum aðkomumanna.

Barði bendir einnig á baráttuna sem var gegn Óðni í Noregi, guði seiðs og skáldskapar. Hann telur hamremmi, Óðinsdýrkun og skáldskap hafa haldist í hendur, sbr. Egils-sögu Skallagrímssonar. Seiðmennska var í litlu uppáhaldi hjá Haraldi hárfagra og lét hann m.a. Eirík blóðöxi gera ferð til Upplanda þar sem hann brenndi inni Rögnvald bróður sinn ásamt átta tugum seiðmanna.

Einnig vitnar Barði Guðmundsson í Snorra Sturluson þar sem hann segir að Æsir hafi komið til Norðurlanda frá Svartahafslöndum, undir forystu tólf hofgoða, er réðu „fyrir blótum og dómum manna á milli." Óðinn er þeirra æðstur. Þykir Barða einkum merkilegt, að Snorri skuli gera ráð fyrir norrænni sérmenningu, sem upptök eigi í hinum fjarlægu Svartahafslöndum við Donósa, en njóti lítilla vinsælda sem aðflutt í Noregi.

Einn af þeim sem ekki hefur hikað við að umturna hefðbundnum kenningum sögunnar er Thor Hayerdhal. Hann hefur leitað uppruna Óðins á svipuðum slóðum og bent á að við Kasbíhaf, nánar tiltekið í Qobustan héraði í Azjerbaijan séu hellar sem hafi að geima myndir greyptar í stein af bátum sem minni á víkingaskip. Einnig taldi hann að nafngiftina Æsir á guðum norrænnar goðafræði mætti rekja til lands sem bæri það í nafninu s.s. Azer í Azerbaijan.

Við þetta má bæta að rúnaletur var notað á norðurlöndum árhundruðum eftir að latnesk letur náði yfirhöndinni í hinu evrópska Rómarveldi. Rúnir hafa, af ýmsum fræðimönnum, löngum verið kenndar við þær launhelgar sem stundaðar hafa verið við að varðveita viskuna úr musteri Salómons sem ættuð var úr Egypsku píramídunum. Að öllu þessu athuguðu þá er alls ekki svo ólíklegt að fótur sé fyrir kenningum um að uppruni Íslendinga eigi sér dýpri rætur en í fljótu bragði virðist mega ætla.

Það er í íslenskum bókmenntum sem heimildir um goðafræðina varðveitast og má því segja að fornbókmenntirnar séu hin mikla arfleið. En eins líklegt er að sá spádómur sem Adam Rutherford telur sig hafa fundið í píramídanum Gíza og viðrar í bókinni „Hin mikla arfleið Íslands", þar sem hann gerir ráð fyrir því að landið muni „verða þjóðunum ljósberi og fyrirrennari nýrrar aldar" hafi komið fram fyrir þúsund árum þegar landnámsmenn opinberuðu siglingaleið á milli Evrópu og Ameríku.

Ps. Þessi færsla var birt hér á síðunni í apríl 2014, sem Úlfar og arfleið.

Íslenska - fæðingarfylgjan

Sennilega dettur fáum í hug að leita sér andlegrar uppörvunar í íslenskum draugasögum, eða auka skilning á andans málum með því að glugga í sögur um íslensku fornkappanna. Hin fjarlægu austurlensku fræði hafa þótt álitlegri kostir til sáluhjálpar. Nútíma vísindi gera ráð fyrir aðgreiningu líkama og sálar, þó svo enn sé algengt að álykta sem svo að manneskja samanstandi af huga, líkama og sál. Skilningsvit séu fimm; sjón, heyrn, snerting, bragð og lykt. Heimarnir hafi síðustu aldirnar verið taldir þrír þ.e. jarðlífið, himnaríki og helvíti.

Efnishyggja nútímans hefur aftur á móti tilhneigingu til að hafna yfirnáttúrulegum, trúarlegum og dulspekilegum skýringum á líf fólks, maðurinn tilheyri ríki náttúrunnar. Heimurinn sé einn og lúti þróunarsögu Darwins, sem er nátengd markaðslögmálunum. Hugleiða má svo hvaða vitneskju menn hafi um tilveru efnisheimsins aðra en huglæga. Heimurinn geti því allt eins verið hugmynd, líkur þeirri sem Gandi benti á, "ef þú vilt breyta heiminum breyttu þá sjálfum þér".

Samkvæmt margri austurlenskri speki getur heimurinn aðeins verið til í huga sérhvers einstaklings í eins mörgum útgáfum og hann óskar sér, þar verður hver að vera sinnar gæfu smiður. Innan hverrar manneskju býr samkvæmt því, rýmið, sólin og áttirnar fjórar, það sem er fyrir ofan og fyrir neðan, guðir, djöflar og hægt að fara hvert þangað sem andans truntur þeysa. Því er betra að vera meðvitaður um að hugurinn getur svifið í tómarúmi líkt og skýin um himininn. Þó skýin geri ekki mistök með ferð sinni um himininn, þá hefur vindátt og hitastig áhrif á hvort þeim fylgir blíða eða ótíð.   

Hugmyndir fornmanna um skinfæri einstaklingsins virðast hafa verið frábrugðnar þeim sem uppi eru í dag, t.d. er hugsunin talin til eins af skilningsvitunum, líkt og gert er í Búddisma. Með því að færa hugsunina úr flokki skilningsvita yfir á vestræna vísu, í það sem mætti kalla hið óskilvitlega, er hægt að hafa gífurlega ómeðvituð áhrif á huga fólks og það hafa markaðsöfl nútímans notfært sér miskunnarlaust.

Sjálfsmynd heiðinna mann s.s. þeirra víkinga sem námu Ísland gerði ráð fyrir að manneskjan samanstæði af ham, hamingju, huga og fylgju, þessi fjögur atriði sköpuðu henni örlög. Þetta fernt virðist kannski flókið, en er það svo? Þeir hafa kannski gert sér betri grein fyrir hvað hugurinn er flækjugjarn ef hann er ekki notaður til að fylgjast með rétt eins og sjón og heyrn, þess í stað notaður til að meðtaka hvers hin skilningsvitin verða áskynja.

Ef sjálfsmynd fornmanna er sett í samhengi við vestrænar hugmyndir dagsins í dag þá mætti skilgreina haminn sem líkama. Þetta þarf samt ekki að vera alveg klipp og skorið því til forna var talið að menn gætu verið hamrammir eins og greint er frá í Egilssögu að Kveld-Úlfur faðir Skalla-Gríms hafi verið.

En Kveld-Úlfur var samkvæmt sögunni klofinn persónuleiki. Á daginn var hann góður búmaður, duglegur og vitur, en á kvöldin svefnstyggur og afundinn, þaðan er viðurnefnið komið. Var því sagt að hann væri hamrammur eða hamskiptingur. Þjóðsögurnar skýra þetta fyrirbæri ágætlega og hve algeng hin forna meining er í íslenskri tungu.

"Betur hefur sú trú haldist frá fornöld að menn ímynda sér að sálin geti yfirgefið líkamann um stund, verið fyrir utan hann, en vitjað hans svo aftur; af þessu eru leidd mörg orð: vér köllum að maður sé hamslaus og hamstola af ákafa eður æðisfenginni reiði; hamhleypa er kallaður ákafur maður og skjótvirkur; hamur er vestanlands kölluð kona sem er geðvargur, óhemja og annað því um líkt. Alkunn eru orðin að hamast, skipta hömum og enn fleiri." Þjóðs. JÁ bls 341 I bindi

Nú á tímum verður fólki tíðrætt um hamingjuna sem allir þrá, orðið hamingja er haft um gleði eða sælu. Hamingjan er talin tilfinning, sem kemur innan frá eitthvað sem sagt er að þurfi að taka meðvitaða ákvörðun um að öðlast, hún sé nátengd hugarástandi. Til forna bjó hamingjan ekki í huganum, frekar en huganum er ætlaður staður á meðal skilningsvitana fimm nú á tímum. En hver er merking íslenska orðsins hamingja og hvernig er það saman sett?

Samkvæmt því sem sérfræðingar segja merkir orðið hamingja gæfa, heill, náðargjöf og í elsta máli einnig heilladís eða verndarvættur. Það er sett saman úr orðunum hamur sem merkir líkami, húð eða gervi og í eldra máli með viðtengingunni fylgja eða verndari. Viðtengingin –ingja er komin af engja af sögninni að ganga, nokkurskonar vættur sem gengur inn í ham eða gervi.

"Ásgeir Blöndal Magnússon getur sér þess til í Íslenskri orðsifjabók (1989:303) að hamur merki í þessari samsetningu "fósturhimna, fylgja" og vísar þar til ham í dönsku og sænskum mállýskum í sömu merkingu. Hamingjan hafi þá upphaflega verið heillavætti (í fósturhimnu) sem fylgir sérhverjum frá fæðingu".

Fræðimenn telja því hina fornu notkun orðsins bera vitni um að einstaklingurinn hafi ekki ráðið miklu um hamingju sína, sumum fylgi mikil hamingja en öðrum minni. Þetta á þá væntanlega rætur að rekja til upphaflegrar merkingar orðsins hamingja, þ.e verndarvættur, heilladís, fylgja. Einnig eimir eftir af hinni fornu merkingu í orðatiltækjum eins og; „Það má hamingjan vita“ eða „Hamingjan hjálpi mér!“ Þar sem talað er um hamingjuna eins og sjálfstæða persónu, „ hamingjan er ei öllum gefin fremur en skýra gull“; segir í íslenskum dægurlagatexta og kveður þar við fornan tón. 

Fylgja er oftast talið draugalegt fyrirbæri, en svo hefur ekki alltaf verið. Hjá forfeðrunum skipti miklu að búið væri þannig að einstakling sem nýkominn var í heiminn að honum fylgdi góður andi eins og lesa má um í þjóðsögunum.

"En í fornöld var allt öðru máli að skipta því þá koma fylgjur oftast fram sem andlegar verur enda eru þær annað veifið kallaðar dísir sem fylgi hverjum einstökum manni, verndi hann og farsæli, og liggur þá nærri að ímynda sér að fylgja sé sama og hamingja, gifta aða gæfa, auðna eða heill." Þjóðs. JÁ bls 340 I bindi

"En eigi eru allar fylgjur sagðar draugakyns og nokkuð annars eðlis; því svo segir gamla þjóðtrúin að þegar barn fæðist þá verður eftir af sálarveru þess hluti – sem sérstæð vera – í himnubelg þeim sem utan um það í móðurlífi og leysist síðar og kallast barnsfylgja. Þessi vera kallast fylgja og verður leiðtogi barnsins og líklega verndarvera þess. Hún er kölluð heilög og hefur ef til vill af fornmönnum verið sett í samband við forlög og hamingju og gefin stundum vinum og orðið kynfylgja." Þjóðs. SS bls.183 III bindi

Því var til siðs að fara vel með barnsfylgjuna í henni byggi heill barnsins sem myndi fylgja því í gegnum lífið. Fylgjan var stundum grafin innanhúss í námunda við móðir barnsins svo hún myndi hafa góð áhrif á fylgju þess. Ef fylgjan var grafin utandyra eða fleygt á víðavang þá var hún talin taka áhrif þess sem fyrst fór þar yfir, hvort sem um mann eða dýr væri að ræða, sem myndi uppfrá því einkenna fylgju einstaklingsins. Athyglivert er í því sambandi hvað mörg íslensk nöfnu bera í sér dýraheiti, björns nöfn og úlfs eða fuglsnöfn á við örn, val, svan, hrafn ofl..

"Mikill hluti fylgja þykir vera sá hluti mannssálarinnar sem verður eftir þegar barnið fæðist og fylgir barnsfylgjuhimnunni. Guðlaugur Guðmundsson – Guðlaugssonar, Hálfdánarsonar er gera lét á sig reiðfæri og óð allar ár austan af Djúpavogi með hestburð á baki – bjó að Þverá í Hörgslandshreppi á Síðu. Synir hans voru tveir, Guðmundur og Guðlaugur. Þegar Guðlaugur fæddist gleymdi nærkonan að bera ljós í kross yfir móðurina og barnið í rúminu og fleygði fylgjunni í koppinn. Þá kom Guðmundur, þá 7ára gamall, og settist á koppinn, enda átti Guðlaugur mynd bróður síns fyrir fylgju upp frá því, alltaf á því reki sem hann var þá og eins eftir að Guðmundur var dáinn." Þjóðs. SS bls 287 III bindi

Þegar börn fóru að fæðast á fæðingardeildum, og jafnvel fyrr, er fæðingarfylgjan yfirleitt brennd og eftir það er einstaklingurinn talinn fylgjulaus, hafi þess í stað það sem vinsælt er að kalla áru. Fylgjan gerði yfirleitt vart við sig áður en viðkomandi einstaklingur birtist, ef hún gerði vart við sig á eftir viðkomandi þá var hann talinn feigur. Sumir eru taldir hafa átt fleiri en eina fylgju, þá oft ættarfylgju að auki eða jafnvel aðra góða og hina vonda. Fylgjan var samt oftast talin heilladís eða verndarvættur sem lifði og dó með manneskjunni. Ef fylgjan dó eða yfirgaf manninn í lifanda lífi af einhverjum völdum þá var hann talinn gæfulaus eða heillum horfinn. 

Það þarf ekki endilega að fara langt yfir skammt við að sækja andlegan skilning. Flest trúarbrögð eiga sinn uppruna á fjarlægum slóðum, austurlenskri speki s.s. hindú, jóga og búddismi sem þurfa mikla iðkunn áður en þau nýtast til sáluhjálpar, auk þess sem það þarf að setja sig inn í aragrúa torskilinna hugtaka. Kannski liggur einfaldasta leiðin til sálarþroska í gegnum þann menningararf sem fylgir heimahögunum og skilningur auðmeltastur þar sem tungumálið hefur verið drukkið með móðurmjólkinni. Því er það hvorki tilviljun hvar við fæðumst né hvað því fylgir.

 

Ps. Þessi hugleiðing varð til við áhorf á fyrirlestra fornleifafræðingsins Neil Price The Viking Mind. Þar fer hann yfir hvað frásögn og túlkun léku stórt hlutverk í heimsmynd norrænna manna.

Í þessum fyrirlestrum leitaði Neil Price á náðir íslenskra bókmennta m.a. Íslendingasagna og íslenskra þjóðsagna til að átta sig á hugarheimi víkinga. Það má vera nokkuð ljóst að ef bókmennta á íslensku hefði ekki notið við hefðu heimildir um heimsmynd víkinga verið fátæklegar. 

Pistill þessi birtist hérna á síðunni 13. maí 2015 og er endurbirtur í tilefni dags íslenskrar tungu.

Penigana eða lífið

Var vinsæll frasi í bófaleiknum í denn. Auðvitað vildi maður halda lífi, og ef maður afhenti ekki peningana þá var maður úr leik hvort eð var. Stundum var formáli frasans "upp með hendur niður með brækur" og svo "peningana eða lífið". Þá vandaðist málið því sjálfsvirðingin leyfði ekki að maður tæki niðrum sig áður en maður afhenti peningana fyrir það eitt að fá að halda lífi í þykjustuleik. Það má segja að frasinn hafi með þeim formála verið á svipuðu kalíberi fyrir heilabúið og spurningin um það hvað væri líkt með krókódíl.

En þegar til alvöru lífsins kemur, hvort verður þá fyrir valinu peningarnir eða lífið? Svarið vill oft verða nokkuð snúið, en ætti auðvitað að vera núið. Rétt eins og maður vildi ekki rífa niður um sig brækurnar í þykjustuleik. Það er bara í núinu sem maður hefur lífið og ef maður ætlar að geyma sjálfsvirðinguna þangað til á morgunn gæti maður allt eins hafa tapað bæði lífinu og peningunum þegar sá dagur birtist, með allt niðrum sig.

Hvað þá ef maður bara rífur niður um sig brækurnar og afhendir peningana? Það er nú reyndar einmitt það sem margir gera með því að vanda t.d. val á menntun burt séð frá hvar áhugamálið liggur. Telja sig gera það í skiptum fyrir fjárhagslegt öryggi í framtíðinni, áhyggjulaust ævikvöld og allan þann pakka. Eru jafnvel á ævilöngum harðahlaupum eftir framtíðar gulrótinni. Koma sér upp bókhaldslegu talnaverki í banka til síðari nota, eða það sem ekki er síður í móð að koma upp kretid bókhaldi sem kemur peningum í framtíðar lóg.

Þó það sé erfitt að skulda peninga þá hafa margir bent á að það sé enn erfiðar að eiga þá. Heimsspekingurinn Gunnar Dal sagði í viðtalsbók að hann þekkti engan sem ætti peninga. Hann þekkti einungis örfáa menn sem ættu einhverjar milljónir um stund, yfirleitt færi það svo að þegar þær stoppuðu við hjá einhverjum þá ættu milljónirnar manninn. Dæmi væru um að svo rammt kvæði að eignarhaldinu, eftir því sem á ævina liði, að fólk sem talið var forríkt dó úr hungri af því að það hélt að það gæti eignast örlítið meiri pening rétt áður en það lenti í gröfina.

Einn ónefndur nafni minn, sem var bóndi upp í sveit, var talinn eiga aura. Þegar hann fékk sölumann landbúnaðarvéla í heimsókn hafði hann unnið hörðum höndum langa ævi og vildi sölumaðurinn létta honum erfiðið í ellinni með því að selja honum skítadreifara. Nafni taldi að sú fjárfesting borgaði sig ekki úr því sem komið væri. Sölumaðurinn benti honum góðfúslega á að ekki færi hann með peningana með sér yfir um, "og hvað þá skítadreifarann" ansaði gamli maðurinn.

Það er því spurning hvort að formálinn upp með hendur niður með brækur auðveldar ekki ákvarðanatökuna um peningana eða lífið þegar öll kurl koma til grafar. Og varðandi það, hvað sé líkt með krókódíl þá er fræðilega svarið, að hann getur hvorki hjólað.

 

Höfuðlausn eða splatter?

Flugu hjaldrs tranar

á hræs lanar.

Vorut blóðs vanar

benmás granar.

Sleit und freki

en oddbreki

gnúði hrafni

á höfuðstafni.

Sagt er að eftir að útskýrt hefur verið fyrir barni hvað fugl sé, þá muni það aldrei sjá fugl framar, aðeins hugsanir sínar um fugl samkvæmt útskýringunni. Það má segja að eins hafi farið fyrir mér hvað Egilssögu varðar. Þegar hún var fyrst útskýrð fyrir mér í skóla lét kennarinn þess getið að þarna væri um magnaða lygasögu að ræða, ekki væri nóg með að söguhetjan hefði lent á sitt fyrsta fyllerí þriggja ára gömul, heldur hefði hún drepið mann sex ára. Síðan væri söguþráðurinn svo blóði drifin og lýsingar á manndrápum það yfirgengilegar, að hálfa væri miklu meira en nóg.

Egilssaga Skallagrímssonar er saga tvennra bræðra. Þar sem annar bróðirinn í hvoru pari er hvers manns hugljúfi, eftirsóttur af eðalbornum, ljós og fagur; en hinn svartur, sköllóttur, þver og ljótur. Bræðurnir eru annarsvegar, þeir Skallagrímur og Þórólfur, Kveldúlfssynir og svo synir Skallagríms þeir Þórólfur og Egill. Sagan fjallar um örlög ættar á 150 ára tímabili á víkingaöld, glímuna við að ná sínum rétti samkvæmt lögum sem valdhafar setja og breyta jafnharðan ef þeim hentar. Í sögunni falla báðir Þórólfarnir fyrir vopnum á besta aldri, þeir voru hinir hugljúfu, á meðan Skallagrímur og Egill þverskallast til elli. Sagan gerist víða í N- Evrópu, en aðallega þó í Noregi, Englandi og á Íslandi.

Þegar ég las loksins söguna í heild á sextugsaldri, en lét ekki bara útskýringar kennarans næga, þá gerði ég það mér til huggunar þar sem ég var staddur í minni sjálfskipuðu þriggja ára útlegð í Hálogalandi. Söguþráðurinn er eins og kennarinn sagði á sínum tíma, mögnuð saga af drykkju og manndrápum, sem myndi sóma sér vel í hvaða splatter sem er, a la Tarantino. En þó var fleira sem vakti forvitni mína við lesturinn, Hálogaland var nefnilega heimavöllur Þórólfs Kveldúlfssonar. Áhugi kviknaði á að komast að því hvar nákvæmlega í Hálogalandi Þórólfur hafði alið manninn og efaðist ég um að rétt væri farið með það atriði. Á meðan á þeim heilabrotum stóð hitti ég mann sem gjörbreytti viðhorfi mínu til Egilssögu.

Leit minni að Þórólfi Kveldúlfssyni hefur áður verið gerð skil hér á síðunni. En þá hitti ég norðmann sem kunni önnur skil á Agli Skallagrímssyni en kennarinn í denn. Þessi fundur var í Borkenes nágrannabæ Harstad, þar sem ég bjó. Þangað hafði ég verið sendur um tveggja vikna skeið til að laga flísar í sundlaug grunnskólans. Þetta litla sveitarfélag gerði út á að hafa "móttak" fyrir flóttamenn sem þurfa að komast inn í norskt samfélag. Eins er þar "móttak" fyrir þá sem hafa misstigið sig á kóngsins lögum og vilja komast aftur á meðal löghlíðina borgara með því að veita samfélagsþjónustu. Þarna átti ég marga áhugaverða samræðuna.

Síðasta daginn minn í Borkenes höfðum við sammælst um það, fjölbreyttur vinnuhópur móttaksins og íslenski flísalagningamaðurinn, að ég kæmi með hákarl og íslenskt brennivín til "lunsj" í skiptum fyrir vöfflur með sultu. Leifur, sem kannski ekki bar með sér að hafa verið hinn heppni eins og íslenski nafni hans ef marka mátti rúnum rist andlitið, sá um vöfflubaksturinn og heilsaði mér með virktum. "Ja so du er en Islanding kanskje viking som Egil Skallagrimson kommen å hente din arv ". Þarna hélt ég mig hafa himinn höndum tekið við að fá botn í heimilisfang Þórólfs. Spurði því Leif hvort hann hefði lesið Egilssögu; "að minnsta kosti fjórum sinnum" sagði hann. Þegar ég færði Þórólf Kveldúlfsson í tal sagðist hann ekki hafa hugmynd um þann náunga. En eitt vissi hann; "Egil var ikke en kriger han var en poet" (Egill var ekki vígamaður, hann var skáld).

Síðan fór Leifur yfir það hvernig Egill hefði bjargað lífi sínu með ljóðinu Höfuðlausn, þegar Egill kunni ekki við annað en að heilsa upp á fjanda sinn Eirík blóðöxi, sem  óvænt var orðinn víkinga konungur í York, en ekki lengur Noregskonungur. Til York rambaði Egill í sinni síðustu Englandsferð. Þau konungshjónin (Eiríkur og Gunnhildur) og Egill höfðu eldað grátt silfur árum saman. Hafði Egill m.a. drepið Rögnvald son þeirra 12 ára gamlan, reisti þeim hjónum að því loknu níðstöng með hrosshaus og rúnaristu, þar sem hann hét á landvætti Noregs að losa sig við þá óværu sem þau hjónin sannarlega væru, en virðist hafa sést yfir það að biðja Englandi griða fyrir hyskinu.

Eiríkur náði um Egil eina nótt í York, en fyrir áeggjan Arinbjarnar fóstbróður síns, auk þess sem Arinbjörn var besti vinur Egils, lét Eiríkur Arinbjörn narra sig til loforðs um grið Agli til handa, svo framarlega sem Egill gæti samið eilífa lofgjörð um Eirík. Þá varð til ljóðið Höfuðlausn, sem Eiríkur blóðöxi gat ekki tekið öðruvísi en lofi. Úr þessu ljóði fór Leifur með erindi við vöfflubaksturinn í Borkenes um árið, og sagði svo að endingu að þarna væri allt eins um hreinustu níðvísu að ræða til handa Eiríki.

Þetta vakti áhuga minn á kveðskap Egils sem ég hafði skautað fram hjá sem óskiljanlegu þrugli í sögunni, enda vel hægt að fá samhengi í fyllerí og vígaferli Egils án ljóðanna. Þegar ég las svo Höfuðlausn náði ég fyrst litlum botni í kveðskapinn, en gekk þó betur að skilja hann á ensku en því ástkæra og ylhýra.

Þegar Hálogalandsútlegð minn lauk árið 2014 átti ég eina glímu eftir henni samfara, en þessi útlegð var tilkominn vegna ósættis við bankann. Mér hafði tekist með þriggja ára Noregsdvöl að losa heimilið við óværuna. Og það án þess að reisa níðstöng með hrosshaus, en með því að senda mína hverja einustu norska krónu til þriggja ára í hít hyskisins. En eina orrustu varð ég að heyja til viðbótar. Ég gat nefnilega ekki látið bankanum eftir Sólhólinn við ysta haf, jafnvel þó á honum stæði bara dekurkofi. Vegna ósveigalegrar græðgi fjármálaflanna í skjóli ríkisvaldsins (eðalborinna okkar tíma)gekk hvorki né rak og að endingu kom mér til hugar, Höfuðlausn.

Þetta magnaða kvæði náttúrustemminga og manndrápa, þar sem blóðugur blærinn flytur dauðann yfir láð og lög. Aðeins ef ég gæti ráðið í það hvernig Egill færi að því að bjarga sínu á mínum tímum, því eins og öðrum hverjum manni af Kveldúlfsætt þá geðjast mér ekki að því að vera botnlaus fjáruppspretta aðalsins fyrir lífstíð, enda kannski ekki á öðru von, því ef Íslendingabók Kára fer með rétt mál er ég komin út af Agli Skallagrímssyni. Ég ákvað því að til þess að komast að leyndarmáli lausnarinnar myndi ég mála mynd af kveðskapnum og væri best að stytta sér leið og byrja á höfðinu.

Þess er skemmst að mynnast að byrjunin lofaði ekki góðu, þegar ég hafði gert lítið meira en koma blindrammanum á trönurnar fékk ég hjartaáfall af verri gerðinni, hjarnaði við á hjartadeild. Við tók nokkurra vikna endurhæfing undir handleiðslu hjúkrunarfólks og sálfræðings. Þegar ég færði tildrög minnar ófullgerðu höfuðlausnar í tal við sálfræðinginn var svarið einfalt; þessu skaltu reyna að gleyma þú hefur ekkert þrek lengur í að stofna til orrustu. Myndin lenti ókláruð upp á skáp þó svo hún væri fullkláruð í höfðinu. Það var síðan núna í vetur sem ég tók hana fram aftur og fullgerði hana enda lausnin fyrir löngu fram komin. 

Þegar ég las núna Egilssögu í annað sinn með hliðsjón af myndinni þá átta ég mig á því að lofgjörð Egils í Höfuðlausn er ekki ort til Eiríks blóðöxi. Það sést á  þeim náttúrustemmingum sem ljóðið hefur að geyma að þetta er ljóð um orrustuna á Vínheiði þar sem Þórólfur bróðir Egils lét lífið nokkrum árum fyrir örlagaríku nóttina í York. Sú orrusta hefur verið kölluð orrustan við Brunanburh og mun hafa markað upphafið að nútíma skipan Bretlands. Þar hafði Þórólfur gengið á mála hjá Aðalsteini Englandskonungi ásamt Agli bróður sínum og víkingum þeirra.

Um liðskipan í orrustunni lét Þórólfur Aðalstein konung ráða, við mótmæli Egils, því fór sem fór, þrátt fyrir frækilegan sigur þá lét Þórólfur lífið. Lýsingarnar á Agli þegar hann kom til sigurhátíðar Englandskonungs eru magnaðar. Þar settist hann gengt konungi yggldur á brún, með sorg í hjarta og dró sverð sitt hálft úr slíðrum án þess að segja eitt aukatekið orð og smellti því svo aftur í slíðrin. Aðalsteinn hætti ekki á annað en láta bera gull og kistur silfurs í röðum til Egils um leið og hann þakkaði honum sigurinn. 

Ljóðið Höfuðlausn orti Egill svo í sinni seinni Englandsferð þegar hann fór til að heilsa upp á Aðalstein Englandskonung og herma upp á hann loforð. Í enskri útgáfu ljóðsins má m.a. finna þessar hendingar; 

The war-lord weaves

His web of fear,

Each man receives

His fated share:

A blood-red suns

The warriors shield,

The eagle scans

The battlefield.

----

The ravens dinned

At this red fare,

Blood on the wind,

Death in the air;

The Scotsmens foes

Fed wolves their meat,

Death ends their woes

As eagles eat.

----

Carrion birds fly thick

To the body stack,

For eyes to pick

And flesh to hack:

The ravens beak

Is crimson-red,

The wolf goes seek

His daily bread.

Þetta er varla lofgjörð til nokkurs manns þó svo Egill hafi leyft Eiríki blóðöxi að halda svo um árið í York. Það var rétt með farið hjá Leif í Borkenes að þarna er kveðið argasta níð til rangláts valds. Það er nær að ætla að Egill hafi haft bróðir sinn í huga þegar hann yrkir kvæðið þessa nótt í York. Höfuðlausn sé því í minningu Þórólfs og þeirra Þórálfa sem láta glepjast af gylliboðum um fjárhagslegan frama með þjónkun við það vald sem telur sig eðalborið til yfirgangs og græðgi. 

Þó Höfuðlausn sé tvíeggjað torf og tímarnir aðrir þá en nú á dögum markaðsvæddra svartra föstudaga, lögfróðra og bankstera; er rétt að fara varlega í að útskýra fyrir blessuðu barninu hvers eðlis fuglinn er, og hafa þá efst í huga orð mankynslausnarans. "Lítið til fugla himinsins. Hvorki sá þeir né uppskera né safna í hlöður og faðir yðar himneskur fæðir þá. Eruð þér ekki miklu fremri þeim?"

Hvítramannaland

Íslendingar hafa löngum verið stoltir af uppruna sínum, enda komnir af víkingum sem settust að í mörgum Evrópulöndum og hafa litað menningu þeirra allt til dagsins í dag. Eins eiga þessir fyrrum sægarpar okkar, sem stimplaðir voru hryðjuverkamenn síns tíma, að hafa fundið Ameríku. En þegar spurt er hvort norrænir menn hafi numið þar land er fræðilega svarið nei, ef frá er talið Grænland. En þaðan hurfu norrænir menn með öllu á óútskírðan hátt skömmu eftir 1400. Hér á þessar síðu hefur í nokkrum skipti verið velt vöngum yfir því hvað um Grænlendingana varð og þá hvort geti verið að þeir hafi haldið áfram stystu leið yfir hafið til að byggja Vínland eftir að lífskilyrði versnuðu á Grænlandi. Þessar vangaveltur má sjá í færslunum frá því fyrr á þessu ári, „Týndir Íslendingar“, „Hvað varð um Íslensku Grænlendingana“ og „Steinarnir tala“.

Hús Mandan fólksins eru um margt ólík hýbýlum dæmigerðra frumbyggja.

Til eru sagnir af Mandan indíánum sem voru sumir hverjir ljósir á hörund og jafnvel sagðir hafa verið bláeygðir. Svo vel vill til að skráðar heimildir eru til um þessa indíána N-Ameríku og nokkuð vitað um lifnaðarhætti þeirra sem voru um margt sérstakir þegar frumbyggjar Ameríku eru annars vegar. Könnuðirnir Lewis og Clark dvöldu á meðal þeirra veturinn 1804-1805 í leiðangri sínum vestur yfir Klettafjöll á vegum Thomas Jeffersons. Þar áður eru til heimildir um að Fransk-Kanadíski kaupmaðurinn Pierre Gautier de Varennes hafi átt samskipti við Mandan indíána og þó það sé ekki skráð af honum sjálfum þá á hann að hafa rætt það við sænsk ættaða fræðimanninn Pehr Kalm að á slóðum Mandan við Missouri ána hafi hann fundið norrænan rúnastein. En þjóðflokkur þessi hafði fasta búsetu í bæjum sem byggðir voru úr grjóti og torfi á bökkum Missouri í miðvestur ríkjunum, aðallega í suður og norður Dakota.

Lögfræðingurinn, landkönnuðurinn og listmálarinn George Caitlin dvaldi hjá Mandan um tíma árið 1832 og málaði þá margar myndir af þessu fólki og hýbýlum þess. Caitlin lýsti Mandan sem gjörólíkum dæmigerðum frumbyggjum N-Ameríku, bæði í lífsháttum og vegna þess að 1/6 þeirra væri ljós á hörund með ljósblá augu. Mandan indíánar voru síðan sameinaðir öðrum ættbálkum inn á verndarsvæðum sem sífellt minnkuðu vegna ásóknar stjórnvalda í land þeirra. Á 19. Öld voru Mandan orðnir nokkur hundruð og lifðu innikróaðir ásamt Hidatsa og Arikara ættbálkunum en þar gengu þeir í gegnum "mislukkaða" bólusetningar áætlun stjórnvalda gegn bólusótt sem því sem næst gjöreyddi þeim. Í dag er ekki talið að neinn Mandani sé til í heiminum sá síðasti hafi horfið af yfirborði jarðar árið 1971.

Þó svo sumir vilji meina að Mandanir kunni að hafa haft norrænt víkingablóð í æðum eru þeir fleyri sem vilja meina að um forna kelta hafi verið að ræða. Til eru sagnir um Walesbúann Morgan Jones sem féll í hendur indíána vestur af Virginíu 1660 sem ráðgerðu að drepa hann en þegar hann bað fyrir sér á gamalli gelísku sýndu þeir honum virðingu og var honum sleppt. Miðað við hvernig mankynssagan greinir frá fundi Kólumbusar á Ameríku og því hvernig hún var numin í framhaldinu, eru það varla aðrir en illa skólaðir sveimhugar sem halda því fram að Ameríka hafi verið þekkt af Evrópumönnum og siglingarleiðin legið í nágreni við Íslandsstrendur árhundruðum fyrir Kólumbus.

Rithöfundurinn Árni Óla ritaði greinina Hvítramannaland fyrir mörgum áratugum síðan og var frásögnum hans í besta falli metinn sem hugarburður. En sjálfur dró Árni enga dul á að hann lét hugann reika á milli línanna í þeim fátæklegu heimildum sem íslendingasögurnar hafa að geyma um Vínland hið góða. Í grein sinni dregur hann fram menn á við Hrafn Hlymreksfara sem sigldi vestur um haf frá Írlandi og sagði sögur af íslenskum manni sem þar bjó sem talin er hafa verið Björn Breiðvíkingakappi.  Eins segir hann frá Guðleifi úr Straumfirði sem til vesturheims kom og Ara Mássyni sem þar ílendist. Þessir íslendingar tengdust allir Írlandi og Skosku eyjunum enda var Hvítramannaland einnig kallað Írland hið mikla. Hermann Pálsson fyrrverandi prófessor við Edinborgarháskóla er á svipuðum slóðum og Árni Óla í grein Lesbók Morgunnblaðsins 18. september 1999 en þar veltir hann fyrir sér Vínlands nafngiftinni og hvort það hafi byggst Evrópumönnum á undan Íslandi.

 

 

Blá

Þegar ég var í þriggja ára útlegð í Noregi ákvað ég að fara í sunnudagsbíltúr um Hjaltastaðaþinghá við fyrsta tækifæri þegar heim væri komið, til þess að sjá þann hluta sveitarinnar sem ég hafði ekki þegar séð. Þetta taldi ég fljótgert því að sveitin sést að mestu frá þjóðveginum til Borgarfjarðar og veginum yfir í Tungu, frá þessum akvegum hafði ég oft svæðið augum litið. En þaðan séð er Hjaltastaðaþingháin lítið annað en flatlendis mýrar. Nú er svo komið að þessi sveit er orðin svo leyndardómsfull að komið er hátt á annað ár sem bíltúrar eru teknir út í Hjaltastaðaþinghá og það sem meira er eftir því sem mýrin er auðsýnilegri þeim mun leyndardómsfyllri verður hún.

Fyrir það fyrsta þá heitir mýrin ekki mýri í þessari sveit, hún heitir Hjaltastaðablá, Bóndastaðablá, Hrollaugstaðablá, Merkivíkurblá osfv.. Orðið blá er mér vissulega ekki framandi sem austfirðingi, en það er ekki fyrr en í Hjaltastaðaþinghá sem sá grunur læðist að manni að merking orðsins sé meiri en mýri. Á Djúpavogi er blá sem heitir með réttu Borgargarðsblá en er nú bara kölluð Bláin með stóru B-i, Þar var til skamms tíma einnig Sólhólsblá. Þó svo að ég byggi á Djúpavogi í mörg ár við þessa blá þá braut ég aldrei heilan um nafnið því það var einfaldlega yfir mýri sem Djúpavogsbúar höfðu nýtt í gegnum tíðina og að lokum ræst fram til að þurrka landið til að gera það aðgengilegra til heyskapar.

Bóndastaðablá í Hjaltastaðaþinghá, Dyrfjöll í baksýn

Orðabók Máls og Menningar skýrir orðið blá þannig; Blá, -ar, -r / 1. Mýri, svæða, flói þar sem grasið stendur upp úr vatninu. 2. Bláleitt svell, einkum með öðru íslagi undir. 3. Flatlendi þakið krapa. 4. Dýragras.Það virðast fáir hafa velt vöngum yfir því hvers vegna mýri eru kölluð blá á Austurlandi því mér vitanlega er þetta orð ekki notað yfir mýrar annarstaðar á landinu né í norðurlandamálunum. Orðið er þó það sérstakt að það hafði komið fyrir í erindi fluttu af Guðrúnu Kvaran um gamlar og nýjar athuganir á orðaforða á austanverðu landinu, í Breiðdalssetri sumarið 2013. Þar kom fram að orðið blá er haft yfir mýri, flóa, stóra mýri á milli ása.

Ég hef ekki orðið var við þesslags vangaveltur annarstaðar nema ef vera kynni hjá Stefáni heitnum Jónssyni fréttamanni og rithöfundi í bókinni, Gaddaskata. Þar segir hann frá því þegar hann kom orðinu blá að fyrir stríðni í fréttatíma ríkisútvarpsins og undraðist að Jón Magnússon þáverandi fréttastjóri, sem var mikill nákvæmnismaður á að skiljanleg orð væru notuð í fréttaflutningi, skildi ekki setja ofaní við hann. En það gerði Jón ekki Stefáni til mikillar furðu, þegar hann gekk eftir því við Jón hvort hann héldi að útvarpshlustendur myndu skilja orðið blá. Þá sagði hann, að það vissi náttúrulega hvert mannsbarn, að Austfirðingar væru svo skrýtnir, að þeir kölluðu mýrar blár.

Bláin á Djúpavogi og Borgargarðsvatn. Hamarsfjörður, Álftafjörð og Snjótindur í baksýn

Stefán notar 25 bls. bókarinnar Gaddaskötu til að segja frá rannsókn sinni á austfirskum blám. Aðallega blánum á æskustöðvunum við Djúpavog. Sólhólsblánni, sem hafði að geyma botnleysurnar litla Rot og stóra Rot með sínum flotbeljum, en hún er nú horfin undir stóran hlut byggðarinnar og fótboltavöll. Eins víðfeðmri Borgargarðsblánni þar suður af, með Borgargarðsvatninu sem ekki hefur enn verið ræst fram. Í kaffispjalli við Valda vin sinn á Norðfirði upp í Oddskarði um miðsumarnótt, kemst Stefán að því hjá Valda að blá sé ekki það sama og mýri. Mýri megi finna í hverju krummaskuði en undir blár þurfi heilu sveitirnar. Mýrin sé í mesta lagi dý við túnfótinn á meðan bláin umkringi túnið.

Sumarlangri rannsókn sinni líkur Stefán í Hjaltastaðaþinghá með því að sofa eina ágúst nótt undir berum himni í Hjaltastaðablánni, því engin veit hvað blá er fyrr en hann hefur komið í Útmannasveit. Valdi vekur Stefán svo upp af værum blundi í blánni með þeim orðum að hann hafi spurt marga austfirðinga að því hvernig nefna bæri votlendi. Þar hefði orðið ofan á að bláarheitið væri flatarmálsfræðinni gjörsamlega óviðkomandi. Blár væru af ákaflega mörgum stærðum á Austurlandi, í landþröngri sveit héti það blá, sem tæpast yrði kallað dý á Héraði.

Blá blá í Hjaltastaðaþinghá

Orðið blá yfir mýri verður rökréttara á íslensku þegar blá svell skreyta mýrina eftir vetrarhláku, enda er stundum talað um krapa-blár og þá vill orðabók Máls og menningar meina að átt sé við; djúpt krap; flatlendi þakið krapi. Það er samt ekki sannfærandi að þannig sé uppruni orðsins blá til kominn, enda ekki finnanleg dæmi um það í öðrum norðurlandamálum. Á gelísku er orðið bogaigh notað um votlendi og orðið bog yfir mýrar sem voru til nytja s.s. til mótekju. Hvort þar sé komin skýringin á því að blá á austfirsku sé meira en bara venjuleg mýri skal ósagt látið, en Hjaltastaðaþinghá hefur marga leyndardóma að geima með sína Beinageit, Jórvík og Kórekstaði.

Steinarnir tala.

Samkvæmt íslendingasögunum kom Leifur "heppni" Eiríksson til Ameríku. Talið er að Leifur hafi fæðst um árið 980 á Íslandi, sonur Eiríks rauða Þorvaldssonar og Þjóðhildar konu hans. Hann flutti ungur með foreldrum sínum til Grænlands. Í Grænlendinga sögu segir frá því að Leifur kaupir skip Bjarna Herjúfssonar sem hafði áður komið að ströndum Norður-Ameríku án þess að stíga þar á land.

Grænlendingasaga hefst á þessum orðum; „Herjúlfur var Bárðarson Herjúlfssonar. Hann var frændi Ingólfs landnámamanns. Þeim Herjúlfi gaf Ingólfur land á milli Vogs og Reykjaness. Herjúlfur bjó fyrst á Drepstokki. Þorgerður hét kona hans en Bjarni son þeirra og var hinn efnilegsti maður. Hann fýstist utan þegar á unga aldri. Varð honum gott bæði til fjár og mannvirðingar og var sinn vetur hvort, utan lands eða með föður sínum. Brátt átti Bjarni skip í förum. Og hinn síðasta vetur er hann var í Noregi þá brá Herjúlfur til Grænlandsferðar með Eiríki og brá búi sínu. Með Herjúlfi var á skipi suðureyskur maður, kristinn, sá er orti Hafgerðingadrápu. Þar er þetta stef í:

Mínar bið eg að munka reyni

meinalausan farar beina,

heiðis haldi hárrarfoldar

hallar drottinn yfir mér stalli.“ 

Þegar Grænlendinga- og Eiríks-saga rauða eru lesnar á milli línanna vakna margar spurningar um hvenær landnám Evrópumanna varð raunverulega í Ameríku. Báðar sögurnar segja frá keltneskum mönnum í fyrsta kafla. Í Grænlendinga-sögu er það hinn kristni Suðureyski maður sem er samskipa Herjúlfi Bárðarsyni til Grænlands. Í fyrsta kafla Eiríkssögu segir frá hinum stórættaða Vífil sem hafði verið hertekinn fyrir vestan haf og var kallaður ánauðugur þar til Auður djúpúðga veitti honum lausn. Það er sammerkt með upphafi beggja sagnanna að þessir menn koma ekki meira við sögu.

Auk þessa segir Eiríkssaga rauða frá því þegar Leifur Eiríksson fer til Suðureyja Skotlands á leið sinni til Noregs og dvelst þar sumarlangt. Þar kynnist hann stórættaðri konu sem hét Þórgunnur, þegar Leifur yfirgefur Suðureyjar vill Þórgunnur fara með Leifi því hún bar hans barn undir belti. Leifur tekur það ekki í mál, en sagt er að síðar hafi þessi sonur Leifs komið til Grænlands þar sem Leifur gekkst við faðerninu. Í Noregi fær Leifur svo skoskan mann og konu að gjöf frá Ólafi Tryggvasyni Noregskonungi þegar konungur á að hafa beðið Leif um að kristna Grænland.

Engum sögum fer af kristniboði Leifs á Grænlandi, en þetta skoska fólk fengu þeir Leifur og Eiríkur rauði síðar til að fylgja Þorfinni Karlsefni er hann fór til Vínlands og virðist það þar hafa verið kunnugt samkvæmt sögunni. Athyglivert er að samkvæmt sögunum virðast þessi keltnesku tengsl vera illskiljanlegt og að sumt af þessu fólk skuli yfir höfuð vera nefnt til sögunar. Nema þá að eitthvað sem var skrifað var hafi tapast.

Eiríkssaga segir í örstuttu máli frá afdrifum eins skips í Vínlandsleiðangri Karlsefnis; „Síðan skildu þeir og sigldu norður fyrir Furðustrandir og Kjalarnes og vildu beita þar fyrir vestan. Kom þá veður á móti þeim og rak þá upp við Írland og voru þar mjög þjáðir og barðir. Þá lét Þórhallur líf sitt“ eins og ekkert væri eðlilegra en þeir hefðu borist að Írlandsströndum.

Sagan segir einnig örstutt frá því að auk skrælingja byggðu aðrar þjóðir Vínland „sögðu að konungar stjórnuðu Skrælingjalandi. Þeir kváðu þar engi hús og lágu menn í hellum eða holum. Þeir sögðu land þar öðrumegin gagnvart sínu landi og gengu menn þar í hvítum klæðum og æptu hátt og báru stangir og fóru með flíkur. Það ætla menn Hvítramannaland.“

 

Á austurströnd Norður-Ameríku hafa víða fundist mannvistarleifar, svipaðar þessum sem eru á Orkneyjum. Þær má helst rekja til Keltneskar menningar sem var uppi mörg hundruð árum fyrir ferðir norrænna manna til Vínlands.

Það er merkilegt eins nákvæmlega og Eiríkssaga greinir frá atburðum tengdum skrælingum s.s. þegar Þorfinnur karlsefni fer suður undir Hóp, sem er ætla má vera Manhattan, að aðeins lítillega er minnst á hina þjóðina. Verður þetta þeim mun meira áberandi í ljósi þess að sagan segir ekkert meira um hvítramannalandi, þó sagan sé um margt með nákvæmar lýsingar á því sem fyrir bar er eins og það vanti kafla því næst ber sagan niður á Grænlandi.

Upphaf Eiríks- og Grænlendingasögu greina frá tengslum á milli kelta og vesturferða víkinga. Í því samhengi verður Vífill sá er nefndur er í upphafi Eiríkssögu sem leysingi Auðar Djúpúðgu sérlega áhugaverð sögupersóna, en hann er sagður; „ættstór maður og hafði verið hertekinn fyrir vestan haf og var kallaður ánauðugur áður en Auður leysti hann“. Nú komu hvorugt, Auður né Vífill vestur um haf frá Noregi til Íslands, hún hafði alið manninn á Írlandi, Skotlandi og Orkneyjum áður en hún sest að á Íslandi. Það verður því til spurning; fyrir vestan hvaða haf hinn ættstóri Vífill var hertekinn?

Minjar sem fundist hafa í New England í Main fylki í Bandaríkjunum eiga sér enga samsvörun í menningu þeirra frumbyggja Ameríku sem Grænlendinga sögurnar kalla skrælingja. Bent hefur verið á að helst eigi þessar menjar sér hliðstæður á Bretlandseyjum. Helst má finna hliðstæðar byggingar á Írlandi, Suðureyjum og Orkneyjum við Skotland sem tengjast menningu Kelta einmitt frá því svæði sem vitað er að margir landnámsmenn Íslands komu. Hafa þessar menjar í New England verið aldursgreindar langt aftur fyrir ferðir víkinga til Vínlands. Og hafa þær jafnvel gengið undir nafninu Stone Hange Norður-Ameríku.

 

 

Hvað varð um íslensku Grænlendingana?

Í 600 ár hefur það verið hulin ráðgáta hvað varð af samfélagi norrænna manna á Grænlandi. Þeir vísindamenn sem hafa rannsakað málið hafa flestir haldið sig innan þess ramma mankynsögunnar sem gerir ráð fyrir að Ameríka hafi verið fyrst numin af Evrópumönnum eftir Columbus árið 1492. Samt eru til rannsóknir sem benda til þess að Ameríka hafi verið byggð mun fyrr frá Evrópu. 

Til eru skráðar heimildir fyrir því að Hákon biskup í Noregi hafi sent Ívar Bárðarson prest til Grænlands árið 1341, en þá hafði ekkert frést í meira en ár frá Grænlensku byggðunum. Þegar Ívar kom í vesturbyggð Grænlands var allt fólkið horfið. Hvert það fór er engar heimildir til um, en þess má geta að sjóleiðin milli austur og vesturbyggðar er um 375 mílur eða um ¾ leiðarinnar á milli Grænlands og Nýfundnalands. Það sama gerist í austurbyggð 100-150 árum síðar, fólkið hverfur sporlaust.

Það virðast því vera mjög fátæklegar heimildir til varðandi það hvað gerðist síðustu búsetu ár norrænna manna á Grænlandi og ekkert sem getur skýrt skyndilegt hvarf fólksins. Fræðimenn hafa viljað meina að kólnandi loftslag, hungur og sjúkdómar hafi með það að gera hvað af fólkinu varð. En það breytir ekki þeirri ráðgátu að íbúarnir hurfu sporlaust. 

Þegar séra Ívar Bárðarson var aftur kominn til Noregs árið 1344 úr Grænlandsleiðangri sínum fer hann af einhverjum ástæðum fram á það við páfa, í gegnum biskupstofu í Bergen, að biskupsembættið á Grænlandi verði flutt til Noregs en Grænland hafði eigin biskup til ársins 1349. Líklegt verður að teljast að í leiðinni hafi Ívar upplýst stöðu mála á Grænlandi á æðstu stöðum.

Árið 1355 sendir Magnús IV (Smek) Svía konungur, en hann var jafnframt konungur yfir Noregi, Íslandi og Grænlandi á þessum tíma, leiðangur til Grænlands til að kanna stöðu mála. Af þeim heimildum sem til eru um ástæður þessa leiðangurs má ráða að ógn hafi steðjað að kristnu samfélagi á Grænlandi. Þess er skemmst að geta að leiðangur Magnúsar Smek Svíakonungs snéri ekki aftur og eru á huldu hvað um hann varð, þó eru til óstaðfestar sagnir um að 3 eða 4 leiðangursmenn hafi komið fram í Noregi árið 1364.

Frá þessum árum eru til heimildir af köldum árum þar sem ís fyllti hafnir á norðanverðu Íslandi. Eins er til frásögn af því, úr glataðri bók frá þessum tíma, að einhvertíma á árunum fyrir 1350 hafi "...næstum 4000 manns haldið út á frosið haf og aldrei snúið aftur." Leiddar hafa verið að því líkur að þetta frosna haf hafi verið vestan við Grænland og eru annálaskrif Íslenskra biskupa nefnd því til stuðnings, þar á meðal þeir annálar sem Gísli Oddsson á að hafa haft aðgang að og lagt út af árið 1638 þegar hann skrifar bókina „ Íslensk annálsbrot og undur Íslands“.

Annálagrúsk íslenskra biskupa hafa víða ratað. Í New York Times birtist grein 19. desember árið 2000 þar sem greinahöfundurinn Walter Gibbs kemur inn á annáls brot Gísla Oddsonar biskubs í Skálholti frá árunum 1632-1638 og segir; "The clearest suggestion that something transformative had taken place in North America came from the hand of a 17th century Icelandic bishop. Citing 14th century annals that have been lost, the bishop, Gisli Oddsson, wrote: ''The inhabitants of Greenland, of their own free will, abandoned the true faith and the Christian religion, having already forsaken all good ways and true virtues, and joined themselves with the folk of America".

Hvort týndir Grænlendingar í kólnandi loftslagi og ferð þeirra yfir frosið haf hafi verið ástæða leiðangurs Magnúsar IV Svíakonungs er hvergi skráð svo vitað sé, en einhverjar heimildir geta þess að séra Ívar Bárðarson hafi komið við sögu í aðdraganda leiðangursins. Enda þarf það ekki að koma á óvart að forvitni hafi leikið á því á að vita hvað varða um allt samfélagið eins og það lagði sig í vesturbyggð Grænlands sem hvarf án þess að svo mikið sem að nokkuð væri um það vitað í austurbyggð.

Við þennan leiðangur hafa grúskarar og utangarðs fræðimenn jafnframt viljað tengja rúnastein sem sænsk ættaður bóndi Olof Ohman fann í Kensington, Minnesota árið 1898. En á hann eru ristar rúnir um ferðir 8 Svía (Gota) og 22 Normanna í Minnesota árið 1362. Þá hefur verið bent á, til marks um mikilvægi þessa leiðangurs, að sá sem fyrir honum fór fékk að velja í hann úr lífverði Magnúsar IV þá menn sem svarið höfðu honum eið.

Kensington rúnasteinninn vakti talsverða athygli á sínum tíma, en var fljótlega úrskurðaður falsaður af fræðimannasamfélaginu. Varð þetta sænskættaðri fjölskyldu Olofs bónda til mikilla rauna, enda var Olof sjálfur sakaður um fölsunina. þó svo að rúmum 100 árum seinna séu öll þau rök fallin sem notuð voru til að úrskurða rúnir steinsins falsaðar og fjölskylda Olofs hafi fengið uppreisn æru þá breytir það ekki því að Kensington rúnasteininn telst ekki marktækur, enda tekur það því varla að skrifa mankynsögu upp á nýtt.

Þess má einnig geta að sumir fræðimenn í seinni tíð hafa bentá að í Upernavik á Grænlandi fannst rúnasteinn sem talin er vera frá árinu 1314. Þar var notast við sama rúnastafróf og á Kensington steininum, en á sínum tíma voru notuð sem rök fyrir fölsun Kensington steinsins að rúnirnar væru gerðar af vanþekkingu, stafrófið væri ekki rétt.

Á Grænlenska steininum stendur "Erlingur Sighvatsson, Bjarni Þórðarson og Indriði Oddson hlóðu þessa vörðu á laugardegi fyrir bænadaga."

 

 

Þessi bloggfærsla er í framhaldi færslurnar "Týndir íslendingar" og heimildamyndarinnar "Lost vikings" sem er um vangaveltur vísindamanna hvað varð um byggð norrænna manna á Grænlandi, fornleyfauppgröft þar og fleira. Sjá hér.

Týndir íslendingar.

Hvað varð af byggð norrænna manna á Grænlandi? Byggðin er talin hafa verið við gott gengi um 1410 samkvæmt rituðum heimildum um brúðkaup íslendings sem þar var haldið 1408 sem vitað er að fór aftur til Íslands 1410, ekkert hefur spurst til fólksins þar síðan. Á huga.is er farið yfir „örlög norrænnar byggðar á Grænlandi“ í samnefndri ritgerð. Þar eru helstu getgátum fræðimanna í gegnum tíðina um örlög Grænlendinga af norrænum uppruna gerð skil. Það sem merkilegast er við þær getgátur er að nánast engin þeirra gerir ráð fyrir að fólkið sem þaðan hvarf sporlaust hafi farið til Vínlands þrátt fyrir að landkostir fyrirheitna landsins hafi verið eitt helst umræðuefnið á Grænlandi samkvæmt Grænlandssögu og Eiríkssögu-rauða.

Vilhjálmur Stefánson mannfræðingur og landkönnuður komst næst því að geta sér þess til að fólkið hafi farið til Vínlands, en hans kenning er á þann veg að Grænlenska fólkið hafi blandast eskimóum í langt norður í Canada. Þær kenningar eru nú taldar hafa verið afsannaðar með genarannsóknum nútímans. Lokaniðurstaða ritgeðar höfundarins á huga.is gerir ráð fyrir að norræna samfélagið á Grænlandi hafi flutst suður um höf jafnvel fyrst til eyjarinnar Madeira út af Portúgal en hafi að lokum dagað uppi á Kanaríeyjum.

Til eru skráðar heimildir fyrir því að Hákon biskup í Noregi hafi sent Ívar Bárðarsons prest til Grænlands árið 1341, en þá hafði ekkert fréttst í meira en ár frá Grænlensku byggðunum. Frumheimildirnar um hvað blasti við séra Ívari Bárðarsyni og samferðamönnum þegar þeir koma til vesturbyggðar eru glataðar en til eru dönsk afrit frá því um 1500.

Þegar Ívar og fylgdarlið kom í byggðina finnur hann ekkert fólk aðeins búsmala í haga, nautgripi og sauðfé. Þeir slátruðu eins miklu af búsmalanum og skipin gátu borið,fluttu það svo með til austurbyggðar Grænlands en þar virtist allt með eðlilegum hætti. Hvað varð af fólkinu í vesturbyggð er engar heimildir til um, en þess má geta að sjóleiðin milli austur og vesturbyggðar er um 375 mílur eða um ¾ leiðarinnr á milli Grænlands og Nýfundnalands.

Það sama skeður svo í austurbyggð 100-150 árum seinna, fólkið hverfur sporlaust. Síðustu skráðu heimildir úr austurbyggð eru frá árinu 1408 af brúðkaupi þeirra Sigríðar Björnsdóttur og íslendingsins Þorsteins Ólafssonar í Hvaleyjar kirkju. Eins mun einhverstaðar vera til lýsing Þosteins á því þegar maður að nafni Kolgrímur var brenndur á báli fyrir galdur þann tíma sem hann var á Grænlandi, en til Íslands komu Þorsteinn og Sigríður 1410.

Það virðast því vera mjög fátæklegar heimildir til varðandi það hvað gerðist síðustu búsetu ár norænna manna á Grænlandi og ekkert sem getur skýrt skyndilegt hvarf fólksins úr austurbyggð. Fræðimenn hafa viljað meina að kólnandi loftslag, hungur og sjúkdómar hafi með það að gera hvað af fólkinu varð. En það breytir ekki þvi að eins og í sumum óleystum morðgátum, þá vantar líkin.

Kenningar hafa verið uppi um að það sama hafi gerst og með Tyrkjaránunum á Íslandi, fólkinu hafi verið rænt og selt á þrælamarkað, jafnvel að það hafi farið til Asoreyja, Madeira, eða Grænhöfðaeyja þegar Portúgalir námu þessar eyjar, eða jafnvel Kanaríeyja. Flest er talið líklegt af fræðimönnum annað en að fólkið hafi farið stystu leið til Ameríku, enda að halda slíku fram nánast samsæriskenning gegn opinberu útgáfu mankynsögunnar.

 

The Language of Frequency and Form