Nígeríu skórnir

Skreið til Nígeríu! Skreið til Nígeríu! Hver skreið til Nígeríu? Þannig ómaði tilkynning á Útvarpi Matthildi í upphafi 8. áratugarins. En á þessum tíma var tilveran fyrst og fremst siginn- saltaður- og frosinn fiskur í bland við saltkjöt, fars, bjúgu og Ora fiskibúðing í dós, ásamt lambasteik á sunnudögum.

Á baksíðu Tímans 17.mars 1973 segir þó frá íslenskum skóm, sem voru sýndir á kaupstefnu á Seltjarnarnesi. Þar var sagt frá því að skóverksmiðjan Agila á Egilsstöðum sýndi 36 nýjar gerðir af skóm sem ekki höfðu sést áður auk hátt í þrjátíu annarra og sagði blaðamaður þetta vera ótrúlega fjölbreytni. Á kaupstefnunni sýndu einnig önnur íslensk skóverksmiðja enn meira af íslenskum skóm, Iðunn á Akureyri u.þ.b. 80 tegundir.

Fram kom í samtali við forstöðumenn fyrirtækjanna, þá Richard Þórólfsson forstjóra Iðunnar og Sigurð Magnússon framkvæmdastjóra Agilu, hversu erfiður innlendur markaður væri, niðurnjörvaður í verðlagshöftum. Lýsti Richard þar áhyggjum vegna lækkandi tolla á innflutta skó og Sigurður söluumhverfi íslenskrar skóframleiðslu;

„Smásöluálagning á skó er lægri en nokkurs staðar í öðrum löndum. Flestir skósalar flytja sjálfir inn erlenda skó og fá því bæði heildsölu og smásöluálagningu af sölu þeirra, en talsvert minna fyrir að selja skó innlendu framleiðendanna. Það er réttlætismál fyrir innlendan skóiðnað, að þetta verði fært til betri vegar, t.d. með því að leifa eitthvað hærri smásöluálagningu á innlenda skó en erlenda.“

Þetta hljómar undarlega nú á tímum hins frjálsa flæðis. Einnig kom fram hjá forsvarsmönnunum hve íslenskir neytendur væru ginkeyptir fyrir erlendri framleiðslu „Við framleiðum okkar skó undir vörumerkjum, en ekki nafni fyrirtækisins og ekki get ég neitað því að mörg þeirra bera erlendan svip“; sagði Sigurður. „Því miður er ekkert til hér á landi, sem heitir þjóðarmetnaður í þá átt að styðja íslenskan iðnað með því að kaupa fremur innlenda vöru en erlenda“; sagði Richard.

Fram kom hjá Richard Þórólfssyni forstjóra Iðunnar að þar á bæ gerðu menn sér vonir um útflutning í framtíðinni og þá sérstaklega skó úr innlendu hráefni fóðraða með gæruskinni. „Það er ekki hægt að framleiða ódýra skó á Íslandi; sagði Richard. -"En við höldum reglu samvinnuverksmiðja að framleiða vandaðan meðalgæðaflokk." -  Miðað við gæði eru okkar skór ódýrari en erlendir og endingin er mjög góð. Í sama streng tók Sigurður framkvæmdastjóri Agilu, sem leitast við að framleiða vandaða tískuskó. Skórnir frá Egilsstöðum eru ekki dýrari en hliðstæðir innfluttir skór.

En hverjum hefði dottið til hugar að hægt væri að flytja út hátískuskó frá Íslandi til Nígeríu einu áru seinna?

Ég hef verið að glugga í sögu Agilu m.a. í bók Smára Geirssonar „Frá skipasmíði til skógerðar“, um iðnsögu Austurlands. Þar er saga Agilu á Egilsstöðum rakin. Þessi saga hefur ekki farið hátt og af því að ég þekki örlítið til hennar þá veit ég að þetta var í aðra röndina sorgarsaga. Faðir minn var Sigurður Magnússon, hann og móðir mín Kristín Áskelsdóttir lifðu og hrærðust í Agílu allt þar til Nígeríu draumurinn endaði í gjaldþroti. Í ágætri bók Smára Geirssonar í safni til iðnsögu íslendinga hefst kaflinn um Agilu á þessum orðum;

„Að frumkvæði hreppsnefndar Egilsstaðahrepps var boðað til almenns borgarafundar á Egilsstöðum þann 19.desember 1968 í þeim tilgangi að kynna og ræða hugmynd um stofnun hlutafélags um skóverksmiðju í Egilsstaðakauptúni. Á fundinum kom fram vilji til að hrinda hugmyndinni í framkvæmd og á honum var kosin bráðabirgðastjórn skipuð sjö mönnum. Stjórninni var ætlað að safna hlutafjárloforðum, undirbúa framkvæmdir og formlega félagsstofnun. Formaður bráðabirgðastjórnarinnar var Erling Garðar Jónasson rafveitustjóri.

Strax og bráðabirgðastjórnin hóf störf kom í ljós að áhugi fyrir að koma skóverksmiðju á fót var afar mikill og í janúar mánuði 1969 var gengið frá kaupum á skógerðarvélum Nýju skóverksmiðjunnar í Reykjavík. Sú verksmiðja hafði verið stór á íslenskan mælikvarða á sínum tíma en hún gat framleitt 60-80 þúsund skópör á ári með fullum afköstum og gat veitt 55 manns atvinnu. Framleiðsla Nýju skóverksmiðjunnar hafði verið svipuð og skóverksmiðjunnar Iðunnar á Akureyri sem var eina starfandi skóverksmiðjan á landinu þegar hér var komið sögu.“

Þeir voru hugdjarfir frammámennirnir sem komu að stofnun og undirbúningi skóverksmiðjunnar Agilu. Má þar fremstan telja Vilhjálm Sigurbjörnsson sem var framkvæmdastjóri á undirbúningstímanum og fór til Hollands til að koma á samstarfi við þarlenda skóverksmiðju. Eins voru ráðnir lykilstarfsmenn, þau Anna Hólm Káradóttir sem hafði um árabil verið saumakona í skóverksmiðjunni Iðunn á Akureyri og Geir Kristjánsson sem hafði starfað hjá Nýju skóverksmiðjunni í Reykjavík og þekkti því vel til allra véla og tækja.

Ögmundur Einarsson tæknifræðingur úr Reykjavík var svo ráðinn framkvæmdastjóri og faðir minn Sigurður Magnússon verkstjóri þegar Agila tók til starfa snemma árs 1970. Faðir minn hafði verið verkstjóri hjá Síldarverksmiðjum ríkisins á Seyðisfirði árin á undan. En móðir mín og við systkinin, sem vorum orðin fjögur, búið á Egilsstöðum í skúrnum á hæðinni með íbúðarhúsið í byggingu við hliðina árum saman.

Það var í nóvember 1969 sem við fluttum í húsið, en vikurnar á undan hafði pabbi keppst við að gera stóran hluta þess íbúðarhæfan. Þegar pabbi var komin heim og farinn að vinna í Agilu, sem var á næsta leiti við heimilið, breyttist margt hjá fjölskyldunni. Húsið kláraðist smá saman og var fullklárað 1974, vorið sem ég fermdist. Agilu var lokað um mánaðartíma á hverju sumri vegna sumarleifa og þá fóru foreldrar mínir með barnahópinn sinn í tjaldferðalög um landið. Þetta voru ný ævintýri frá þeim sem ég þekkti áður með mömmu þegar hún lagði ein upp í langferð með rútu að sumrlagi með okkur krakkana á æskustöðvar sínar norður í landi.

Móðir mín vann einnig í Agilu við sauma. Sjálfur lenti ég meir að segja þar í vinnu hluta úr sumrinu 1972 við að líma saman skókassa með trélím og pensil að vopni og voru notaðar þvottaklemmur til að halda kössunum saman í brotunum á meðan límið þornaði. Þetta þótti mér hundleiðinleg innivinna og þegar kom að sumarfríi fór ég og talaði við Völund frænda minn sem var með trésmiðju KHB og fékk útivinnu við byggingar, enda orðin þrælvanur eftir að hafa alist upp á byggingastað frá því ég fyrst mundi. Ég fór því ekki í Agíu eftir sumarfrí og vann aldrei þar framar. En fór samt með pabba í skósöluferðir og kom þá í fyrsta skipti á ævintýralegan Djúpavog.

Fram hefur komið að það var Hollensk skógverksmiðja, Arbo að nafni, sem Agila sótti sína tækniþekkingu til. Arbo hætti starfsemi en Agila hélt þá sambandi við helsta hönnuð þeirrar verksmiðju og hann teiknaði skóna sem Agila framleiddi. Ögmundur Einarsson hætti sem framkvæmdastjóri á fyrsta starfsári og tók þá við Halldór Hróar Sigurðsson sem sá um reksturinn ásamt föður mínum. Halldór hætti 1973 og stýrði faðir minn Agilu einn eftir það, eða þar til hún var lýst gjaldþrota í ársbyrjun 1975.

Ögmundur Einarsson og Sigurður Magnússon

Eins og fram kom á baksíðu Tímans 17. mars 1973 þá nutu íslenskir skór lítillar hilli hjá þjóðinni. Guðmundur Magnússon, sem var lengi oddviti og bæjarstjóri Egilsstaða, var lengst af stjórnarformaður Agilu. Hann segir m.a. svo frá í bók Smára: "Mér er minnistætt að eitt sinn hitti ég að máli ágæta konu og vinnufélaga á Egilsstöðum og sýndi hún mér þá barnaskó sem hún hafði nýverið keypt í Reykjavík. Lofaði hún skóna mjög og sagði að ekki gæti hún fengið skó eins og þessa keypta á Austurlandi. Þessir skór voru að gerðinni Ros og benti ég konunni á að þeir væru einmitt framleiddir í skóverksmiðjunni Agilu og hún hefði ekki þurft að fara langt til að festa kaup á þeim. Það var engu líkara en tíðindin yrðu konunni áfall og ljóst var að álit hennar á skónum  minnkaði verulega við þau."

Ákveðið var að hætta rekstri Agilu og lýsa fyrirtækið gjaldþrota í lok árs 1974. Guðmundur Magnússon var þá stjórnaformaður og lýsir hann aðdraganda endalokanna svo: "Það voru mikil vonbrigði að ekki skyldi takast að halda rekstri skóverksmiðjunnar áfram en ýmislegt hafði verið reynt til að skapa fyrirtækinu viðunandi rekstrargrundvöll. Nauðsynlegt var að auka framleiðsluna til að bæta reksturinn en erfiðlega gekk að auka söluna innanlands svo leitað var að mörkuðum erlendis. Loks tókst að finna heppilegan markað fyrir Agilu og var hann í Nígeríu.

Gerður var samningur við hina Nígerísku kaupendur og var hann verksmiðjunni mjög hagstæður. Gerði hann ráð fyrir framleiðslu á tugum þúsunda para af skóm sem voru einfaldir að allri gerð og auðveldir og hagkvæmir í vinnslu. Þessi samningur jók bjartsýni okkar hvað varðaði framtíð fyrirtækisins en til þess að unnt væri að uppfylla hann þurfti verksmiðjan verulega fjármagnsfyrirgreiðslu. Þegar leitað var til banka eftir þessari fyrirgreiðslu var komið að læstum dyrum; bankinn treysti ekki þeim greiðsluábyrgðum sem Nígeríumennirnir lögðu fram og varð ekkert af skóframleiðslu á Egilsstöðum fyrir þennan markað í Afríku.

Ég er sannfærður um að ef framleitt hefði verið upp í þennan Nígeríusamning og leitað hefði verið markaða víðar erlendis þá hefði Agila dafnað vel og orðið traust fyrirtæki. Þarna vantaði áhuga og skilning þeirra sem fjármagninu réðu en skortur á áhuga og skilningi hefur reynst mörgum íslenskum fyrirtækjum dýrkeyptur."

Egilsstaðir voru árið 1968 kauptún í örum vexti með rúmlega 600 íbúa þegar hugmyndin kviknaði um almenningshlutafélag Egilsstaðabúa vegna skóverksmiðju. Íbúar voru orðnir um 900 árið 1975 þegar starfsemi Agila slokknaði og skipti þetta máli fyrir marga Egilsstaðabúa.

Nígeríu skórnir

Eins og ég gat um hér að ofan þá minnist ég þessa sem sorgarsögu í aðra röndina. Endalok Agilu tóku á foreldra mína. Borgarafundurinn sem haldinn var á Egilsstöðum þann 19. desember 1968 bar upp á 30. afmælisdag föður míns. Ég veit ekki hvort hann hefur verið á þessum fundi, tel það frekar ólíklegt í ljósi þess að hann var verkstjóri hjá SR á Seyðisfirði á þeim tíma. 

Mér eru ekki minnisstæðir afmælisdagar föður míns, en man þó tvo báða með núlli. Þegar faðir minn varð 40 ára var mamma nýfallin frá, hún lést í bílslysi niður á Egilsstaðanesi þann 1. desember 1978 þar sem þau voru saman á ferð. Þetta var skiljanlega mjög erfiður afmælisdagur fyrir lemstraðan fertugan mann að nýlega lokinni jarðarför, rétt fyrir jól með fullt hús af börnum. Á þessum afmælisdegi fékk hann æðardúnsæng sem mamma hafi verið búin að leggja drög að sem gjöf í tilefni dagsins. 

Ég varð snemma á unglingsárum svarti sauðurinn undir þaki foreldra minna og við pabbi áttum lítið saman að sælda. Var það langt í frá vegna þess eins að ég strauk úr vinnunni við skókassagerðina. Sumarið 1987 þegar pabbi og systkini mín höfðu búið í mörg ár á höfuðborgarsvæðinu, gerði pabbi sér ferð austur á Djúpavog og hjálpaði mér við að setja þak á húsið okkar Matthildar. Það voru síðustu dagar hans með einhverja heilsu. Hann kom svo aftur fárveikur sumardaginn fyrsta árið eftir, þegar við Matthildur skírðum tvíburana okkar.

Þegar faðir minn varð fimmtugur keyrði ég þvert yfir landið frá Djúpavogi til Reykjavíkur í vondri vetrar færð. Hann var þá á Landspítalanum. Ég kom í heimsókn að morgunnlagi. Hjúkrunarkona benti mér á sjúkrastofuna þar sem hann lá. Það var blásturs niður inni á stofunni, hann lá í rúmi sem var líkast loftpúðum og mér var sagt að væri brunarúm ætlað til að minka snertifleti fyrir þá sem hefðu brennst illa. Þá var hann það illa kominn af krabbameini að bein molnuðu í meinvörpum.

Þegar ég hafði setið inni um stund reyndi hann að tala, orðin komu hægt og á stangli eitt af öðru. Setningin var nokkurn vegin þessi. "Ég ætla að láta þig vita af því að héðan fer ég lóðréttur en ekki láréttur". Faðir minn var þrjóskur maður, hafði lagt allt undir í baráttunni við meinið og ætlaði sér sigur. Ég var því fljótur að átta mig á biturri orðanna hljóman, og sagði; "ég er ekki kominn til að kveðja þig, heldur óska þér til hamingju með daginn. Það létti til á milli okkar feðganna og hann sagði; "Nú, á ég afmæli í dag".

Síðdegis þennan fimmtugs afmælisdag vorum við systkinin öll samankomin hjá honum. Ég gerði mér grein fyrir því þegar við gengum saman út af Landspítalanum um kvöldið að þetta hefði verið í síðasta sinn sem ég sá föður minn og að við hefðum skilið sáttir. Morguninn eftir hélt ég af stað austur á Djúpavog, ásamt yngstu systkinum mínum til að undirbúa jól með Matthildi minni, föður hennar og tæplega eins árs tvíburunum okkar, Sigurði Helga og Snjófríði Kristínu.

Sama ár og Nígeríu draumurinn stóð sem hæðst fermdist ég. Foreldrar mínir bjuggu til forláta fermingarskó samkvæmt nýjustu tísku. Þó þessi mynd sé fengin af netinu og þar af leiðandi ekki af þeim þá voru þeir eins í útliti nema litirnir voru kónga blár og beige hvítur. Það hefði verið gaman að eiga þá í dag, en mér þótti þeir það flottir að ég sleit út úr þeim.

Gerviþjóðsaga um aftökustað

Það eru ekki allir sem vakna hvern morgunn með aftökustað fyrir augum. Eitt það fyrsta sem ég rek augun í þegar ég lít út um gluggann er Gálgaásinn með sínum Gálgakletti. Frá því fyrst ég man hef ég vitað af þessum stað, en núna seinni árin hefur hann verið fyrir framan gluggann minn í Útgarðinum. Þarna á Valtýr á grænni treyju að hafa verið tekin af lífi.

Á upplýsingaskilti við klettinn má lesa að; "aldrei hefur nein staðfesting fengist á sanngildi Valtýssögu, önnur en sú að við klettinn komu upp mannabein, sem lágu í óreiðu fram á miðja síðustu öld, en var þá safnað saman, og sett í kassa, með glerloki, sem festur var á klettinn. Árið 1975 gekkst Rotaryklúbbur Héraðsbúa fyrir því að sett var upp skilti á klettinn, en beinakassinn tekinn niður og settur á minjasafnið á Egilsstöðum, og um áratug síðar á Þjóðminjasafnið, þar sem beinin eru nú geymd".

 

Gálgakletturinn; samkvæmt sögnum var gálginn sex álna tré, sem komið var fyrir uppi á klettinum og látið standa fram af honum, stórir steinar settir sem farg á enda trésins upp á klettinum. En hengingarsnörunni var komið fyrir á þeim enda sem fram af stóð. Þeim dauðadæmda var ýtt með snöruna um hálsinn fram af klettasyllunni framan við klettinn 

Nú er ég nokkuð öruggur á því að sannleiksgildi Valtýssögu er ekki síðra en upplýsinganna sem koma fram á skiltinu við klettinn. Allavega minnist ég þess að hafa verið ásamt fleiru ungviði að gramsa í beinum undir Gálgakletti löngu eftir miðja síðustu öld. Ef rétt er munað lágu mannabein undir klettinum fram yfir 1970, þess á milli sem þau voru í umræddum kassa með glerlokinu svo hægt væri að skoða án þess að snerta, því ekki hvíldu beinin í friði þó í kassa með glerloki væru komin, og mátti þá sjá þau þess á milli liggja á jörðu niðri innan um glerbrot og spýtnabrak. Sennilega hefur orsakavaldur þess verið steinn ofan af klettinum.

Einnig er á upplýsingaskiltinu lesning um nánasta umhverfi Gálgaklettsins; "Klettaásinn sem Egilsstaðakirkja og sjúkrahúsið standa á heitir Gálgaás (Gálgás), og það heiti var í fyrstu notað um þorpið sem byggðist á ásnum og við hann um miðja 20. öld. (Sbr. vísu Sigurjóns á Kirkjubæ Glatt er á Gálgaás)".  Mig skortir aldur til að minnast þess að þorpið hafi verið kallað Gálgaás þó ég hafi heyrt hvíslað um vísuna hans séra Sigurjóns á Kirkjubæ á unga aldri, sem farið var með eins og mannsmorð. Enda var hún þess eðlis að ekki var talið rétt að kenna byggðina og íbúa hennar við þesskonar skáldskap. 

Glatt er á Gálgaás,

Gróa á hverjum bás,

það er nú þjóð legur staður,

engin af öðrum ber,

efalaust þaðan fer,

til andskotans annar hver maður. 

 

Gálgaás voru klettarnir undir kirkjunni kallaðir, gatan við þá fékk síðar nafnið Hörgsás. Á myndinni er Egilsstaðakirkja í byggingu á þeim árum þegar síðuhafi sleit síðustu barnskónum. Útgarður er í byggingu á hæðinni lengst til vinstri og það sést á bak Gálgaklettsins hægra megin við kirkjuna 

"Engar heimildir eru um aftökur við Gálgaklett, nema hin landskunna þjóðsaga: Valtýr á grænni treyju, sem víða hefur birst. Samkvæmt henni átti Valtýr bóndi á Eyjólfsstöðum á Völlum að hafa verið saklaus dæmdur fyrir rán og morð er átti sér stað í landi hans, og hengdur á Gálgaás. Valtýr bað guð að sanna sakleysi sitt, og dundu þá fádæma harðindi yfir Austurland, svonefndur Valtýsvetur, sem er getið í fleiri heimildum. Lifðu aðeins 8 kindur á Héraði, segir sagan. Nokkrum árum síðar fannst hinn rétti morðingi, sem einnig hét Valtýr, og var hengdur á sama stað"; texti af facebook síðu Fljótsdalshéraðs.

Í gegnum árin hef ég oft hugleitt sannleiksgildi þjóðsögunnar um Valtý, og lét mig hafa það nú í vetur að lesa skáldsöguna Valtýr á grænni treyju eftir Jón Björnsson. Skáldsagan hefur verið gefin út oftar en einu sinni og fylgir algengustu gerð þjóðsögunnar. Þessi skáldsaga hefur samt aldrei náð vinsældum í heimahögum þjóðsögunnar þó svo að hún fylgi vel þræði  hennar og persónur séu gerðar ljós lifandi. Það sem upp á vantar er að höfundur hefur ekki verið staðkunnugur. Því er ýmislegt sem kemur Spánskt fyrir sjónir þeirra sem til staðhátta þekkja.

Þó svo að flestir fræðimenn telji Valtýssögu upplogna skáldsögu og kalli hana í besta falli gerviþjóðsögu í fræðiritum, þá breytir það ekki því að undir Gálgaklettinum lágu mannabein fyrir allra augum fram til 1975. Þetta voru bein tveggja manna, á því fékkst staðfesting eftir að þjóðminjasafnið fékk beinin til rannsóknar. Þetta vissu reyndar flestir Héraðsbúar því í upphafi 20. aldarinnar höfðu verið þarna tvær höfuðkúpur, en með aðra þeirra hafði verið farið á Borgarfjörð eystri snemma á 20.öldinni til að nota við barnakennslu.

Þegar sannleiksgildi Valtýssögu er hafnað ber heimildaleysið hæðst og einnig er það gert með því að skoða þau minni sem fram koma í sögunni, þau tekin til grandskoðunar hvert fyrir sig. Þau eru helst; nafnið Valtýr, græna treyjan, aftakan og Valtýsvetur.

Nafnið Valtýr var ekki algengt á Íslandi sautjánhundruð og súrkál. Nafnið er sagt koma aðeins 7 sinnum fyrir í manntalinu 1703, oftast þó á Austurlandi eða 6 sinnum. Engar heimildir eru samt fyrir því að einhver Valtýr hafi búið á Eyjólfsstöðum, -og reyndar litlar heimildir til um nöfn ábúenda þar í þá tíð.

Hannes Pétursson rithöfundur og fræðimaður í íslenskum og germönskum fræðum hefur rannsakað Valtýssögu og komist að sömu niðurstöðu og dr Guðni Jónsson sagnfræðingur, að um hreina gerviþjóðsögu sé að ræða. Í úttekt sinni bendir hann m.a. á að sagnaminnið um grænu treyjuna sé sennilega komið úr vinsælli þýskri 19. aldar skáldsögu, "Der Grunmantel von Venedig". Þessi saga hafi verið vinsæl þegar þekktasta útgáfa þjóðsögunnar um Valtýr var skráð.

Það hefur samt fundist eldri skráð útgáfa þjóðsögunnar um Valtý en sú hefðbundna, þar sem á grænu treyjuna er einnig minnst og hafa sumir bent á að sú útgáfa sé það gömul að hæpið sé að þýska skáldsagan hafi verið þekkt á Austurlandi á þeim tíma sem sú saga er skráð.

Það sem einkum er talið skorta á sannleiksgildi Valtýssögu er að engar opinberar heimildir hafa fundist um réttarhöld, né dómsorð, hvað þá að aftaka hafi farið fram við Gálgaklett. Þjóðsagan nefnir þó þann sýslumann, eða réttara sagt lögsagnara, sem stóð fyrir rannsókn, réttarhöldum, dómsorði og framkvæmd tveggja aftaka. Sá maður á að hafa verið Jón Arnórsson á Egilsstöðum sem var lögsagnari Hans Wium sýslumanns á Skriðuklaustri sem fór með sýsluvöld í þeim hluta Múlasýslu sem sagan gerist.

Margir hafa svo orðið til þess að leitast við að finna sögunni annan stað í tíma vegna skorts á opinberum heimildum, en samkvæmt þjóðsögunni ættu atburðir að hafa átt sér stað á árabilinu 1769-1783. Þá hafa menn horft til Valtýsvetrar og reynt að finna hann í örófi aldanna. Engar skráðar heimildir lærðra manna eru til um orðið Valtýsvetur fyrir utan ein vísa. Vilja fræðimenn leiða að því líkum að sá vetur hafi annaðhvort verið kallaður Lurkur eða Kollur annarstaðar á landinu.

Vísuna, sem talinn er þessu til stuðnings, orti séra Bjarni Gissurarson í Þingmúla og færð í letur í upp úr 1700 og hefur Valtýsvetur verið reiknaður samkvæmt vísunni aftur til vetrarins 1601-1602 þegar Lurkur geisaði á Íslandi. Þessi vísa er úr ljóðabréfi sr Bjarna þegar hann lét af prestskap 1702 þar sem hann fer yfir ævi sína, en hann er fæddur 1621 og er þarna talin vera að yrkja um það þegar hann hóf prestskap og eru þaðan reiknuð 50 ár aftur til vetrarins Lurks, sem samkvæmt vísunni mun þá hafa verið kallaður Valtýsvetur á Austurlandi. Gallinn við þessa kenningu er samt sem áður sá að engar heimildir eru fyrir dauðadómi Valtýs eða aftöku við Gálgaklett árið 1601, -og hvorki fyrr né síðar, aðrar en þjóðsagan.

Valtýs- grimmi veturinn forðum

var í minnum lengi hér,

rákust þá og rýmdu úr skorðum

Reyðfirðinga bestu kjör.

Eftir þá á ufsafleti

enginn fiskur á neinum vetri

fékkst vel fimmtigi ár;

fór því margur öngul sár.

Leiðin hans Valtýs til aftökustaðarins blasir við úr stofuglugganum mínum. Hún lá frá Egilsstöðum yfir Egilsstaðablá, meðfram Gálgaásnum að Gálgakletti. Sagan segir að það hafi verið bjartur haustdagur, og rétt fyrir aftökuna hafi dregið upp óveðurský sem voru undanfari Valtýsvetrar, "þar kemur sá sem mun hefna mín" á Valtýr að hafa sagt, og síðan "Guð geymi mig en fyrirgefi ykkur"

Það sem hefur valdið miklu um að Valtýssaga sé talin gerviþjóðsaga er sá hluti hennar sem segir frá því að hönd Valtýs bónda hafa verið negld upp á bæjadyraþilið á Egilsstöðum. Þar á hún að hafa þornað og skorpnað í 14 ár þar til Valtýr hinn seki kom óvænt í heimsókn og gekk inn um bæjardyrnar ásamt Jóni lögsagnar. Þá drupu 3 blóðdropar úr hendinni í höfuð Valtýs sem ábending um sekt hans. Frásögnin af hendinni afhöggnu og uppskorpnuðu er talið eitt það sérstakasta sem finna má í íslenskri þjóðsögu og þó víðar væri leitað.

Mörg skáld hafa grúskað í sögunni um Valtý, einn þeirra er Gunnar Hersveinn rithöfundur. Þegar Gunnar var kennari við Menntaskólann á Egilsstöðum hafði hann Gálgaklettinn fyrir augunum út um kennslustofu gluggann. Hann skrifaði þá grein í Sunnudagsblað Moggans um Valtýr á grænni treyju. Greinin hefst á þessum orðum um söguna og þann mann sem þekktasta útgáfa þjóðsögunnar um Valtý er rakinn til:

Þjóðsagan Valtýr á grænni treyju er glæpasaga – sögð á snilldarlegan hátt eftir lögmálum frásagnarlistarinnar og formúlu sem margar spennusögur nútímans eru skrifaðar eftir. Valtýssaga var einungis þekkt á Austurlandi og virðist hafa geymst frábærlega vel í samanburði við ýmsar aðrar munnmælasögur. Við rannsókn á handritum hefur komið í ljós að sagnaþulurinn Halldór Jakobsson á Hofi skrifaði sögu sína um Valtý á grænni treyju að beiðni Magnúsar Bjarnasonar árið 1868. (Gunnar Hersveinn / Morgunnblaðið 30. ágúst 1992)

Halldór Jakobsson var kenndur við Hof í Öræfum þar sem hann bjó mest allt sitt líf. Hafi hann verið rómaður sagnaþulur þá eru ekki neinar tilgreindar heimildir fyrir því, frekar en að hann hafi verið rithöfundur annarra glæpasagna. En Halldór ólst upp til 16 ára aldurs á Gíslastöðum á Völlum, sem eru í sömu sveit og Eyjólfsstaðir. Menn hafa ætlað honum að hafa skáldað upp söguna enda er hún lyginni líkust. En þess ber þá að geta að Halldór var að alast upp á Völlum nokkrum áratugum eftir að þeir atburðir eiga að hafa gerst sem sagan greinir frá og hefur hann þá verið áhugasamur grúskari þegar kemur að því hvað sýslumenn voru á Héraði áður en hann fæddist.

Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari er með samhljóða útgáfu af Valtýssögu í sínu safni en þó nokkru nákvæmari í ýmsum atriðum. Enda er Sigfús fæddur og uppalin á söguslóðinni, auk þess sem hann ól þar mestan sinn aldur. Hann fer ekki dult með að styðjast við útgáfu Halldórs af sögunni og hafa fræðimenn ætlað honum að hagræða henni og bæta við frá eigin brjósti. Að minnsta kosti eru til þrár aðrar útgáfur Valtýssögu.

Árið 1977 kom óvænt fram elsta útgáfa Valtýssögu sem rituð var af Sigurði Jónsyni í Njarðvík eftir frásögn Hjörleifs sterka Árnasonar (1760-1831) á Snotrunesi í Borgarfirði eystra. Telja margir að sú útgáfa sögunnar færi hana aftar í tíma, en hún er hjá Halldóri og Sigfúsi. Því þar eru hvorki nafngreindir sýslumenn né sá myrti. En þess í stað þjóðsögunni um eineygu Mórukollu frá Vafrastöðum á Berufjarðarströnd skeytt við og hún færð upp í Kirkjubæ í Hróarstungu svo úr verður hálfgerð þjóðsagna súpa.

Gunnar Hersveinn rithöfundur fellur í sömu gryfju og flestir fræðimenn sem fjallað hafa um þjóðsöguna, þ.e.a. trúa henni ekki vegna þess að opinberar heimildir skortir. Hann telur þó að um ótímasetta sannsögulega skáldsögu sé að ræða. Í grein Gunnars tilgreinir hann mörg örnefni sem finna má á söguslóðum s.s. Valtýshelli í Hjálpleysu, Símonarlág á milli Eyjólfsstaða og Ketilstaða. Það eru reyndar fjölmörg örnefni og munnmæli sem tengjast Valtý í hans heimasveit á Völlum á Héraði sem ekki hafa ratað í þjóðsögur. Má þar nefna Valtýsskot og Valtýstóft í Vallanesi. Gunnar endar grein sína á að koma með tilgátu um hvar silfrið sé falið sem sagt er vera ástæða morðsins í glæpasögunni.

Símon hét sá myrti í Valtýssögu og var hann vinnumaður á Ketilsstöðum hjá Pétri Þorsteinssyni sýslumanni, sem þar bjó en fór með sýsluvöld annarsstaðar í Múlasýslu. Símon á að hafa verið sendur suður á land með silfur til smíða því engin silfursmiður var á þeim tíma í Múlasýslum, þegar hann var komin aftur heim á Hérað var hann stungin 18 hnífstungum og rændur silfurmununum. Það eina sem Símon á að hafa getað stunið upp í vitna viðurvist áður en hann gaf upp andann var "Valtýr á grænni treyju".

Eitt af því sem talið er gegn sannleiksgildi sögunnar er að ekkert er um þessi mál að finna í Ketilstaðaannál Péturs Þorsteinssonar sýslumanns. En þá má jafnframt hafa í huga að ekkert er þar heldur að finna um síðustu aftökuna á Austurlandi sem kolleiki hans á Eskifirði framkvæmdi. Nokkrar söguhetjur Valtýssögu eru nefndar í Ketilsstaðaannál, Símon vinnumaður sýslumannsins á Ketilsstöðum, ásamt Jóni Arnórssyni lögsagnara, auk annálshöfundarins Péturs Þorsteinssonar sýslumanns.

Sjö sinnum er í Ketilsstaðannál, sem spannar árabilið 1663-1792, er getið mannsmorða og aftaka í kjölfar málaferla. Það sem er þó athygliverðast við umgetin morðmál er að ekkert þeirra kemur upp á Austurlandi. Samt var Eiríkur Þorláksson frá Þorgrímsstöðum  í Breiðdal tekinn af lífi árið 1786 á Eskifirði fyrir að hafa myrt Jón Sveinsson frá Snæhvammi í sömu sveit, eftir að þeir höfðu í félagi við þann þriðja, Gunnstein Árnason frá Geldingi í Breiðdal, gerst útilegumenn á Berufjarðarströnd.

Það er ekkert einsdæmi að opinberar heimildir skorti fyrir þjóðsögu. Um síðustu aftökuna á Austurlandi væri til fáar heimildir ef ekki væri fyrir bréf sem sýslumaðurinn á Eskifirði sendi til Kansellísins í Kaupmannahöfn til þess að fá undanþágu fyrir því að flytja þann dauðadæmda á alþingi til aftöku. Í bókum sýslumanns frá þessum tíma vantar ekki bara síður um aftökuna sjálfa á Mjóeyri við Eskifjörð, heldur einnig hvað varð um tvo samfanga þess dauðadæmda. En rétt eins og við Gálgaklettinn á Egilsstöðum þá lágu bein tveggja manna fyrir fótum Eskfirðinga undir Hólmatindinum við Borgir langt fram á 20. öldina og þjóðsagan geymdi nöfn hverra manna bein þar voru.

Sautjánhundruð og súrkál er einhver mesta ógnaröld sem íslensk þjóð hefur farið gegnum. Harðir vetur, hafís, hungursneyðir og hallæri voru tímanna tákn, að ógleymdum Móðuharðindunum. Þetta var gullöld útilegufólksins Eyvindar og Höllu, sem talin eru hafa haft það mun betra í sinni útlegð til fjalla en almúginn í byggð. Átakanlegt er að lesa lýsingar þeirra skáldanna, Guðmundar G Guðmundssonar í sögu Fjalla-Eyvindar og Jóns Björnssonar í sögu Valtýs á grænni treyju, þar sem þeir fara yfir tíðarandann í lok sautjánhundruð og súrkál.

Um aldarmótin átjánhundruð var Ísland ofurselt danskri einveldisstjórn og harðsvíruðu verslunarfyrirkomulagi. Aldrei hefur Ísland verið nær því að gefast upp við að halda lífi í þjóð sinni og aldrei hefur sorfið meira að norrænum kynstofni, utan þess er dó út á Grænlandi og í lítt kunnum löndum Norður-Ameríku á fimmtándu og sextándu öld.

Skattheimta af landinu var seld hæstbjóðanda, hvort sem hann var ótíndur fjárkúgari eða siðlaus ribbaldi, aðeins ef kóngurinn fékk sitt. Jafnvel einstök sýsla var þannig seld á leigu misvitrum og misgóðum sýslumönnum, sem dæmdir voru ærulausir annaðhvort ár og lágu, ef svo atvikaðist, í slagsmálum og fylleríi um sjálfan þingtímann á Þingvöllum. Sem hlunnindi höfðu þeir sakareyri, sem þeir dæmdu sjálfir af fórnardýrum sínum, og voru þeir fáu menn, sem heita máttu nokkurnveginn bjargálna, aldrei öruggir fyrir þeim.

Refsilöggjöfin var Stóridómur: Hýðing og brennimark fyrir smá yfirsjónir en skammarlegt líflát fyrir það sem meira var, og við þetta bættist réttleysi í málarekstri og mátti til undantekninga telja, ef maður var sýknaður. (Guðmundar G Guðmundssonar / Saga Fjalla-Eyvindar bls 11)

Þegar sveitungar Valtýs á Eyjólfsstöðum snéru baki við bjargálna bóndanum og löttu ekki sýslumann til þess að losa sveitina við grunaðan morðingja þó svo að sekt væri ekki sönnuð, þá komst Jón Björnsson svo að orði í skáldsögu sinni "Valtýr á grænni treyju": 

Lítilmennska er sterkast aflið í mannheimum. Hún vinnur oft stærri sigra en frægustu hershöfðingjar. Hún getur náð slíkum tökum á heilum þjóðum, að þær gleymi sjálfum sér og láti öll sín dýrmætustu djásn af hendi fyrir augnablikshagnað sem þó er ekki annað en blekking.

Lítilmennið ræðst alltaf á garðinn þar sem hann er lægstur. Lotning lítilmennisins fyrir öllu, sem er sterkara en það sjálft, er takmarkalaus. Sönn drengskapartilfinning er því framandi. Það hikar ekki við að fórna vináttu á altari ágirndar og öfundsýki, en fóðrar þó alltaf gerðir sínar með tilliti til almenningshagsmuna.

Sannleikur og lygi eru innihaldslaus hugtök í augum lítilmennisins. Það notar lygina í hvert skipti sem hagnaðarvon er fyrir það sjálft og virðist ekkert hafa við það að athuga. Lygin verður að sannleika í augum smámennanna, þegar hún getur fullnægt hagnaðarvon þeirra. (Jón Björnsson / Valtýr á grænni treyju bls 184)

Gálgakletturinn að baka til; steinarnir sem liggja t.h., og eru nú að hverfa ofan í svörðinn, má ætla að séu þeir steinar sem notaðir voru til að fergja gálgatréð. Þeim var velt niður af klettinum eftir 1960. Margt bendir til að Gálgaklettur sé forn aftökustaður. Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari sagði að beinin sem voru undir Gálgakletti séu af Jóni skarða og Valtý hinum seka. Hann segir að Jón skarði hafi lagst út eftir að hafa verið dæmdur sekur fyrir sifjaspell og hafi leynst í Hrafnavík, sem er skammt innan við Egilsstaði, við fljótið niður af Höfða

Jón Arnórsson var lögsagnari Hans Wium sýslumanns á Skriðuklaustri í Fljótsdal, Jón hafði aðsetur á Egilsstöðum. Lögsagnari var þeirra tíma fulltrúi sýslumanns. Það var Jón sem þjóðsagan segir að hafi dæmt báða Valtýana sem tóku út sinn dauðadóm við Gálgaklett. Eitt af því sem haldið hefur verið á lofti við að rýra sannleiksgildi sögunnar um Valtýr á grænni treyju, er að samkvæmt þekktustu gerð hennar liðu 14 ár á milli aftaka. En samkvæmt skráðum heimildum þá var Jón Arnórsson á Egilsstöðum lögsagnari í einungis 9 ár, eða frá því 1769 -1778, þá fékk hann sýslu á Snæfellsnesi. Svona getur nú snilldarlega sögð glæpasaga auðveldlega verið hrakin þegar farið er að kanna sannleiksgildið samkvæmt skráðum heimildum.

Um Hans Wium má þessu við bæta að hann mun hafa fengið sýsluembætti sitt í arf eftir föður sinn Jens Wium, sem var danskur, og á að hafa keypt sýslumannsembætti yfir hluta Múlasýslu á 300 ríkisdali án þess þó að hafa hundsvit á lögum. Hann réði því lögsagnara upp á formlegheitin. Endalok Jens sem sýslumanns og lögsagnara hans voru þegar þeir hurfu á dularfullan hátt í Seyðisfirði, lögsagnarinn fannst dauður en Jens aldrei. Út af Jens Wium er komið fjölmargt ágætis fólk á Íslandi, þess á meðal síðuhafi.

Hans Wium fékk fleira í arf eftir Jens föður sinn en sýsluna. Hann fékk hin svo kölluðu Sunnevumál. Sunneva var ung stúlka úr Borgarfirði eystri sem hafði eignast barn í lausaleik er hún kenndi manni sem sór fyrir barnið. Hún breytti þá framburði sínum og kenndi barnið Jóni bróður sínum. Systkinin voru Jónsbörn en voru þegar þetta gerist komin í fóstur hjá bónda í Geitavík í Borgarfirði eystri, Sunneva 16 ára og Jón 14 ára.

Þau systkinin voru flutt upp í Fljótsdal til Jens sýslumanns sem dæmdi þau umsvifalaust til dauða. Nokkrum dögum eftir dauðadóminn hvarf Jens sýslumaður í Seyðisfirði. Nokkru síðar tók Hans sonur hans við sýslu og Sunnevumálum, sótti hann um náðun til konungs til handa systkinunum og sluppu þau við að dauðadómnum væri framfylgt vegna ungs aldurs.

Sunneva var sögð forkunnarfögur, þá fegurst kvenna á landi hér; segir þjóðsagan. Eignaðist hún fljótlega annað barn í Fljótsdalsvistinni þá 19 ára gömul. Þá feðraði hún barnið Hans Wium sýslumanni. Sagt var að Hans hafi fengið Sunnevu til að breyta um framburð og kenna bróður sínum frekar um aftur. Hans á að hafa reynt að telja henni trú um að þau systkinin myndu sleppa enn á ný við harðann dóm vegna ungs aldurs.

Jón bróðir Sunnevu viðurkenndi ekki líkamlegt samræði við systur sína en sagði að ef Sunneva segðu svo yrði svo að vera. Hann meðgekkst barnið eftir dauða Sunnevu, sem hafði áður snúist hugur og haldið sig við að Hans væri faðirinn. Hún á að hafa sagt að hann hefði hrætt hana til að kenna Jóni barnið. Þjóðsagan segir að Jón hafi misst viljann til lífsins eftir að Sunneva systir hans var öll. Jóni hlotnaðist þó ekki aftaka samkvæmt lögum. Dauðadómi var breytt í ævilanga þrælkun á Brimarhólmi. Fyrir játningu og afdrifum Jóns Jónssonar skortir ekki skráðar opinberar heimildir.

Þjóðsagan segir svo um dularfullan dauða Sunnevu, að Hans Wíum sýslumaður hafi farið með hana frá Skriðuklaustri að næturlagi, komið henni fyrir í poka og drekkt í Sunnevuhyl í Bessastaðaá. Þetta er náttúrulega bara heimildalaus gerviþjóðsaga yfir örnefni. Til er landsfræg þjóðvísa, sem lifað hefur í gegnum aldirnar, sem á að vera um heimferð Hans Wíum frá hylnum í Bessastaðaá þessa nótt.

Týnd er æra, töpuð er sál,

tunglið veður skýjum;

Sunnevunnar sýpur skál

sýslumaður Wíum.

Svona er nú þjóðsagan áreiðanleg þegar að er gáð og hún borin saman við skráðar heimildir. Þá stendur varla steinn yfir steini. Þó svo að mannbein liggi undir Gálgakletti og gálgasteinar þar við hlið, þá er þar um að ræða gerviþjóðsögu. En fram hjá því verður ekki komist að hún og örnefnið eru oft einu heimildirnar um stað og atburð honum tengdur.

Það er bæði gömul saga og ný að opinberar heimildir yfir óhæfuverk veraldlegs valds eiga það til að glatast. En staðreyndin er að hvorki fyrr né síðar hefur sannleikurinn verið annað en lyginni líkastur, nema að með hann hafi verið misfarið í málatilbúnaði. Það liggur því beinast við að trúa gerviþjóðsögunni af Valtý á grænni treyju.

 

Heimildir;

Facebook - gamlar ljósmyndir; Gálgaás, Egilsstaðakirkja og Gálgaklettur (sennilega tekin af Edmund Bellesen sem sveif um á svifi yfir Héraðinu í kringum 1970) 

Þjóðsögur Sigfúsar Sigfússonar

Þjóðsögur Jóns Árnasonar

Úr manna minnum - greinasafn um íslenskar þjóðsögur; Gluggað í "gerviþjóðsögu" / Hannes Pétursson.

Múlaþing 26-1999; Valtýr á grænni treyju/Jón Sigurðsson - Valtýr á grænni treyju/Indriði Gíslason - Þessi mun hefna mín/Páll Pálsson

http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3289854&lang=1

https://timarit.is/page/1770511#page/n16/mode/2up

Haustskip/Björn Th Björnsson

Skyldi karl helvítið vera að villa um fyrir mér

Þar sem þjóðvegur eitt liggur úr efra niður í neðra, á milli Egilsstaða og Reyðarfjarðar, er Eyvindarárdalur skammt fyrir ofan Egilsstaði. Um þessar slóðir hefur þjóðvegur þeirra í efra legið niður í neðra frá örófi alda. Svolítið áður en farið er upp á Fagradal er áningastaður Vegagerðarinnar. þar sem kallað er Hnúta. Skilti eru gengt Kálfshól, -sem er austan Eyvindarár, rétt norðan við Hnútuna og rétt ofan við Vopnalág, -og eru þau með sögulegum fróðleik.

Í Eyvindarárdölum er stutt vegalengd í flesta staði í neðra og hafa verið uppi hugmyndir að þarna væri staður fyrir "samgöng" þ.e. jarðgöng sem tengja flesta þéttbýlistaði á Austurlandi. Eða réttara sagt það efra niður í neðra, því eins og gamli Héraðsbúin sagði þegar hann fyrst kom niður í ónefndan fjörð, þá kom honum það mest á á óvart hvað stutt var til allra átta.

Það á að hafa verið galdramaðurinn Dalhúsa-Jón, sem kom nafninu á hólinn, þegar hann rak hvalkálf úr Mjóafirði upp á Hérað. Reyndar eru sögurnar af því tvær og í annarri eru hvalkálfarnir tveir, og þá úr Eskifirði. Í báðum sögunum er galdramaðurinn með einn strák með í för sem fer á undan með hvalkálfana í taumi með þau fyrirmæli frá Jóni, sem á eftir rekur, að hann megi alls ekki líta til baka. En það gat strákurinn náttúrulega ekki stillt sig um og leit til baka við Kálfshól, sem er skammt fyrir innan Dalhús og stöðvaðist þar reksturinn. Heitir hóllinn síðan Kálfshóll samkvæmt þjóðsögunni.

Eins og skilti Vegagerðarinnar greina skilmerkilega frá er Kálfshóll til sem þekktur sögustaður með sama nafni löngu fyrir tíma Dalhúsa-Jóns. Þar sat goðinn Helgi Ásbjörnsson fyrir Helga og Grími Droplaugarsonum, ásamt mönnum sínum, Þegar þeir bræður komu ásamt sínu liði yfir Fönn frá Nesi í Norðfirði. Er frá þessu skýrt í Droplaugarsonasögu og hét því staðurinn þegar Kálfshóll á söguöld.

Þarna kom til bardaga, féllu Droplaugarsynir ásamt fleirum. En Grímur reyndist með lífsmarki þegar líkin höfðu verið flutt til bæjar, var hann græddur fyrir tilstilli Gróu frænku sinnar á Eyvindará og hefndi síðar Helga bróður síns með því að drepa Helga Ásbjörnsson. Upplýsingaskiltin við áningastað vegagerðarinnar greina frá þessari sögu.

Á Kálfshól var seint og síðar meir byggður bær, en þar var aðeins búið í stuttan tíma. Bærinn mun hafa verið byggður 1850 og þar búið til 1864, eftir það voru hús nytjuð sem beitarhús frá Dalhúsum. Það má vel ímynda sér að sunnan undir Kálfshólnum hafi verið skjólgott bæjarstæði fyrir norð-austan áttinni, en landlítið og stutt til allra átta undir snarbrattri Gagnheiðinni, niður að Eyvindaránni. Bærinn var austan við á og stóð á milli Dalhúsa og Þuríðarstaða en allir þessir bæir eru nú löngu komnir í eyði og hafa sennilega alla tíð talist til kotbæja.

Það var Magnús Jónsson  frá Kollstaðagerði sem byggði upp á Kálfshóli með seinni konu sinni Þuríði Árnadóttur frá Sævarenda í Loðmundarfirði. Magnús hefur þar búið um fimmtugt og á sextugaldrinum, en Þuríður hátt í tuttugu árum yngri. Þuríður átti eina dóttur fyrir búskap þeirra sem ólst upp hjá föður sínum Gísla Nikulássyni sem bæði bjó á Dalhúsum og síðast á Þuríðarstöðum. Magnús var ekkjumaður og átti fjögur börn með Guðnýu Bjarnadóttir fyrri konu sinni, tvö barna þeirra fylgdu honum í Kálfshól. Þuríður og Magnús eignuðust 6 börn saman. Árið 1860 varð Magnús úti á Eskifjarðarheiði og bjó Þuríður í Kálfshól eitt ár eftir það ásamt börnum þeirra.

Næstu og jafnframt síðustu ábúendurnir á Kálfshól voru hjónin Bjarni Eyjólfsson,  og Eygerður Gísladóttir. Þau voru bræðrabörn og áttu 8 börn. Vorið 1861 fluttust þau að Kálfshóli og eru skráð þar þrjú ár. Búskap lauk þar er þau fluttust á brott vorið 1864. Fjölskyldan dreifðist við brottför frá Kálfshóli. Á Kálfshóli voru síðan beitarhús frá Dalhúsum uns búskap lauk í Dalhúsum vorið 1945.

Ævi fyrsta ábúandans á Kálfshól var um margt raunaleg. Magnús Jónsson var grunaður um að hafa verið valdur að mannshvarfi 24 ára gamall, og virðist hafa mátt þola morðgrun alla ævi. „Magnúsi er svo lýst, að hann væri vel meðalmaður á hæð, en fremur grannur og krangalegur. Einfaldur var hann mjög, og margt fákænlegt skraf eftir honum haft. Hann var ódjarflegur í framgöngu og flóttalegur“; eða svo segir svæsnasta þjóðsagan. Í sálnaregistri Vallneskirkju er Magnúsi aftur á móti lýst í stuttu máli „geðhægur, ekki illa að sér“.

Haustið 1826 fóru Vallamenn í löggöngur í Reyðarfjarðadali; þ.e. austur fyrir Egilsstaðaháls yfir í Eyvindarárdal og dalina þar inn af, Hvíslar-, Fagra-, Svína- og Slenju-dali. Fénu var smalað vestur fyrir Egilsstaðaháls. Að smalamennsku lokinni var safnið réttað í Höfðarétt. Þar kom í ljós að hluti fársins var úr Eiðaþinghá og var ákveðið að reka það austur fyrir háls í Dalhús sem var þá innsti bær í Eiðaþinghá.

Til þess rekstrar voru fengnir Magnús og Nikulás Eyjólfsson 15 ára gamall frá Gíslastöðum. Þeir fóru frá Kollstaðagerði, þar sem Magnús átti heima hjá foreldrum sínum. Bæði í smalamennskunni og áður en þeir lögðu af stað í Dalhús hafði Nikulás strítt Magnúsi svo að hann reiddist. Hafði Magnús m.a. reytt prik til höggs að Nikulási og þegar hann forðaði sér hótað hann að jafna málin seinna.

Magnús kom svo einn heim í Kollstaðagerði eftir að þeir Nikulás höfðu skilað fjárrekstrinum  í Dalhús. Hann sagði að Nikulás hefði ætlað strax heim í Gíslastaði og fara stystu leið inn Aura, eftir fjallgarðinum sem skilur að Héraðið og Reyðarfjarðadali. Daginn eftir kom í ljós að Nikulás hafði ekki skilað sér í Gíslastaði og var þá farið að leita, og ganga á Magnús hvar nákvæmlega þeir hefðu skilist að, kalt hafði verið í veðri og bleytu slydda. Magnús benti leitarmönnum á staðinn. Þar fyrir innan voru blautir leiraurar en engin spor finnanleg eftir Nikulás.

Mikil leit fór fram af Nikulási, en ekki fannst hann, yfirheyrði sýslumaður Magnús í framhaldinu án frekari eftirmála. Í prestþjónustu bók Vallanessóknar er skráð að 19. september árið 1826 hafi Nikulás Eyjólfsson frá Gíslastöðum orðið úti á Aurunum í kulda-slagveðri og ekki fundist.

Ýmislegt varð til að Magnús mátti búa við morðgrun, m.a. er til saga af því að systir Nikulásar, sem var veik á geði og flakkaði um sveitir, hefði komið í Kálfshól á meðan Magnús bjó þar. Sá hún þar silfurhnappa á treyju Magnúsar og sagði; „þetta eru hnappar af treyju Nikulásar bróður míns“. Á hún að hafa sagt frá þessari heimsókn víða.

Viðhorfið til Magnúsar kemur kannski berlega fram í umsögn Níelsar Sigurðssonar pósts sem fann Magnús dauðan eftir að hann hafði orðið úti á Eskifjarðarheiði vorið 1860. Í sögum Landpóstanna er m.a. haft eftir Níels; „skyldi karl helvítið vera að villa um fyrir mér“. Níles hafði villst í þoku á heiðinni sumarið 1860. Gengið í hringi þannig að hann kom aftur og aftur að sama stað og varð þá hugsað til Magnúsar sem nýlega hafði týnst á heiðinni. Níels sá síðan þar í þokunni þúst og var þar lík Magnúsar sitjandi með baggann við bak undir stórum steini, skreið þá orðið maðkurinn inn og út um vitin.

Í Grímu hinni nýju, safni þjólegra fræða íslenskra, eftir Þorstein M Jónsson frá Útnyrðingsstöðum er hvarfi Nikulásar og raunum Magnúsar í framhaldi þess gerð góð skil. Þorsteinn segir þar frá því að hann hafi fengið skýringu á því hvað varð um Nikulás. Það gerðist þegar hann var ásamt Gunnari Jónssyni sjúkrahúsráðsmanni á Akureyri á ferð á Héraði sumarið 1935 meira en 100 árum eftir hvarf Nikulásar.

Þeir voru þá að koma í Útnyrðingsstaði að kvöldlagi til að gista og Gunnar spurði Þorstein hvort einhver vissi hvað um Nikulás varð. Það sagðist þorsteinn ekki vita og efaðist um að nokkuð mundi um það vitnast eftir öll þessi ár. Þá segir Gunnar; „ það veit ég“. Hann segir honum svo frá því Helga Bjarnadóttir á Gunnlaugstöðum hafi frætt sig um það en hann hafi ekki mátt segja frá því fyrr en Helga væri dáin, sem hún þá var.

Faðir Helgu hafði flutt í Kollstaðagerði, næst á eftir búsetu foreldra Magnúsar þar, þegar hún var lítil stúlka. Helga sagði Gunnari að hún hafi verið send einn morgunn til að vitja um silunganet í Kollstaðagerðis tjörninni og þegar hún var að draga netið var það óvenju þungt. Þegar hún hafði dregið það að bakkanum var í því beinagrind af manni í fataleyfum. Henni sagðist strax hafa komið Nikulás í hug en losað beinagrindina úr netinu með stjaka, sem síðan hvarf í tjörnina. Yfir þessu hafði hún þagað vegna þess að svo oft hafði hún heyrt áburðinn á Magnús að hún treysti sér ekki til að segja frá þessu svo hún lenti ekki í vandræðum vegna fundarins, þó svo meira en aldarfjórðungur hafi þá verið liðin frá hvarfi Nikulásar.

Helga var mikil og grandvör merkiskona á Völlum um sína daga, m.a. lengi yfirsetukona Vallamanna. Þorsteinn ber þetta svo í tal við sína nánustu og þá segir Guðlaug systurdóttir hans honum frá því að þetta hafi henni sagt af Þuríði í Arnkelsgerði, sem hafði þetta eftir Helgu með sama formála og Gunnar; að ekki hafi mátt segja frá þessu fyrr en eftir dauða Helgu. Þorsteinn telur alveg víst í Grímu að Magnús hafi verið saklaus af morðáburðinum.

Það megi merkja á þeim persónuleika sem Magnús hafði að geyma samkvæmt samtíma lýsingum, hann hafi verið laus við illsku og allt undirfeli. Líklegra sé að Nikulás hafi hætt við að stytta sé leið inn fjall þegar hann kom að drullunni á Aurnum í krapahríð og kulda. Þess í stað ákveðið að fara á eftir Magnúsi heim í Kollstaðagerði en með einhverju móti lent í tjörninni í myrkri og hríð, eða jafnvel niður um ísskæni.

Það verður seint sagt um Kálfshól að þar sé gæfulegt bæjarstæði en hvort að þarna í nágreninu sé gott vegstæði úr efra í neðra skal ósagt látið. Stutt fyrir utan Kálfshól eru Dalhús. Þar hafa verið gerðar athuganir á því hvort rétt sé að láta næstu og stærstu göng Íslandssögunnar, Seyðisfjarðargöng, koma upp í efra.

Enn eru á sveimi eldri hugmyndir um að gera jarðgöng úr Seyðisfirði yfir í Mjóafjörð og úr Mjóafirði yfir í Norðfjörð og tengja svo neðra upp í efra með göngum úr Mjóafirði upp í Hérað. Svo eru það allra nýjustu gangnahugmyndir sem ganga út á sömu göng en hafa tenginguna í Eskifjörð úr efra í neðra. Báðar þessar leiðir fór Dalhúsa-Jón með hvalkálfareksturinn sem stoppaði við Kálfshól.

Smalinn - 5. hluti endir

Rétt er að slá botn í þjóðsöguna um smalann, sem átti ekki sjö dagana sæla "út um græna grundu", með því að gera lífshlaupi þess manns skil er mátti þola að ævin snérist um hvarf tveggja smaladrengja og lauk lífinu sennilega með hjartaáfalli.

Páll Pálsson bókbindari var sagður bæði atgerfis- og gáfumaður um sína daga, þó svo að ekki sé hægt að segja að gæfan hafi verið honum hliðholl. Sr. Sigmar Torfason fyrrum prestur á Skeggjastöðum á Langanesströnd og prófastur N-Múlasýslu gerði örlitla leiðréttingu við hvimleiða prentvillu í ártali, sem kom fram í grein Hólmsteins Helgasonar um Tungu-Brest, í tímaritinu Súlum í næsta tbl. á eftir grein Hólmsteins. Þar bætir Sigmar um betur og rekur æviferil Páls eftir því sem hægt er samkvæmt skráðum opinberum heimildum og er sá ferill nokkuð í takt við Þjóðsöguna.

Páll er talinn fæddur í Bakkasókn í Öxnadal árið 1818, þó er hann sagður fæddur í Illugastaðasókn í Fnjóskadal samkvæmt Ættum austfirðinga. Hann elst upp hjá foreldrum sínum m.a. að Hraunshöfða í Öxnadal þangað til þau yfirgefa Norðurland og flytja austur á Hérað, nokkru eftir hvarf Þorkels. Foreldrar hans koma fram í manntali í Sauðhaga á Völlum 1835 en þá er Páll 17 ára skráður sem léttadrengur í Geitagerði í Fljótsdal. Hann er skráður vinnumaður á Ketilsstöðum á Völlum um og upp úr 1840, eftir það virðist hann hafa synjað fyrir barn, Helga Pálsson síðar talinn vera staddur í Papey.

Samkvæmt Ættum Austfirðinga er hann á Freyshólum Völlum 1842 og kvænist þá Guðrúnu Einarsdóttir, Ásmundssonar bónda á Stóra-Sandfelli í Skriðdal, þau eru sögð eiga tvö börn saman Einar og Ingibjörgu. Einhverra hluta vegna flytur hann af Völlum á Héraði 1848 að Áslaugarstöðum í Vopnafirði. Skráður bókbindari á Þorvaldsstöðum í Vopnafirði 1850. Húsmaður og síðar bókbindari á Breiðumýri í Vopnafirði. Guðrúnar konu hans er þar hvergi getið í manntölum og hans ekki sem ekkjumanns.

Úr Vopnafirði flyst hann í Viðvík á Langanesströnd og kvænist þar Önnu Sæmundsdóttir frá Heiði á Langanesi þann 23. ágúst 1852, Páll er þá 34 ára, en Anna 20 ára. Anna lést af barnförum í nóvember 1852, þannig að stutt var sambúð þeirra. Páll og Anna áttu fyrir hjónbandið saman son sem hét Stefán sem ólst upp hjá Friðfinni og Ingibjörgu á Gunnarsstöðum á Langnesströnd, eftir fráfall Önnu dvelur Páll að mestu í Vopnafirði, þar til hann flytur aftur á Langnesströnd í Gunnarsstaði.

Þriðja kona Páls varð svo Helga frá Gunnarsstöðum, dóttir þeirra Friðfinns og Ingibjargar sem ólu upp Stefán son Páls og Önnu. Þau Helga voru gefin saman 12. ágúst 1857, Páll þá 39 ára en hún 18 ára. Þau áttu saman fjögur börn, Hólmfríði, Guðríði, Pál og Pál Eirík. Páll virðist einungis hafa verið með búskap þann stutta tíma sem þau Helga þoldu við í Kverkártungu, en annars verið í hús- og vinnumennsku á bæjum á Héraði, Vopnafirði og Langanesströnd, eða þá sem bókbindari enda oftast kenndur við þá iðn.

Í handritspunktunum sem Sigfús Sigfússon styðst við í sögu sinni af Tungu-Bresti, segir svo frá síðustu ævi árum Páls:

Eitthvað fór í ólag um hjónaband þeirra Páls og Helgu, enda voru þau að ýmsu ólík. Hann var hreinlátur og þrifinn en hún óþrifin mjög en dugleg. Þau voru ekki lengi saman. Þá skildu samvistir. Ekki veit Þóra hvort það var sakir ósamlyndis eða sökum fátæktar eftir samkomulagi. Hún fór þá vorið 1863 vinnukona að Hamri í Selárdal í Vopnafirði og var þar tvö ár og síðan önnur tvö ár á Þorvaldsstöðum í Selárdal hjá Stefáni Jónssyni er þar bjó kvæntur. Áttu þau barn saman 2. júlí 1867 er Friðrik hét. Var hún þá látin fara burtu og var hún þá á Refstað næsta ár. En vorið 1868 fór hún að Eyjólfsstöðum á Völlum með Friðrik son sinn, en Páll fór þá norður á Strönd í átthaga sína 7 ára(?).

Skömmu síðar fór hún þá aftur norður á Strönd og tóku þau Páll þá aftur saman og voru í húsmennsku í Miðfjarðarnesseli. Þar voru þau 1872-3. Varð hún þá þunguð af völdum Páls. Vorið 1873 ætlaði Páll austur í Vopnafjörð og kom þá áður að Miðfirði og hitti húsmóðurina Matthildi að máli og sagði henni frá ferð sinni, Matthildur var yfirsetukona. Páll sagði henni að óvíst væri að hann kæmi bráðlega aftur. En Helga mundi innan skamms verða léttari. Bað hann hana að sitja yfir henni og ef barnið yrði sveinbarn skyldi hún láta það heita Þorstein Eirík. En ef það yrði meybarn skyldi Helga ráða nafninu. Fleiri ráðstafanir sagði hann Matthildi eins og hann byggist við að koma alls ekki aftur. Þóra heyrði samtal þeirra og varð það minnisstætt.

Síðan fór Páll aftur austur í Vopnafjörð og fékk gistingu á veitingahúsi í kauptúninu og hélt þar til í tvær-þrjár nætur og drakk allmikið, enda var hann nokkuð drykkfelldur. Síðasta morguninn vildi hann ekki vín smakka en fór út í Leiðarhöfn að hitta Andrés Nielssen er þar bjó. Var vinfengi milli þeirra. Bað hann Andrés að lofa sér að deyja hjá honum, þess mundi ekki langt að bíða því hann væri orðinn kaldur upp að hnjám. Andrés tók því vel að veita honum gistingu þó hann byggist ekki við svo bráðum dauða hans. Páll lagðist þá fyrir og var hlúð að honum en kuldinn færðist upp eftir honum þrátt fyrir það og dó hann um nóttina .

Páll andaðist 2.júlí 1873 þá 55 ára, hann var jarðsettur á Hofi í Vopnafirði 11. júlí, þremur dögum seinna þann 14. fæddi Helga þeirra fjórða barn sem hlaut nafnið Páll Eiríkur.

Þráðurinn í þessari sögu um þá bræður Pál og Þorkel liggur víða og við það grúsk birtust myndir af harðneskjulegum aðstæðum fátækra barna fyrr á tímum. Ein af þeim þjóðsögum, sem landsfrægar urðu um mál þetta var Guðbjargar-draumur. Um hann er til kvæðabálkur sem lýsir draumi móður þeirra bræðra þegar hún lánaði Sigurði á Þverbrekku Þorkel son sinn, sem smala.

Til að fá heillega mynd um ævi og örlögum Páls þarf að leita vítt og breitt um þjóðsögurnar, þó svo þær hafi ekki verið á einu máli um orsakir reimleikanna í Kverkártungu, og í þeim sé hvergi getið orsaka Tungu-Brests, sem lifðu í munnmælum á Langanesströnd fram á daga internetsins. Saga Þorkels er skilmerkilega skráð í bókinni Sópdyngju og þó svo að þar sé um að ræða þjóðsagnasafn byggt á munnmælum þá er þar samhljóma texti úr skjali, sem notaður var í eina opinbera réttarhaldinu er fram fór vegna hvarfs smalans.

 

Heimildir:

Þjóðsagnasafn Sigfúsar Sigfússona (þrjár sagnir þ.a. Guðbjargardraumur)/ Þjóðsögur Ólafs Davíðssonar (þrjár sagnir) / Þjóðsögur Jóns Árnasonar (tvær sagnir) / Gráskinna hin meiri (ein saga) / Að vestan (ein saga) / Rauðskinna (ein saga) / Reimleikar, Árni Óla / Fátækt fólk, Tryggvi Emilsson / Annáll 19. aldar, sr. Pétur Guðmundsson / Langnesströnd.is / Sveitir og jarðir í Múlaþingi /Súlur 3. árg, Hólmsteinn Helgason / Súlur 4. árg, sr. Sigmar Torfason (Geymdar stundir IV-Ármann Halldórsson)/ Dagur 44.tbl 30.10.1924, Ingimar Eydal / Dagur 3.tbl. 17. 01. 1935, Ólafur Jónsson / Sópdyngja I bindi

Smalinn - 4. hluti

Langt fram á 20. öldina var hvarf smalans, Þorkels Pálssonar í Öxnadal, viðkvæmt mál af skiljanlegum ástæðum, meðan atburðirnir voru ennþá nálægt fólk. Forfeður náinna ættingja og vina gátu leigið undir grun um að hafa hylmt yfir morð. Þetta má sjá í blaðagreinum frá fyrri hluta 20. aldarinnar m.a. þegar á mál þetta var minnst í nýju þjóðsagnasafni, -Rauðskinnu.

Í þjóðsagnabókinni Sópdyngju (1940) eftir Braga Sveinsson er stórmerkilegt safn alþýðlegs fróðleiks, sem hann og Jóhann bróðir hans tóku saman. Sópdyngja hefur að geyma ítarlega frásögn af hvarfi smalans á Þverbrekku. Þar kemur fram að réttarhöld fóru fram vegna þessa máls 15 árum eftir að Þorkell hvarf, en þau voru af allt öðrum ástæðum en ætla mætti.

Frásögnin í Sópdyngju hefur að geyma fjölda nafna, ættfærslna og persónulýsinga þeirra sem að málinu komu. Enda höfundar ættaðir af vettvangi og munnmælasagan komin til þeirra tiltölulega stuttan veg. Líkt og í örðum þjóðsagnasöfnum þá eru foreldrar Þorkels smala sagðir Páll Eiríksson ættaður úr Köldukinn kona hans var Guðbjörg Þorkelsdóttir frá Miðvík á Svalbarðsströnd, áttu þau þrjá syni, Þorkel, Eirík og Pál. Þau eru sögð skörp gáfuð, en fátæk og bjuggu á Hraunshöfða í Öxnadal þegar örlaga atburðurinn gerist sumarið 1828.

Sigurður Sigurðsson var bóndi á Þverbrekku í Öxnadal. Hann var sonur sr. Sigurðar Sigurðssonar sem þá var prestur á Bægisá. Sigurður á Þverbrekku var nýkvæntur Valgerði Björnsdóttur frá Hofi í Svarfaðardal. Sigurður á Þverbrekku var talinn "dagfarsprúður, en funa bráður". Um Valgerði var sagt að hún væri "í meira lagi naum". Þau höfðu fengið Þorkel, sem þá var 16 ára gamall, lánaðan sem smala frá hjónunum í Hraunshöfða. En Þorkell hafði farið í smalastarfið nauðugur og hafði beðið Guðbjörgu móður sína að hafa sig heima, því var þá ekki við komið vegna fátæktar í Hraunshöfða.

Sunnudagskvöld eitt um heyskap var Þorkell með kvíaærnar og átti að gæta þeirra um nóttina. Þoka var og suddi. Nokkru eftir háttatíma kom vinnumaðurinn á Þverbrekku úr bæjarangli um dalinn og var hann drukkinn. Vinnumaður þessi hét Stefán Jónsson og var kallaður sveri eða drykkju Stefán. Hann þótti frekar "hvimleiður á heimili". Þegar hann kemur heim á Þverbrekku þá klagar hann Þorkel smala fyrir það að vera með kindurnar í túninu.

Sigurður, sem var háttaður ásamt Valgerði, vildi ekki gera mikið með þetta því það væri þoka sem Þorkell líklega hræddist. Valgerði leist ekki á að kindurnar bitu grasið af óslegnu  túninu og tók undir við Stefán með neyðarlegum orðum. Það endaði svo að Sigurður snaraðist á fætur og rauk út úr bænum hálfklæddur.

Þegar hann kom út greip hann með sér sleðameið úr járni sem stóð við bæjarþilið og notaður var til að smala kúnum og hljóp niður á tún. Þar kom hann að Þorkeli á rjátli við ærnar og hafði engan formála, heldur sló til hans. Þorkell bar fyrir höndina en höggið var svo þungt að hann bæði handleggs og kjálkabrotnaði.

Valgerður hafði sent Stefán á eftir Sigurði, og kom hann að þar sem Sigurði var runnin reiðin og hélt kjökrandi um Þorkel. Stefán á að hafa sagt Sigurði að ekki þíddi að vola og að um þessi sár yrði ekki bundið. Var svo unnið til fulls á drengnum og komu þeir sér saman um að fela líkið í torfbunka á nesinu við túnið.

Morguninn eftir reið Stefán sveri í Hraunshöfða og tilkynnti Páli og Guðbjörgu hvarf Þorkels. Varð þeim mjög hvert við, kom Guðbjörgu þetta ekki alveg á óvart, því skömmu áður hafði hana dreymt draum, sem henni þótti ekki góðs viti og áleit að boða mundi vofegileg afdrif einhvers sinna nánustu. Er þessi draumur til í þjóðsagnasöfnum og nefnist Guðbjargar draumur.

Páll reið strax í Þverbrekku til að leita að syni sínum. Hafði hann fengið ýmsa sveitunga sína með. Leituðu þeir allan daginn án árangurs. Sigurður bóndi hélt sig að mestu heima um daginn og tók lítið eða ekki þátt í leitinni. Var hann fámáll og varla mönnum sinnandi. Ýmsar getgátur voru um hvarfi drengsins, og héldu menn fyrst, að hann hefði ráfað á fjöll í þokunni.

Margar leitir voru gerðar að Þorkeli og sumar fóru ansi nærri sanni. Taldi t.d. einn sig hafa þreifað á líki þar sem hann leitaði í myrku útihúsi og annar dreymdi Þorkel í torfstabbanum. Þeir Sigurður og Stefán eiga samt alltaf að hafa verið fyrri til að færa lík Þorkels þannig að það fyndist ekki. Á endanum eiga þeir að hafa farið með það á Bægisá til sr. Sigurðar sem hafði komist að hinu sanna hjá syni sínum og hann á að hafa falið lík Þorkels undir kirkjugólfinu. Líkið á svo að hafa verið flutt að Hrafnagili í Eyjafirði og verið þar grafið með leynd.

Þá bjó þar Magnús prófastur Erlendsson, en Hallgrímur, tengdasonur hans, var þá aðstoðarprestur hjá honum. Nokkrum árum síðar var gröf tekin í kirkjugarðinum án vitundar þeirra prestanna, og kom þá upp lík Þorkels, lítt rotið, með lambhúshettu á höfðinu, og sneri hún öfugt. Einhver á þá að hafa komið með þá sögu að piltur sem drukknaði í Eyjafjarðará, hefði verið grafinn niður í öllum fötunum og féll þá málið niður.

Sagt var að Sigurður á Þverbrekku hafi eftir hvarf Þorkels oftar en einu sinni verið kallaður Kela bani. Eitt sinn þegar Sigurður var staddur á Akureyri fór maður að tala við hann. Mun Sigurður eitthvað hafa kannast við manninn, sem var mjög drukkinn, og leiddist Sigurði drykkjurausið og segir: -Þú ert víst ekki vel með sjálfum þér, Jón minn.- Þá segir Jón: -Er þetta Sigurður Kelabani?- Sigurður svaraði engu, en flýtti sér burtu.

Eins á Þorkell að hafa fylgt Sigurði eftir þetta og skyggnir menn orðið varir við fylgd hans, þar var um handleggsbrotinn dreng að ræða þar sem annar kjálkinn á að hafa lafað út úr lambhúshettunni. Þetta varð Sigurði hin mesta raun allt hans líf, en það sem gerði það að mál þetta kom fyrir rétt var af allt öðrum ástæðum en ætla mætti. Sigurður á Þverbrekku, sem þá var orðinn efnaður hreppstjóri í Öxnadal, kærði rógburð sem hann kenndi Agli Jónsyni í Bakkaseli.

Egill bar fyrir sig vitnisburði við réttarhöld sem heimilisfólk hans hafði skrifað niður eftir drykkjurausi Stefáns svera Jónssonar, sem þá var vinnumaður Egils, og var það plagg haft til grundvallar við réttarhöldin. Þess er skemmst að geta að Stefán sveri bar við þessi réttarhöld að allt sem hann hefði sagt um hvarf Þorkels væri lygi sögð í ölæði, og bað í framhaldinu Sigurð í Þverbrekku afsökunar og borgaði miskabætur.

Þannig hljóðaði plaggið sem fram kom í einu opinberu rannsókninni er fór fram um hvarf  smalans í Öxnadal. 

Á þriðjudaginn þann 21. nóv. 1843 kom piltur innan úr Hlíð með brennivín, sem hann færði til Stefáns Jónssonar á Bakka. Um kvöldið þegar hann var orðinn glaður, sagði hann við ekkjuna Helgu Einarsdóttur, að betur hefði Sigurður í Þverbrekku farist við sig heldur en henni að gera útför bónda síns í sumar, þegar hann hefði verið búin að grafa Þorkel Pálsson, sem hvarf þar um sumarið, sem hann var þar, þá hann hefði gefið sér frískan hest, gráskjóttan, fyrir handarvikið, og þar með sagði hann fullkomlega, að Sigurður hefði drepið hann.

Svo sagðist hann hafa riðið ofan að Hraunshöfða að segja frá hvarfi hans foreldrum hans. Þetta heyrðu þau hjónin Jón Hallgrímsson og Helga kona hans og Helga Einarsdóttur og Egill Tómasson. Daginn eftir koma Hjálmar frá Geirhildargörðum og sagði þá, að fundist hefðu ær fram á Þorkelsnesi. Þá sagði Stefán: -Það heitir ekki Þorkelsnes, heldur heitir það Miðnes-. Þá segir einhver: -Hvað veist þú um þetta?- -Það held ég viti það-, segir hann, -hvar hann var drepinn-, og segir, að það hafi verið á Miðnesinu ofan undan stekknum, þá spyr hann einhver, með hvaða atvikum það hafi skeð.

Hann segir Sigurður hafa slegið hann í rot og barið hann til dauða og gengið síðan frá honum. Þá sagðist hann hafa komið að og séð allt saman og sagt við Sigurð, að honum mundi vera betra að vitja um hann aftur, og þá hafi hann verið dauður, og þá sagðist hann hafa skammað Sigurð svert, svo hann hafi orðið hissa og ráðalaus og falið sér allt í hendur, og þá óskaði hann, að guð gæfi okkur það, að við sæjum aldrei svo aumkunarlega sjón sem þessa, og hann sagðist vita, að það yrði aldrei, og gat þá ekki varið sig gráti, og sagðist hann aldrei hafa verið með rólegri samvisku síðan og ekki verða, á meðan hann lifði.

Hann sagði hann hefði verið látinn ofan í gráan poka og verið fluttur ofan í Bægisárgarð, og þar var hann grafinn um haustið. Hann sagði líka, að séra Sigurður hefði orðið var við, hvar hann var grafinn, þegar hann var í leitinni. Þá segir einhver: -Nú ertu farinn að ljúga!- Þá segir hann: -Heldurðu að ég muni það ekki og viti það eins vel og þú, þegar við vorum upp hjá Járnhrygg, og hann sagði, að það væri best að hætta að leita, það væri ekki til neins að vera að þessu lengur-, og þegar séra Sigurður kom úr leitinni, hafi hann skammað Sigurð son sinn, og það hafi verið sú átakanlegasta ræða, sem hann hefði heyrt á ævi sinni, og það hafi verið í hólnum fyrir sunnan og neðan smiðjuna í Þverbrekku.

Eftir þessa ræðu segir einhver, að þetta sé ekki satt. Þá segir hann: -Nú segi ég ykkur satt-. Þetta heyrðu Helga Sveinsdóttir, Helga Einarsdóttir, Egill Tómasson og fleiri á mánudagskvöldið þann 27. f. m. Var Stefán spurður, hvar þessi Járnhryggur væri, sem þeir séra Sigurður hefðu verið til samans hjá báðir í leitinni. Þá segir hann, að sér hafi orðið á mismæli og verði það oft um hrygg þann, en hann heiti Hvassihryggur. Þá segir Helga Einarsdóttir: -Það vildi ég ætti annan eins poka og þann, sem Þorkell heitinn var látinn í-. Þá segir Stefán: -Heldurðu að hann sé ekki orðinn ónýtur núna í meir en 15 ár, að liggja við deiglu-. Þá segir hún: -Það var ljótur skaði að tapa honum, hafi hann verið vænn-. Hún spyr hann, hvort hann hafi verið óbættur og hvort það hafi verið vaðmálspoki. Bæði sagði hann, að hafi verið vaðmálspoki og það óbættur.

Þá segir hann, að þeir Sigurður og Páll hafi farið að því báðir eins og bévaðir klaufar vitlausir, því að Sigurður hefði hann ætlað að klókur væri. Hefði hann átt að vera fremstur í flokki að leita og láta sem sér hefði fundist mikið til um hvarfið á honum, en þvert á móti hefði hann ekkert skeytt um leitina. Páll í öðru lagi hafði vaðið áfram blindfullur, öskrandi eins og naut, með illindum og skömmum við sig. Hann segir, þegar farið hafi verið í fyrstu leitina, segist hann hafa farið á stað með þeim ótilkvaddur og upp að vatni (Þverbrekkuvatn) og segist hafa ætlað að vera með Páli einum og segja honum svo mikið um þetta, að hann væri rólegri eftir en áður og honum til gagns nokkuð.

Þá segir hann, að Páll hafi tekið brennivínstunnu upp úr hnakkpoka sínum og teygað úr henni og skammað sig síðan og skipað sér að segja til hans, því hann vissi af honum. Þá segist hann hafa reiðst og sagt honum, að hann skyldi aldrei segja honum til hans, og hann skyldi hafa það fyrir skammirnar, og héðan í frá skyldi hann ljúga að honum í hvert sinn. Hann sagði honum hefði betra að hafa sig góðan og gefa sér brennivín og vera með sig einan og biðja sig vel að segja sér það, og þetta sagði hann honum heldur skyldi verða til gagns. Hann sagði, að margir heyrt til upp við vatnið.

Eins og greina má þá fer munnmælasagan, þjóðsagan og réttarskjalið að mestu leiti saman, nema það var ekki Páll bróðir Þorkels sem stofnaði til réttarhaldanna. (framhald)

Smalinn - 3. hluti

Það er nú ekki meiningin að fara út um þúfur með þessa frásögn um smalann, en með útúrdúrum þó. Segja má að kunnasta opinbera heimildin um ævikjör smaladrengsins sé eitthvað á þá leið, sem þjóðskáldið úr Öxnadalnum kom í bundið mál;

Vorið góða, grænt og hlýtt,

græðir fjör um dalinn,

allt er nú sem orðið nýtt,

ærnar, kýr og smalinn.

 

Kveður í runni, kvakar í mó

kvikur þrastasöngur;

eins mig fýsir alltaf þó:

aftur að fara í göngur.

Annað þjóðskáld, Steingrímur Thorsteinsson, lýsti starfsumhverfi smalans ekki á síðri hátt en Jónas Hallgrímsson;

Út um græna grundu

gakktu, hjörðin mín.

Yndi vorsins undu.

Ég skal gæta þín.

 

Sól og vor ég syng um,

snerti gleðistreng.

Leikið, lömb, í kringum

lítinn smaladreng.

Þess vegna kom upp í hugann að ef um nöturleg örlög smaladrengs væri að ræða þá hlytu þau að heyra til undatekninga. Að vísu hafði ég rekið augun í skuggalegri hliðar á lífi smaladrengsins í frásögn Hrólfs Kristbjörnsson (1884-1972) bónda á Hallbjarnarstöðum í Skriðdal, þegar hann réð sig sem ársmann þá 13 ára gamall árið 1899, að bænum Þuríðarstöðum sem stóð þar sem kallað er í Dölum upp með Eyvindaránni ofan við Egilsstaði. Þessa lýsingu Hrólfs má finna bæði í bók hans Skriðdælu og í tímaritinu Glettingi: 

Sem dæmi um vinnuástundun set ég þetta; Ég var látin passa kvíaærnar um sumarið, og voru þær aldrei hýstar á nóttunni, og varð ég því að vera yfir þeim nætur og daga fyrst eftir fráfærurnar, og fór ég því aldrei úr fötunum fyrstu þrjár vikurnar eftir fráfærur, svaf úti nætur og daga, og aldrei nema smádúr í einu, og engar verjur hafði ég þó rigning væri, nema þykkan ullarslopp, sem varð ærið þungur þegar hann var orðinn gegnblautur. Ætli þetta þætti ekki slæm meðferð á unglingum nú á tímum.

Í handriti því sem Sigfús Sigfússon vann upp úr frásögn sína af Tungu-Bresti má greina feril munnmælasögunnar í öllu sínu veldi, þegar ung stúlka á að hafa setið ein yfir kindum, þegar úrsvöl næturþokan grúfði sig yfir sveitinni, nóttina sem Þorkels smala bróðir Páls í Kverkártungu varð síðast vart á lífi í Öxnadal;

Vinnukona ein, er var samtíða frú Guðbjörgu Hjartardóttir á Hofi sagði henni frá því að hún hefði verið samtíða vinnukonu er Jóhanna hét sem sagði henni að hún hefði setið yfir ám þessa nótt á Engimýri gagnvart Þverbrekku og hefði þá heyrt mikil angistarhljóð fyrir handan ána. En svartaþoka var svo hún sá ekki yfir hana.

Örlög smalans voru orðin mér hugleikin, því fór ég í að leita mér upplýsinga um lífshlaup þeirra bræðra, Páls og Þorkels Pálssona úr Öxnadalnum, og fikra mig niður tímalínuna, en um ævi alþýðufólks fyrri tíma er lítið að finna nema rétt á meðan munnmælin lifa og svo það, sem ratað hefur í þjóðsögurnar eða greint hefur verið frá í annálum.

Nálægt miðri 19du öld fluttust hjón ein úr Norðurlandi austur á Fljótsdalshérað í Múlasýslu. Hann hét Páll og var Eiríksson en hún Guðbjörg Þorkelsdóttir. Það hafði komið fyrir þau raunalegt tilfelli þegar þau voru í Öxnadal og var álit manna að það hefði rekið þau austur. Páll var greindarmaður álitinn. Hann var verkmaður góður og hestamaður mikill; var hann af því kallaður Páll reiðmaður. Guðbjörg var gáfukona talin og valmenni. Mikið þótti kveða af þeim hjónum báðum. Þau voru nokkur ár að Höfða á Völlum hjá Gísla lækni Hjálmarssyni. Páll og Þorkell hétu synir þeirra hjóna. Það hafði borið við þegar þau Páll voru í Öxnadalnum að bóndi sá er bjó á Þverbrekku í Öxnadal og Sigurður hét, stórættaður maður en bráðlyndur, drykkfelldur og ofsamenni við vín, hafði fengið þau Pál til að ljá sér Þorkel son sinn fyrir smaladreng (sumir segja báða drengina á mis) er þá var um fermingaraldur en efnilegur sagður. En á smölum hafði honum áður illa haldist. Þau urðu við bón hans. En það lyktaði þannig að Þorkell hvarf og fannst aldrei.

Þannig hefst frásögnin um Tungu-Brest í þjóðsagnasafni Sigfúsar Sigfússonar en frásagnirnar í safni hans eru tvær. Sú fyrri skráð mest eftir handriti frá Benedikt Davíðssyni. Síðari frásög sögunnar hefur Sigfús Sigfússon birt óbreytta eftir handriti Einars prófasts Jónsonar en Einar hafði ritaði eftir frásögn Þóru Þorsteinsdóttir frá Miðfirði á Langanesströnd, sem þekkti vel hjónin í Kverkátungu þau Pál og Helgu. Þó svo að hún hafi verið á barnsaldri þegar Tungu-Brestur kemur upp, þá hafði hún mikið heyrt um aðdraganda þess enda var vinskapur með foreldrum hennar og hjónunum í Kverkártungu.

Sagt var í Öxnadal að þeir synir Páls og Guðbjargar hafi verið þrír Þorkell, Eiríkur og Páll, sem sennilega var þeirra yngstur. Eiríks er hvergi getið í þjóðsögum eftir að hjónin yfirgáfu Öxnadal. Seinna í fyrri frásögn Sigfúsar segir hann þetta;

Páll sonur þeirra mun hafa fylgt þeim. Hann var gáfumaður, atgerfismikill og háttprúður en drykkfelldur nokkuð. Hann gerðist bókbindari. Páll (eldri) spurði Ísfeld skyggna um son sinn. Hann svaraði: -Drengurinn þinn er dáinn. En það kostaði þriggja manna líf að opinbera hversu það skeði og vil ég það eigi segja.- Það er mál manna að Páll (yngri) bæri þungan hug til Sigurðar fyrir orðróminn um hvarf bróður síns. Það er sögn einstakra mann að svo hafi viljað til eitt sinn í kaupstað að Páll lenti í þrasi við mann og báðir drukknir. Segir sagan að þar kæmi að ókenndur maður er gaf orð i á móti Páli. Páll spurði hver hann væri. En er hann fékk að vita það kannaðist hann við manninn, snerist þegar að honum og segir: -Nú það ert þú djöfullinn, sem drapst hann bróður minn. Það var gott að ég fékk að sjá þig.- Er þá sagt að Páll réðist á hann og hrekti hann mjög áður en þeir voru skildir. En að endingu og áður en þeir skildu jós Sigurður alls konar bölbænum yfir Pál og kvaðst skyldi launa honum hrakning þennan og krefjast þess að hann sannaði orð sín og morðáburðinn. Páll kvaðst mundi bíða og óhræddur fyrir honum ganga. En að lokum segja menn að Sigurður hafi kallað á eftir honum og sagt hann skyldi senda honum sendingu og e.t.v. fá að sjá bróður sinn.

Sigfús segir einnig frá málaferlum á milli þeirra Páls yngri og Sigurðar, þar segir að Páll hafi haft Þorsteinn Jónson kansellíráð fyrir málsfærslumann fyrir sína hönd, en ekki sé vitað hvort það var áður en hann tók Múlasýslu og kom að Ketilsstöðum á Völlum. Ekkert varð á Sigurð sannað þar sem vitni stóð ekki við orð sín. Páli þótti Þorsteinn linur í málinu og sagt hafi verið að hann neitaði að borga Þorsteini eins mikið og hann setti upp fyrir málssóknina.

Þessu á Þorsteinn að hafa reiðst og ráðist á Pál en orðið undir. Þá á að hafa verið sagt að Þorsteinn segði í reiði sinni: Ég skal senda þér pilt sem þú færð nóg af. Samkvæmt fyrri frásögn Sigfúsar eru þessar ástæður nefndar, sem hugsanlegar orsakir Tungu-Brests, auk þessara er Önnu fyrri konu Páls getið sem hugsanlegrar ástæðu, þar sem hún hafði farið fram á við Pál í draumi að hann léti skíra dóttir þeirra Helgu í höfuðið á sér og Páll lofað því en ekki getað staðið við það, þar sem Helga var því ekki samþykk. Anna hafði látist af barnförum sjö árum áður en Tungu-Brestur kom upp. En flesta hafi samt sem áður grunað að Sigurður hefði magnað ættarfylgjuna Þorkel og sent bróður hans til að hefna fyrir hrakning sinn í kaupstaðnum.

Í seinni frásögn Sigfúsar eru orsakir Tungu-Brests sagðar Þorkell bróðir Páls enda hann nefndur í fleirum þjóðasagnasöfnum sem orsök reimleikanna í Kverkártungu. Þorkell er þar yfirleitt sagður ættarfylgja foreldra Páls, sem hann hafi tekið við eftir lát föður síns. Þá skýringu gaf Helga kona Páls á Tungu-Bresti, en til Helgu er mest til vitnað í þjóð- og munnmælasögum.

Í þjóðsögum Jóns Árnasonar er látið að því liggja neðanmáls að foreldrar Þorkels hafi þegið fé fyrir að sækja ekki mál á hendur Sigurði bónda á Þverbrekku vegna hvarfs Þorkels sonar þeirra. Saga Tungu-Brests er til í því sem næst öllum þjóðsagnasöfnum landsins í fleiri en einni útgáfu og hefur ævinlega tengingu í Öxnadal við sögu Þorkels bróður Páls. Lítið er um skjalfestar heimildir, sem sína fram á að eftirmál hafi orðið út af hvarfi Þorkels. Saga hans virðist að mestu varðveitt í Þjóðsögunni. Þó er eitthvað til af skjalfestum gögnum og virðist mörgu hafa verið haldið til haga án þess að vera sveipað sérstökum þjóðsagnablæ.

Þennan texta má finna í 19. Aldar annál þar, sem farið er yfir atburði ársins 1828. Piltur hvarf um sumarið frá Þverbrekku í Yxnadal, Þorkell að nafni Pálsson Eiríkssonar. Móðir hans, Guðbjörg Þorkelsdóttir, bjó ekkja að Hraunshöfða, hafði hún ljeð son sinn Sigurði bónda Sigurðssyni, prests að Bægisá, fyrir smala. Var drengsins leitað af mörgum mönnum og fannst hann hvergi. Ætluðu margir að af manna völdum mundi vera og drógu það af grunsamlegum líkum, en ekkert varð sannað, enda mun ekkjan hafa átt fáa formælendur. (Annáll 19. aldar I, bls 396 / sr. Pétur Guðmundsson.)

það má kannski ætla að annálar fyrri alda séu sambærilegir við fjölmiðla dagsins í dag, þeir skrái fréttir opinberlega og séu þær samtímasagnir áreiðanlegri en þjóðsagan. En rétt eins og með fjölmiðla okkar tíma þá greina annálar aðeins frá smábroti af sögunni og ekki alltaf rétt frá.

Þjóðsögurnar og munnmælin greina mun betur frá því hvaða fólk kom við sögu vegna hvarfs Þorkels smala í Öxnadal og hvað um hann varð. Það sem strax ber á milli í fátæklegri frásögn 19. aldar annálsins og þjóðsögunnar er að Guðbjörg móðir Þorkels smala er sögð í annálnum ekkja þegar hann hvarf en þjóðsagan hefur það að geyma sem réttara reynist. Páll og Guðbjörg voru bæði á lífi og bjuggu á Hraunshöfða í Öxnadal þegar atburðir þeir gerðust, sem annállinn  greinir frá með svo naumum orðum, en þjóðsagan geymir söguna alla. (framhald)

Smalinn - 2. hluti

Það er stundum svo að uppákomurnar eru það lygilegar í reynsluheimi fólks, að ekki er hægt að gera þeim skil nema með þjóðsögu. Enda eru flestir málsmetandi menn það grandvarir að láta ekki frá sér fara hvaða rugl sem er, hvað þá þeir sem eiga að teljast vel upplýstir. En stundum er atburðarásin svo viðkvæm að hvergi má á hana opinberlega minnast og geymist hún þá oft sem munnmæli eða kviksögur og kemst síðar á prent, sem þjóðsaga þegar nægilegur tími er liðinn.

Svo virðist hafa verið hvað smaladrenginn í Kverkártungu á Langanesströnd varðar, þar taldi Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari sig ekki með nokkru móti getað minnast á hans örlög þó svo að um hálf öld væri liðin frá þeim atburðum þar til honum var trúað fyrir þeim. Nú rúmum 160 árum seinna, og um 100 árum eftir að Sigfús taldi ekki hægt að setja í þjóðsögu þá atburði, sem taldir eru hafa orsakað reimleikana í Kverkártungu, þarf ekki annað en að gúggla þá á netinu þá er þessu leyndarmáli gerð skil á vef Langanesstrandar.

Tungubrestur er, að öllum öðrum ólöstuðum, þekktasti draugur sveitarinnar og hefur sennilega lifað hvað lengst allra í sveitinni. Fjöldi sveitunga hans kannast vel við kauða, sem kvað sér fyrst hljóðs um miðja 19. öldina. Uppruni stráksins er reyndar eitthvað á reiki en munnmælasögur í sveitinni segja m.a. að Tungubrestur hafi verið vinnumaður eða niðursetningur hjá Páli Pálssyni bókbindara og bónda í Kverkártungu, þeim sem hann hefur jafnan verið fyrst kenndur við, og hafi hann hlotið það illa meðferð hjá honum að hún hafi dregið hann til dauða á einhvern hátt. Hann hafi eftir það ofsótt Pál og fylgt honum í Kverkártungu. Páll Pálsson (1818-1873) var léttadrengur í Geitagerði, Valþjófstaðarsókn, N-Múl. 1835. Vinnumaður á Ketilsstöðum, Vallanessókn, S-Múl. 1840 og 1842, var þar hjá foreldrum fyrri hluta árs 1843. Þegar hann synjaði fyrir barn sem honum var kennt í árslok 1845, Helga Pálsson var hann talinn vera staddur í Papey. Flutti 1848 úr Vallanessókn að Áslaugarstöðum í Vopnafirði. Bókbindari á Þorvaldsstöðum, Hofssókn í Vopnafirði, N-Múl. 1850. Húsmaður og bókbindari á Breiðumýri í Vopnafirði 1855. Bóndi í Kverkártungu á Langanesströnd, N-Múl. um 1859-63, annars í vistum og húsmennsku í Vopnafirði og á Langanesströnd lengst af á árunum um 1850-73. Strákurinn Tungubrestur virðist hafa kunnað vel við sig í Kverkártungu, því eftir að Páll flúði þaðan fylgdi Tungubrestur öðrum ábúendum Kverkártungu og er síðan kenndur við hana. Tungubrestur hefur verið mesta meinleysisgrey því engar sagnir eru til um það að hann hafi gert þeim mein sem hann fylgdi eða þeim sem hans hafa orðið varir, þ.e.a.s. eftir að hann hætti að angra Pál sjálfan. Þess má geta að enginn hefur séð Tungubrest því hann gerir einungis vart við sig með hljóðum, einhvers konar smellum, höggum eða brestum og þaðan er nafnið komið. Sumir hafa lýst hljóðinu þannig að það sé eins og þegar dropar falla í stálvask. 

Kverkártunga fór í eyði árið 1937 og hefur ekki verið búið þar síðan. Í I bindi bókarinnar Sveitir og Jarðir í Múlaþingi, sem kom út 1974 var þetta leyndarmál eitthvað farið að hvissast og komst á prent, sem virðist hafa fram að því lifað í munnmælum á Langanesströnd. Þar má finna þetta í kaflanum um Kverkártungu; Á síðari hluta 19. aldar bjuggu í Kverkártungu Stefán Árnason frá Hjámárströnd í Loðmundarfirði og Ingveldur Sigurðardóttir frá Svínafelli í Hjaltastaðaþinghá. Sonur þeirra var Magnús skáld (Örn Arnarson) fæddur í Kverkártungu 1884. Skömmu áður en þau Stefán og Ingveldur fluttust í Kverkártungu, bjó þar Páll Pálsson bókbindari. Kom þá upp draugurinn Tungubrestur (sjá sagnir Magnúsar Stefánssonar í Gráskinnu meiri, heimildaskrá II,38). Grafkuml unglings fannst í svonefndum Snjóbotnum skammt frá túni 1920, og herma munnmæli, að þar væri grafinn sá er uppvaktist.

Á vef Langanesstrandar kemur fram að Tungu-Brestur hafi verið vinnumaður eða niðursetningur hjá Páli Pálssyni í Kverkártungu. Einnig að hann hafi síðar fylgt öðrum ábúendum Kverkártungu, jafnframt að engin hafi séð hann og hann gerir einungis vart við sig með hljóðum, einhvers konar smellum, höggum eða brestum, þaðan sé nafnið komið.

Í tímaritinu Súlur 3. árg. er frásögn eftir Hólmstein Helgason, þar sem hann segir frá Tungu-Bresti. Foreldrar Hólmsteins bjuggu í Kverkártungu árin 1905-1909, hann var þá unglingur. Frásögn Hólmsteins styðst að flestu leiti við þjóðsöguna en er merkileg fyrir þær sakir að hann segir frá því hvernig hann varð var við hljóðin í Bresti og hvernig hann fylgdi fjölskyldu meðlimum. Hann segir að Tungu-Brestur hafi fylgt sér í a.m.k. í tvo áratugi eftir að hann flutti úr Kverkártungu og síðast hafi hann orðið var við Brest árið 1961 þegar föðurbróðir hans heimsótti hann á Raufarhöfn.

Einnig segir Hólmsteinn frá því að hann hafi séð Tungu-Brest í draumsýn þegar hann kom til hans í svefnmóki í Kverkártungu-baðstofuna, og lýsir honum sem smávöxnum óttaslegnum dreng á að giska 10-12 ára, klæddum lörfum. Drengurinn hafi barið í kringum um sig með brotnu hrífuskafti og hafi verið berhöfðaður. Í frásögn Hólmsteins vitnar hann einnig í Jóhannes Jónsson, sem kallaður var Drauma-Jói.

Um Jóhannes þennan skrifaði dr. Ágúst H Bjarnason bókina Drauma-Jói, sem út kom 1915. Ágúst var skipaður prófessor í heimspeki, við Háskóla Íslands árið 1911, hann var rektor Háskóla Íslands 1918 og 1928. Ágúst var frumkvöðull í kennslu í sálfræði og ritun bóka um sálfræðileg efni á Íslandi. Í umsögn um bók sína er, á Wikipadia, hann sagður segja þetta;

Drauma-Jói var einkennilegur maður. Það var hægt að spyrja hann sofandi og þá sagði hann hluti sem áttu að vera öllum huldir. Hann ljóstraði oft upp málum sem áttu ekki að komast fyrir almenning. Hann vildi meina að draugar væru miklar víðara hugtak en menn töldu. Ég varð mér úti um bókina "Drauma-Jói" en þar gerir Ágúst skil kynnum sínum af Jóa í gegnum vísindalega úttekt á fjar-skyggni Jóhannesar í draumi, og kemst að þeirri niðurstöðu að hún sé fölskvalaus.

Bókin er engin skemmtilesning heldu fræðileg úttekt á sögum, sem til voru um Jóhannes. Þegar Ágúst gerði svefn rannsókn á Jóhannesi þá mistókst hún að mestu, enda var Jói á því að draumagáfan (sem hann gerði reyndar ekki mikið úr) hafi verið farin frá honum þegar rannsóknin var gerð. Einnig var Ágústi bent á af þeim sem helst þekktu til Jóhannesar að hann hafi séð fyrir gestakomur, fylgjur og svipi. Ágúst segir Drauma-Jóa neita þessu að mestu nema hvað varaði einstaka mann, þetta hafi þá verið meira í gamni sagt.

Í bókinni kemur berlega fram afstaða höfundar til drauga og er ekki nema u.þ.b. ein síða í allri bókinni, af 224, þar sem Ágúst fjallar um drauga-skyggni Jóa og kemst þar að þeirri niðurstöðu að Jóa hafi mistekist að segja frá mannshvörfum í draumi vegna þess að hann hafi verið líkhræddur. Þar segir hann að endingu: Jói sagði mér frá Tungu-Bresti og annað er fyrir hann hafði borið í vöku, en allt var það svo ómerkilegt, að það er ekki í frásögur færandi. Jói virðist ekki hafa neina skyggni-gáfu til að bera í vöku.

Tildrög þess að Drauma-Jói (Jóhannes) sá Tungu-Brest, segir Hólmsteinn í grein sinni í Súlum, vera þau að hann hafði farið í smölun inn af Kverkártungu ári eftir að Hólmsteinn og hans fjölskylda fluttu úr Kverkártungu. Jóhannes hafði hugsað sér að fá gistingu í Kverkártungu um kvöldið, en þegar hann kom þangað voru nýju ábúendurnir ekki heima. Þegar hann var að snúast á hlaðinu eftir að hafa bankað árangurslaust á dyr og glugga sá hann í tunglskyninu dreng, sem skálmaði viðstöðulaust þvert yfir hlaðið og hvarf fyrir fjárhús austur af bæjarhúsunum.

Þessum dreng lýsti Jóhannes þannig, að hann hafi verið fremur smár vexti, svarað til 9-11 ára aldurs, í mórauðri brók, prjónaðri, girtri niður í sokkagarma, sem signir voru niður fótleggina og í leðurskóræflum. Að ofanverðu í dökkleitri, stuttri treyju með bót á olnboga og barmi úr mórauðu prjóni og berhöfðaður. Sýndist honum hárið og fötin vera blaut. Jóhannes sá strax að ekki var mennskur maður á ferð, heldur sjálfsagt Tungu-Brestur, sem hann hafði heyrt um getið. Þó svo Jóhannes hræddist ekki drauga, enda vanur að sjá það sem aðrir sáu ekki, þá gekk hann rúmleg klukkustundar leið niður í Miðfjarðarnessel, kom þangað löngu eftir að allir voru sofnaðir, vakti upp og fékk gistingu.

Engar upplýsingar hef ég rekist á hver smalinn í Kverkártungu var, en nöturleg voru hans örlög. Í sóknarmanntölum Þjóðskjalasafns Íslands fyrir árið 1860 er Zakarías Eiríksson skráður vinnumaður í Kverkártungu hjá þeim Páli Pálssyni þá 42 ára og Helgu Friðfinnsdóttir þá 21 árs. Þar er einnig skráð Hólmfríður dóttir þeirra hjóna þá 3 ára. Aldur Zakaríasar kemur ekki fram í sóknarmanntalinu og hans er aðeins getið í þetta eina sinn í sóknarmanntölum Skeggjastaðasóknar, seint um haustið hefjast reimleikar í Kverkártungu.

Páll Pálsson virðist hafa vera sá eini sem aldrei bar því við að útskýra af hverju reimleikarnir stöfuðu, ef marka má þjóðsöguna. Ef það var vegna þess að hann vissi upp á sig það sem munnmælin ætla honum, þá voru örlög Páls enn nöturlegri fyrir þær sakir að hann hafði varið kröftum ævi sinnar í að fá réttlætinu fullnægt varðandi bróður sinn sem hvarf þegar hann var smali í Öxnadal. Það að sitja að endingu uppi með það að þurfa að urða eigin smala í túnjaðrinum eftir illa meðferð er ein og sér næg ástæða hjartaáfalls. (framhald)

Smalinn - 1. hluti

Það er sennilega þannig með þjóðsöguna, að í hugum flestra er hún lygasaga. Og ef hún er um drauga þá er hún að auki hindurvitni. En oft er draugasaga besta heimildin um það sem raunverulega gerðist. 

Fyrir nokkrum árum síðan heimsótti mig heilsubrestur, sem varð til þess að ég má taka því rólega. Hjartað hikstaði á þann hátt að það varð svokallað áfall, sem þýðir að það dælir ekki lengur blóðinu um líkamann af fullum krafti. En það var ekki beint heilsubrestur sem ég ætla að tala um heldur annar brestur sem er sending af gömlu gerðinni.

Málið er nefnilega það að ég komst fljótlega að því að hjartaáfall átti ekki að geta komið fyrir mann eins og mig, sem hafði engar fræðilegar forsendur til þess, s.s. háan blóðþrýsting, hátt kólesteról, sykursíki eða ættarsögu. Því fór mig fljótlega að gruna að þarna hefði verið á ferðinni sending af gömlu gerðinni, sem lesa má um í þjóðsögunum. Ef ég orðaði þetta við hjartalækninn þá var boðið upp á þunglyndislyf, eins og það væri eitthvert svar.

Þar sem ég fékk nægan tíma í kjölfar heilsubrestsins þá ákvað ég að leita upplýsinga um sendingar af gömlu gerðinni í Þjóðsögunum, fyrir valinu urðu Þjóðsögur Sigfúsar. Fljótlega rakst ég á söguna um Brest eða réttara sagt Tungu-Brest en hún á að vera um sendingu sem Páli bónda Pálssyni var send í Kverkártungu á Langanesströnd upp úr miðri 19. öld.

Það sem vakti öðru fremur athygli mína á þessari sögu var kannski ekki sagan sjálf heldur endalok Páls, sem komu fram í eftirmála. Nokkrum árum eftir að Páll hafði bæði hrökklast frá Kverkártungu og flosnaður upp úr sambúð við konu sína, fór hann til Vopnafjarðar og fékk sér ótæpilega neðan í því af brennivín sem talið var svikið. Á þriðja degi var Páll aftur orðinn allsgáður og fór þá til Andrésar vinar síns í Leiðarhöfn á Vopnafirði og bað hann um að fá að deyja undir hans þaki.

Það sagði Andrés velkomið en fannst ekkert benda til þess af útliti Páls að dauðinn væri á næsta leiti, enda var hann ekki nema 55 ára. En Páll sagðist vera orðinn kaldur upp að hnjám og því væri ekki aftur snúið. Það fór svo að Páll var allur innan sólahrings. Það var þessi fótkuldi Páls sem fékk mig til að taka eftir sögunni um Tungu-Brest, því fótkuldinn hlyti að stafa af hjartaáfalli, svo vel kynntist ég þeim vágesti þegar hann var mér sendur.

En sendingin sem Páll fékk í heimsókn á bæ sinn Kverkártungu var tilkominn nokkru áður en svikna brennivínið lenti ofan í hann á Vopnafirði. Um Kverkártungu drauginn eða Tungu-Brest er getið í flestu Þjóðsagnasöfnum sem fyrir finnast á Íslandi. Enda er draugurinn sennilega ein af mest rannsökuðu sendingum landsins og sá sem miklar skráðar heimildir eru til um, jafnvel af hinum lærðum mönnum, sem ekki vilja láta það um sig spyrjast að þeir láti bábiljur og hindurvitni byrgja sér sýn.

Að minnsta kosti þrjár tilgátur voru nefndar í þjóðsögunum um ástæður sendingarinnar. Þær helstar; að Páll hafði dreymt fyrri konu sína, sem þá var látin, sem fór fram á það við hann, þar sem komið var að því að hann og seinni konan skírðu dóttur sína, að dóttirin yrði nefnd eftir sér, þessu lofaði Páll í draumnum en móðir stúlkunnar vildi ekki nafnið og lét Páll hana ráða.

Önnur tilgáta var á þá leið að Páll hafði átt bróðir þegar hann var drengur í Öxnadal, sem hafði horfið á vofeigilegan hátt og átti hann að hafa tekið við draug bróður síns, sem var nokkurskonar ættarfylgja, eftir lát föður þeirra en honum á sá draugur að hafa fylgt fram á gamalsaldur.

Þriðja tilgátan var af sama meiði en Páll hafði átt í útistöðum við þann mann, sem sekur var talin um hvarf bróður hans og átti meðal annars að hafa tapað málaferlum fyrir honum. Páll hafði bæði lent illilega upp á kannt við þann ákærða og þann sem sótti málið fyrir hann, því hann neitaði að borga málsóknina þar sem hann taldi hana hafa verið slælega unna. Báðir þessir menn höfðu haft opinberlega í heitingum við Pál.

Þessi saga gaf lítil svör um sendingar fyrri ára og engin um það hvernig sendingar gætu orsakað hjartaáföll. En þegar ég hafði rekist á efni tengt þessari sögu þrisvar sinnum úr ólíkum áttum á u.þ.b. þriggja mánaða tímabili þá fór atburðarásin að líkjast sendingu. En sagan um Tungu-Brest, í allra stystu máli, er í Gráskinnu hinni meiri eftir þá Sigurð Nordal og Þórberg Þórðarson:

Hann var uppi um 1870 og var ósýnilegur, en gerði vart við sig með hljóðum. Var stundum sem vatn drypi, stundum sem högg og slög, en stundum sem dynkir eða brestir, og af því fékk hann nafnið Brestur. Þá bjó í Kverkártungu Páll bókbindari. Hann var fluttur vestan úr Þingeyjarsýslu eða lengra að. En sagan af uppruna Brests var sú, að hann væri meðaladraugur, - og fleiri sögur heyrði ég um meðaladrauga. Páll átti bróðir, er fór ungur í vist, og varð fljótt um hann. Ætluðu menn, að af mannavöldum væri. Var þó ekki við því hreift. Þegar Páll komst til manns, vildi hann hefna bróður síns, vakti upp draug og kom honum í meðul. En fyrir mistök eða kunnáttuleysi fór svo, að draugurinn snérist að Páli sjálfum og gerðist svo umsvifamikill, að kona hans Helga Friðfinnsdóttir, varð að flýja heimilið um skeið. Helgu þessari var ég samtíða og heyrði hana segja frá Bresti. Þó þori ég ekki að fara með þá sögu, enda mun hún vera í safni Sigfúsar.

Eins og greint er frá hér að ofan þá hafði ég fyrst rekist á söguna við að leita upplýsinga um sendingar í þjóðsögunum og er hún mun ítarlegri annarsstaðar m.a. hjá Sigfúsi, og frásögn Gráskinnu er sú eina sem segir Pál hafa vakið upp lyfja draug. Næst rakst ég á frásögn í bók Tryggva Emilssonar, Fátækt fólk, sem ég áttaði mig á að mundi vera af Þorkeli bróður Páls, unglings sem hvarf í Öxnadal. Þriðja frásögnin var í bók Árna Óla, Reimleikar, þar sem hann fer yfir dularfull fyrirbæri á Íslandi, sem rannsökuð hafa verið og skjallegar heimildir eru til um meðan á þeim stóð, en samt sem áður ekki fengist haldbærar skýringar á af hverju stöfuðu.

Jón Illugason hreppstjóri á Djúpalæk var einn af þeim sem hafði skráð reimleikana í Kverkártungu meðan þeir áttu sér stað. Á Kverkártungu á Langanesströndum býr bóndi, Páll að heiti, son Páls Eiríkssonar er ferðaðist suður á land og víðar. Í fyrrahaust var Páll bóndi að leysa hey í hlöðu að kveldi dags, þá heyrir hann barið högg ofan í þekjuna. Hann fer út, en sér engan; það gengur þrisvar að hann verður við engan mann var. Hann lýkur við verk sitt, en finnst þó ei til. (Hann er á lífi, frí við öll hindurvitni og hugleysi.) Hann gengur heim eftir þetta, en í því hann kemur á hlaðið er maður þar kominn og segir honum lát Páls föður hans. Í mæli hefir verið að eitthvað hafi fylgt þeim Páli. Eftir þetta fer að bera á reimleika á bænum, að bæði Pál og fólkið dreymir illa; hann og það sér stundum á kveldin hvítan strók, stundum þokumökk, stundum eins og hálft tungl; oft sá bóndi þetta í fjárhúsunum. Svo fóru leikar að allt fólkið og konan fór á burt í vor og á annan bæ, en Páll varð eftir og kveðst aldrei skuli þaðan fara, hvað sem á gangi, og sagt er að þá Páll væri orðinn einn hafi hann komist í meiri kröggur. En í haust varð Páll minna var við þetta, en kona hans sá þetta oftar og óttalegra en fyrr og skal hún vera orðin sinnisveik af hræðslu. Lengra er ekki komið sögunni og ætla ég við að bæta ef eitthvað fréttist um þetta. (Þjóðsagnasafn JÁ) Áframhald skráðra þjóðsagna byggir m.a. á frásögnum Helgu konu Páls.

Í bók Árna Óla var á það minnst að til væru í handritum Sigfúsar Sigfússonar þjóðsagnaritara minnispunktar á Þjóðskjalasafni Íslands, þar sem Sigfús getur þess að fjórða tilgátan um uppruna Tungu-Brests sé sú sennilegasta, en á hana sagðist Sigfús ekki geta minnst nokkru orði vegna þess að þar sé um of viðkvæmt mál að ræða í sveitinni, þar sem Brestur gerði vart við sig þ.e.a.s. á Langanesströnd.

Svo gerðist það þegar ég var að lesa bók Árna að það hóf maður störf á mínum vinnustað sem nýlega var hættur búskap á Langnesströnd og hafði búið í grennd við Kverkártungu, sem fyrir löngu er komin í eyði. Þessi maður er kominn á eftirlaunaaldur en eins og margir af hans kynslóð þá vildi hann hafa eitthvað skemmtilegt fyrir stafni og réð sig í byggingarvinnu. Mér datt því í hug að spyrja hann hvort hann þekkti til þess hvað hefði verið svo viðkvæmt mál í hans sveit að ekki hefði mátt á það minnast í þjóðsögu.

Hann sagðist hafa heyrt ástæðu þess frá gömlum manni þegar hann hóf búskap, ungur og aðfluttur maður, í sveitinni. En í stuttu máli var hún sú að í Kverkártungu hefði drengur horfið, sem var smali en talið væri hvarf hans mætti rekja til illrar meðferðar. Hann sagði að gamli maðurinn, sem sagði honum frá þessu, hefði bent sér á staðinn þar sem drengurinn hefði verið urðaður þegar þeir voru í smalamennsku í landi Kverkártungu.

Í fyrstu efaðist ég um að þetta gætu verið réttar upplýsingar þar sem Páll hefði verið yngri bróðir drengs sem hvarf í Öxnadal og var talin hafa sætt illri meðferð sem smali. Þarna gætu eitthvað hafa blandast þjóðögur og munnmæli. (framhald)

Þarfasti þjónninn - farskjóti og félagi

Það má segja að fyrir nokkrum árum hafi ástæða þessa pistils bankað óvænt upp á dyrnar úti við ysta haf. En þá gerði erlendur túristi sig heimakominn og sagðist vera með tvær spurningar. Sú fyrri var hvers vegna fáni Jamaica með mynd af Bob Marley og áletruninni freedom blakti uppi í flaggstönginni minni. Honum léki forvitni á þessu, hann væri nefnilega sjálfur frá Jamaica. Þessari spurningu gat ég svarða greiðlega. Fáninn væri flottur, tónlist Bob Marley alveg einstök og marga textana hans hefði ég fyrst skilið þegar ég fékk örlitla innsýn sögu Jamaica.

Þá vildi hann vita vegna hvers allstaðar mætti sjá hesta hvar sem farið væri um Ísland. Hvort þeir hefðu einhvern tilgang? Þessarar spurningar hafði hann verið beðin að spyrja fyrir konuna sína sem sat úti í bíl, og hafði orðið var við það að ef var stoppað til að skoða þá komu þeir og heilsuðu kumpánlega upp á þau. Mér vafðist heldur betur tunga um tönn, en þvældi mig svo svo loks út úr spurningunni á þann veg að að ég vissi ekki betur en hestarnir hefðu verið hérna svo lengi sem menn myndu og þeir hefðu fyrir skemmstu verið kallaðir þarfasti þjónninn.

 

Bændur á ferð við Lómagnúp á Skeiðarársandi

"Óvíða á Jörð vorri hefur hesturinn gegnt jafn mikilvægu hlutverki og á Íslandi. Hesturinn var yfirleitt svo mjög mikils metinn að ég hef hvergi komið, þar sem hann var í slíkum hávegum hafður, - nema ef vera skyldi meðal Araba eða kósakka. Vitnisburður um þetta eru ákvæði í fornum lögum, Grágás og Jónsbók. Varla hefur nokkur önnur þjóð á líku menningarstigi sett sér svo frábær lög, og naumast nokkurstaðar í heimi tekur löggjöfin slíkt tillit til hesta og reiðmanna sem á Íslandi."

Svona komst Daniel Bruun að orði fyrir rúmum 100 árum um hug Íslendinga til hestsins. Þessi danski herforingi sem ferðaðist víða um heim, og um landið þvert og endilangt árum saman, átti naumast orð til að lýsa aðdáun sinni á Íslenska hestinum. Um þetta má lesa í bókunum Íslenskt Þjóðlíf í þúsund ár sem bókaútgáfan Örn og Örlygur gaf út um ferðir Bruun á Íslandi.

Þekking Daniels Bruun á ferðalögum um landið og íslenska hestinum var gríðarleg. Um hestinn segir hann m.a. í riti sínu Hesten í Nordboerenes Tjeneste; „Íslenski hesturinn er allmjög loðinn, lítill vexti og fremur ósjálegur, en hefur til að bera þol og nægjusemi umfram flesta aðra hesta í heimi. ...Reiðhestur, sem þarf að geta borið húsbónda sinn fljótt og örugglega á milli staða, verður að vera vanur að fara um hverskonar land og vegleysur, yfir straumharðar ár, hraunbreiður, grjót og urðarfláka, meðfram hengiflugum, yfir fen og forræði, og það engu að síður þó að landið sé hulið snjó. Hann hlýtur að vera harðgerður til að þola hið óblíða veðurfar, þolinn og fljótur á fæti til að komast hinar miklu vegalengdir á tiltölulega skömmum tíma. Og hann hefur alla þessa eiginleika. Hann er hinn óaðskiljanlegi förunautur íslenska bóndans fremur en nokkurt húsdýr hvar sem væri í heiminum, því án hans kemst hann ekkert. Hundurinn og hesturinn eru hinir tryggu förunautar hans.

Það er fullkomlega óskiljanlegt hversu þolnir og sterkir þessir litlu hestar eru. Þeir bera þungan mann allan daginn eins og ekkert sé, hvað sem á dynur, og þá ekki síður aðdáunarvert, hvernig þeir komast yfir árnar með þungar klyfjar á baki.“ Hann getur þess að hestur hafi synt yfir eina af stórám landsins um 200 faðma (120 m) breiða með dauðadrukkinn mann á baki, segist hafa séð, hvernig hestar beri menn ósjálfbjarga af drykkju. Aðdáun Bruun á íslenska hestinum er takmarkalaus. 

 

Skagfirðingurinn Indriði Árnason í Gilhaga var leiðsögumaður í leiðangri Bruun yfir Kjöl 1898, þó svo að hann væri komin fast að sjötugu. Hér fara þeir félagarnir á vaði yfir Svartá. Daniel Bruun þótti mikið til koma að verða vitni að samvinnu manns, hests og hunds

Daniel Bruun fór um Austur Skaftafellssýslu ásamt dönskum landmælingamönnum 1902. Ferð þeirra hófst í Hornafirði þar sem þeir nutu leiðsagnar og þjónustu heimamanna.  Landmælingamenn fóru með mælitæki á hestum upp á Vatnajökul, dvöldust í Öræfum, og eins og flest það sem Bruun varð áskynja um skrifaði hann niður og lýsti, samferðamönnum ásamt öllu því sem fyrir augu bar. Lýsing hans á upphafi þessarar ferðar er um margt mögnuð.

Það lá þokumóða yfir sléttlendinu. Aftur var orðið hlýtt í veðri, hestar og menn, hæðir og hólar dönsuðu í tíbránni, þokan lá yfir jöklinum fram eftir deginum. Sólin skein, og allt umhverfis minnti mig á dag í Sahara, þegar Arabarnir voru að leggja á stað með úlfaldalestir sínar. Eftir öllu er litið, og klyfjar reyrðar fastar. Eftir langar ráðslagnir, flutning á klyfjum milli hesta, spörk og högg, mótaðist úr allri þvögunni löng halarófa, þar sem höfðingjarnir, hreppstjórinn og trúnaðarmenn hans, fóru á undan og ræddu saman, en á eftir þeim komu fylgdarmennirnir, hver með sína 3-4 hesta bundna í lest. Eftir allan hávaðan og þysinn, meðan var verið að komast af stað, kom undarleg kyrrð, sem ekkert rauf, nema höggin þegar járnstengurnar slógust í stein eða klyfjahestarnir neru sér hver utan í annan.

Við fórum brátt yfir ána, sem ég fór yfir fyrir þremur vikum, þá var hún aðeins lækur, sem naggraði niður í grjóti, en nú fossandi jökulflaumur. Numið er staðar til að líta eftir að allt sé í lagi. Hver maður verður að hafa skipan á sínum hestum. Tveir leiðsögumenn fara á undan til að velja vaðið. Vatnið nær hestunum í kvið og gusast upp með síðunum. Lítilsháttar sandbleyta er í botni, en annars gengur allt greiðlega. Áfram er haldið, öruggt en hægt, fyrst lítið eitt undan straumi, síðan í sveig í átt að bakkanum fyrir handan. Það er fögur sjón að líta þessa löngu lest þræða vaðið í ánni. 

Þegar skrif Bruun um íslenska hestinn eru lesin þá dregur hann fram hversu stórt hlutverk hann hafði á meðal landsmanna allt frá landnámi. Það er ekki einungis svo að hann hafi verið þarfasti þjónn sem farartæki, vinnuvél og til matar. Hesturinn hafði áður bæði verið heilagur og hirð fífl, og verður þar það síðara auð skiljanlegt í íslenska máltækinu "að leiða saman hesta sína" en þar var upphaflega átt við hestaat.

Vér höfum heyrt að það var ekki aðeins við greftranir, sem hestar voru felldir og þeim fórnað til að fylgja eiganda sínum í haug hans, heldur var þeim eigi síður fórnað við hinar miklu blótveislur, er haldnar voru í hofunum í heiðni. Um það atriði er fjöldi vitnisburða, einkum þó í Noregi og Svíþjóð, og á Íslandi er þess oftlega getið að hrossaket var etið í blótveislum og hefur hestunum vafalítið verið fórnað goðunum til handa.

Árið 1880 fann Sigurður Vigfússon hrossatennur í ösku frá blóthúsinu á Þyrli í Hvalfirði. Sama gerði ég, er ég gróf í hof Þorgeirs að Ljósavatni 1896. Líkt var að finna í hofinu á Hofstöðum og í Hörgum í Hörgárdal. Það hvílir því naumast vafi á að á Íslandi hafa menn blótað hestum í heiðni á líkan hátt og annarsstaðar á Norðurlöndum.

Hestar voru gefnir guðunum. - Á Aðalbóli í Hrafnkelsdal var hestur gefin Frey, og öll Hrafnkels saga Freysgoða snýst um þennan hest. Smalinn reið hinum helga hesti í banni húsbónda síns, Hrafnkels, sem drap smalann fyrir verknaðinn. Hestinum var síðan fargað með því að hrinda honum fram af hamri. Mér var sýndur staðurinn 1901.

Rétt eins og Spánverjar hafa nautaöt, svo efndu Íslendingar fyrrum til hestavíga. Og á sama hátt og ákaflyndi hinna blóðheitu Suðurlandabúa blossar upp þegar nautaatið er í algleymingi, svo gáfu og hestavíg Íslendinga í fornöld og lengi síðan tilefni til geðofsa og taumleysi Norðurlandabúans braust fram í hömlulausum áflogum, blóðsúthellingum og mannvígum og morðum, sem allt sigldi í kjölfar hestavíganna meðal þeirra, sem hlut áttu að máli, eða höfðu hug á leiknum.

Oftsinnis snerti þetta ekki aðeins einstaklinga heldur hlutu heilu ættir að taka afleiðingunum af illyrðum, barsmíðum og banahöggum, sem féllu til í hita leiksins sem ýmist var nefndur hestaþing, hestaat eða hestavíg. Drengskaparskylda Íslendinga bauð þeim að hefna sérhverrar móðgunar, annaðhvort á þeim, sem móðgunina framdi, eða frændum hans.

- Nú efna menn ekki lengur til slíkra leika, en gefist tækifæri til að sjá hesta bítast, láta Íslendingar ekki ganga sér úr greipum að horfa á það. - Þegar ég var á ferð í Skagafirði 1896 heimsótti ég séra Hallgrím Thorlacius í Glaumbæ. En hann er hestamaður og tamningamaður mikill og átti alls 150 hross, sem gengu sjálfala á útigangi. Reiðhestar Skagfirðinga voru landskunnir fyrir dug, fjör og þol. Það var því ósjaldan þar í sveit að graðfolarnir bitust í haganum. - Áhorfendur streymdu þá að og fylgdust fullir áhuga með bardaganum og hvernig honum lyki, án þess að reyna að skilja áflogagarpana.

Ferðafólk á leið til Reykjavíkur

En hvaðan kemur svo þessi smái undrahestur til Íslands? Sagt er að landið sé numið af fólki frá Noregi og Bretlandseyjum. Daniel Bruun nefnir bæði Noreg og Bretland sem upprunalönd hestsins. Miklar rannsóknir á innbyrðis skyldleika hestakynja í Noregi, Bretlandi og íslenska hestsins hafa nú farið fram og er sambærilegan hest ekki lengur þar að finna.  Íslenski hesturinn er samt skyldur Nordland/Lyngen-hestinum í Noregi auk Hjaltlandseyja hestinum. Víkingar frá Noregi lögðu Hjaltlandseyjar undir sig fyrir skráð landnám Íslands svo það þarf varla að koma á óvart.

Svarið við spurningunum um uppruna íslenska hestsins er að hann er ættaður frá Noregi og á þaðan erfðafræðilegar rætur að rekja austur á gresjur Mongólíu. Og er þá ekki ósennilegt að það fólk sem nam Ísland hafi komið upphaflega frá Svartahafi til Norðurlanda og þaðan til Íslands eins og má lesa um í þeim ritum um goðafræðina, sem kennd eru við Snorra Sturluson. Samkvæmt Völsungasögu átti þetta fólk í sambandi við Atla Húnakonung og er þá spurning hvort hesturinn tengist jafnvel eitthvað þeim viðskiptum.

Bruun gat endalaust dásamað þennan goðsagnakennda hest sem hann notaðist við til ferðalaga á Íslandi. Það var ekki svo að Bruun væri ekki góðum hestum vanur, búinn að ferðast víða í Afríku og Asíu, jafnvel um Sahara á arabískum gæðingum, enda kom hann oft inn á það að íslenski hesturinn væri lítill, loðinn og frekar ósjálegur. Það eru samt þessar nákvæmu lýsingar á samspili manns og hests á Íslandi sem gefa svo mikla innsýn í Íslenskt þjóðlíf fyrri tíma.

Íslendingar eru svo vanir að líta á hestinn sem nauðsynlegt hjálpartæki í daglegu lífi að þeir fara ríðandi, þó ekki sé nema um stuttan spöl að ræða. Þess vegna er sjaldgæft að mæta gangandi mönnum, þegar komið er út fyrir túnin á bæjunum. Ég hef jafnvel séð krakka á hestbaki í smalamennsku fjarri bæjum. Fyrsta ferðalagið fer barnið helst á reiðhesti móður sinnar í kjöltu hennar, þegar það stækkar er það bundið í söðul. - Í stuttumáli sagt er hesturinn manninum óaðskiljanlegur frá vöggu til grafar. Eins og fyrsta ferðin hans var á hestbaki, svo er og síðasta ferð öldungsins, því þegar kista hans er borin til grafar frá heimili til kirkjunnar, er hún annaðhvort flutt þversum á reiðingi eða á kviktrjám milli tveggja hesta.

Áburðarhestarnir íslensku eru ekki síður þolnir og sterkir en reiðhestarnir, en þeir eru fjörminni. Þeir eru notaðir til hverskonar flutninga á kaupstaðarvarningi, byggingarefni, heyi osfv. Þeir eru Íslendingum ekki síður lífsnauðsyn en reiðhesturinn, en meðferðin á þeim er langt um verri. Á vetrum eru þeir látnir sjá fyrir sér á útigangi, en á sumrum hljóta þeir að vera vikum saman á ferð dag eftir dag, og mílu eftir mílu. Það er auðskilið mál að slíkir flutningar þreyta hestana mjög, en áburðarhestar geta dag frá degi vikum saman borið 100-150 kg þungar klyfjar. Það er ekki síður margt að gera heima fyrir. Hey af túni og engjum, sem aflað er til vetrarfóðurs, er allt flutt heim á hestum. reiða þarf áburð á túnin og yfirleitt nota hesta til allra flutninga stórra og smárra.

Stúlka með heybandslest

Hér að ofan hefur ótæpilega verið vitnað í Daníel Bruun, vonandi fyrirgefst mér það, enda væri þessi pistill hvorki fugl né fiskur án þess, hvað þá um hesta. Því sjálfur hef ég svipaða reynslu af hestum og Jamaica túristi, fyrir utan að hafa fengið að sitja Golu berbakt sem polli í sveitinni hjá ömmu og afa.

Það voru fleiri útlendingar en Daninn Daniel Bruun sem áttaði sig á sérstöðu hestsins á Íslandi. Þjóðverjarnir Hanz Kuhn, Reinhard Prinz og Bruno Schweizer fóru um landið á fyrri hluta 20. aldar, í kjölfar Bruun og fylgdust með hvernig landsmenn stukku inn í nútímann. Bókaforlagið Örn og Örlygur gaf út árið 2003 þrjú bindi Úr torfbæjum inn í tækniöld, sem segir frá ferðum þjóðverjanna. Formála bókanna Úr torfbæjum inn í tækniöld er fylgt úr hlaði m.a. með þessum orðum.

Íslendingar voru opnir fyrir nýjungum og fljótir að kasta fyrir róða gömlum tækjum og tólum. Hanz Kuhn veitti þessu athygli og skrifaði 1932; „Á Íslandi tekur bíllinn beint við af reiðhestum og áburðarklárum - hestvagnatímabilinu byrjaði að ljúka skömmu eftir að það hófst. Togarar taka beint við af opnum árabátum, steinsteypan af torfinu, gervisilki af vaðmáli og stálbitabrýr í stað hesta sem syntu yfir jökulvötn.“ þannig lauk þúsund ára þjónustu þarafasta þjónsins svo til á einni nóttu. 

Landar sem ég rakst á í Færeyjum á ferð með Færeyskri valkyrju. Íslenski hesturinn hefur skapað sér vinsældir víða um heim fyrir að vera einstakur félagi. En eftir að þessi höfðingi hefur einu sinni yfirgefið ættlandið á hann þangað aldrei afturkvæmt

 

 

Í heimahögunum. Finnist einhverjum að of mikið sé um hesta í landinu þá eru þeir sennilega frekar fáséðir miðað við hvað áður var

 

 

Íslenski hesturinn er sem fyrr smávaxinn og loðinn á vetrum. Kostir hans; þol, þróttur og nægjusemi eru enn til staðar. Hann er einnig með afbrigðum fótviss með sínar fimm gangtegundir. Hann skartar 40 grunnlitum og hundrað litaafbrigðum

 

Þjóðkirkja í þúsund ár

  

Sumarið 1901 fór Daniel Bruun um Austurland, stundaði fornleifarannsóknir og ferðaðist um öræfin norðan Vatnajökuls. Um ferð sína skrifaði hann ferðasögu "Ved Vatnajökuls Nordland", þar segir m.a. þetta; „Stutt var það tímabil, sem Íslendingar voru grafnir að heiðnum sið, aðeins 125 ár, því eftir kristnitöku á alþingi árið 1000, var enginn lagður skartklæddur í haug með dýrgripum sínum, skrauti, vopnum, hestum og hundum.

Eftir það var aðeins blótað á laun á stöku stað og Þór og Freyr lítt færðar fórnir. Kirkjurnar komu í stað hofanna og klukkur hringdu til tíða, þar sem fjöll höfðu fyrr bergmálað baulan og gnegg blótpeningsins. En jafnvel þótt ásatrúin gamla hefði þannig – af stjórnmálalegum skynsemisástæðum – opinberlega vikið fyrir hinum nýja milda sið, ríkti engu að síður andi víkingatímans meðal þess óstýriláta, stríðaglaða fólks, með blóðhefndina í öndvegi, en lög sæmdarinnar lituðust hugsunarhætti víkinganna.

Þá voru hér hetjur er dáðu göfugan dauðdaga með sverð í hendi og við hlið þeirra og þeim jafnfætis í þjóðfélaginu stóðu frjálsbornar konur. Við þekkjum þetta samfélag nær eingöngu af sögunum, því fáar fornaldarminjar hafa fundist, er varpa ljósi yfir þessa tíð.“ (Múlaþing 7. Bindi bls 173 / Daniel Bruun – Við norðurbrún Vatnajökuls)

Það má álykta sem svo að ekki hafi strax orðið miklar breytingar á Íslandi við það eitt að taka upp hinn "nýja milda sið", eins og Daniel Bruun kallar kristnitökuna. Á eftir fór Sturlungaöld með blóðhefndum fornaldar og að henni lokinni fóru biskupar landsins með völdin svo til óskoruð. Síðustu tveir Hóla biskupar í kaþólskum sið voru þeir Gottskálk Nikulásson og Jón Arason. Gottskálk fékk viðurnefnið "grimmi", af honum fór sú þjóðsaga að hann hafi tekið upp svartan galdur ættaðan aftan úr heiðni til að afla kirkjunni eigna. Um Jón biskup Arason og syni hans var sagt hið forn kveðna; - "öxin og jörðin geyma þá best".

Mósaík mynd af Jóni biskup Arasyni í Hólakirkju. Jón er stundum talinn síðasti íslenski höfðinginn af gömlum sið

Á eftir siðaskiptin seinni um 1550 má segja sem svo að göfugur dauðdagi hafi endanlega aflagst á Íslandi, en þá tók ríkisvaldið við af kirkjunni að framfylgja siðferðilegri lagatúlkun, og gerði það með sínum Stóradómi og Drekkingahyl. Þá var tekið upp á að drekkja konum sem eignuðust börn utan hjónabands og karlmen hálshöggnir, auk þess sem teknar voru upp galdrabrennur 100 árum eftir að þær fóru hamförum í Evrópu. Danska ríkisvaldinu þótti flest til þess vinnandi að siða landsmenn, og gekk mun lengra en hinn "nýji mildi siður" frá því árið 1000. Nú áttu Íslendingar ekki lengur til neinna innlendra höfðingja með máls sín að leita.

Í skrifum Brunn um Ísland má bæði sjá hvað honum þótti vænt um land og þjóð, auk ómetanlegs fróðleiks sem hann safnaði vítt og breitt um land. Þegar hann ferðaðist um landið í rannsókanaferðum sínum skrifaði hann einnig punkta um það sem honum þótti sérstakt, sem hann birti síðar í blaðagreinum og bókum. Í bókunum Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár, sem bókaútgáfa Arnar og Örlygs gaf út árið 1987 um Íslandsferðir Bruun, er lýsing hans á sunnudegi í Skagfirskri sveit árið 1898.

„Á sunnudögum liggur öll vinna niðri nema bjarga þurfi heyjum. Orf og hrífur eru lögð upp á húsþökin. Fólkið fer í betri fötin, hestar eru sóttir í haga og söðlaðir og síðan er riðið í þeysireið til kirkjunnar. Konurnar reiða minnstu börnin í keltu sinni, þau, sem eru ögn stálpaðri, eru bundin í söðul, en stærri krakkarnir ríða einir, strákarnir stinga tánum í ístaðaólarnar, þegar þeir ná ekki ístöðunum. Hundarnir elta.

Hópar koma ríðandi frá hverjum bæ og farið er yfir stokka og steina, ár og læki, en allir stefna til kirkjunnar. Hestunum er stungið inn í hestarétt, sem er á flestum kirkjustöðum, og þar bíða þeir yfir messutímann. Fólkið kemur yfirleitt snemma til kirkjunnar, því margt þarf að gera áður en guðþjónustan hefst. Um margt er skrafað og skeggrætt, eldra fólkið spyr frétta og ræðir heyskaparhorfurnar, en unga fólkið leitar hvort annað uppi, og eru þar gefin heit, sem binda alla ævi meðan reikað er á milli grasi gróinna leiða og hrörnandi krossa í kirkjugarðinum. Áður en konurnar ganga í kirkju fara þær inn í bæ til að klæða sig úr reiðfötunum og skipta á reiðhattinum og litlu skotthúfunni, sem fest er í hárið, og jafnvel, ef eitthvað mikið er um að vera, að klæðast hátíðarbúningi. - Aðkomumenn eru spurðir spjörunum úr, hvaðan þeir komi, og hvað þeir séu að gera, hvert þeir ætli, hvar þeir hafi fengið hesta o.s.frv. og auðvitað verður að gefa greið svör við öllum spurningunum.

En nú gengur presturinn fram og heilsar kirkjugestunum áður en hann fer og klæðir sig í hempuna, og svo er klukkunum hringt, - Presturinn gengur í kirkju í fylgd meðhjálparans. Karlar sitja hægra megin í kirkjunni en konur til vinstri. Jafnskjótt og konurnar setjast lúta þær höfði og halda hvítum klút fyrir andlitinu og gera bæn sína. Víða er lítið orgel, sem einhver úr söfnuðinum leikur á, en þótt ekkert sé hljóðfærið hljómar söngurinn vel. Oft syngja ungar stúlkur í kór og leiða sönginn, allar eru þær smekklega klæddar í fallegum búningum. Daginn áður hefur maður ef til vill mætt þeim í vinnufötum við rakstur í túninu með flaksandi hár, eða lítinn klút bundinn um það í hnakkanum, í stuttum pilsum og mórauðum, grófgerðum sokkum, sem bundnir eru fyrir neðan hné með ólum. Þær ganga öruggar og djarfar til vinnunnar og hoppa lipurt og létt yfir polla og skurði á skinnskóm sínum.

Stundum er kirkjugestum veitt kaffi, og þá oft drukkið í baðstofunni.

En þegar öllu þessu er lokið, stíga kirkjugestir aftur á hestbak og ríða á brott í smá hópum. Piltarnir láta spretta rösklega úr spori, en ungu stúlkurnar hoppa fimlega í söðulinn og fylgja þeim hiklaust eftir.

Sunnudagskyrrðin hvílir yfir sveitinni. Ekkert brýnsluhljóð heyrist, engar heybandslestir á ferðinni, og engir lestarmenn á leið úr kaupstað, einungis glaðir hópar fólks á heimleið frá kirkju sinni. Varla er hægt að sjá að grasið á þaki gömlu kirkjunnar bærist í golunni og enn síður á leiðunum í kirkjugarðinum, eða á bæjarþakinu, þar sem hundurinn liggur eins og hann sé á verði. Þokuhnoðrar hylja fjallstindana, en sólin ljómar yfir engjunum og ánni, sem bugðast eftir dalnum, og hún skín á bæina, en bláir reykir stíga upp frá þeim, og úti við sjóndeildarhringinn er hafið blátt og vítt.“. (Ísl. Þjóðlíf I bindi bls 36-37)

 

Prédikunarstóll Víðimýrarkirkju og "hið virðulega kirkju inni". Í byrjun 18.aldar bannaði Jón biskup Vídalín prestum að tala blaðalaust úr ræðustól og þess vegna á að vera gluggi á þekjunni ofan við prédikunarstólinn í öllum torfkirkjum svo presturinn geti lesið stólræðuna. Sagt var að einn prestur hafi skrifað biskupi og spurt hann hvað ætti að gera ef hundur kæmi upp á kirkjuþakið, sem ekki var óalgengt á meðan á messu stóð, og settist þar á gluggann. Biskup svararði "sigaðu, blessaður sigaðu, og seppi mun fara"

Til að gefa örlitla innsýn í tíðaranda þess tíma sem Bruun var á ferð er hér gripið niður í bækurnar Íslenskt Þjóðlíf. Í Hruna spurði Bruun séra Steindór Briem um siðferðisástandið og hvort það væri ekki á lágu stigi, þar sem konur og karlar svæfu í sömu baðstofu og afklæddust hvert í annars augsýn, en presturinn sagði að vaninn gerði það að slíkt hvorki vekti hneykslan né æsti kynhvötina. „Í prestakallinu fæðast 12-14 börn árlega, en ekki nema eitt óskilgetið annað hvert ár eða svo“.

Sýnilegt er að Bruun þykir mikið til presthjónanna og heimilisfólks í Hruna koma,,, „Briemsættin er mikils metin og áhrifamikil á Íslandi. En dálítið kemur það einkennilega fyrir sjónir, hvernig fjölskyldan umgengst heimilisfólkið daglega, t.d. sefur dóttirin í baðstofunni, og það þó svo fjölskyldan sé meðal fremstu ætta landsins“. 

Þær athafnir sem fóru fram í kirkjunum voru auk guðþjónusta, - brúðkaup, jarðarfarir og ferming, sem má segi að í þá daga hafi verið nokkurskonar grunnskóla próf ungdómsins sem lauk með að gengið var til spurninga. Sjaldgæft var að ungabörn væru skírð í kirkju því að til þess þurfti að reiða þau á hestbaki langar leiðir, þannig að skírnin fór fram heima í baðstofunni og því voru skírnarfontar óalgengir í torfkirkjunum.

Brúðhjón héldu saman heim í bæinn úr kirkjunni til brúðkaupsveislu í baðstofuna, hið stóra sameiginlega herbergi íslensku bæjanna, þar sem unnið var, sofið og dvalist. Þar var brúðarsængin, jafnvel í sömu röð og önnur rúm baðstofunnar, og í henni fæddust hjónunum börnin. Þar voru hinir látnu sveipaðir laki og sálmabókin lögð yfir brjóstið, fyrir kom að líkið lægi þannig í rúmi sínu yfir nótt í baðstofunni ásamt heimilisfólki, áður en það var flutt í skemmu þar sem það stóð uppi til jarðarfarardags.

Hinsta förin hófst heima við bæ á kviktrjám á milli tveggja hesta þar sem líkkistan var reidd til kirkju í fylgd heimilismann og þeirra sveitunga sem til líkfylgdar mættu þegar hún fór fram hjá. Eftir líkræðu prestsins var kistan borin út og látin síga ofan í gröfina í kirkjugarðinum við kirkjuvegginn. Stundum kraup allt fólkið á kné á meðan mokað var ofan í gröfina. Hver og einn signdi yfir hana áður en gengið var á brott. 

 Kirkjugarðurinn, sem umlykur Hofskirkju í Öræfum, með öllum sínum upphleyptu leiðum, þannig að garðurinn stendur mun hærra en umhverfið í kring. Engu er líkara en að þar hafi verið jarðsett í gegnum tíðina gröf ofan á gröf, þannig að kirkjan komi til með hverfa á endanum ofan í svörðinn

Daniel Bruun var samála Nóbelskáldinu um það að húsagerðalist torfkirknanna, sem rekja mátti allt aftur á söguöld,  hefði verið mun fegurri og hátíðlegri en kirknanna sem á eftir komu, sem Bruun taldi skorta allan svip byggingarlistar ef miðað var við torfkirkjurnar, jafnvel þó svo að ekki hefði verið hægt að þekkja þær frá öðrum gripahúsum þegar komið var í fyrstu á bæjarhlaðið. En þannig komst Nóbelskáldið að hnitmiðuðu orði, eins og honum einum var lagið, um byggingasögulegt gildi gömlu þjóðkirkjunnar úr torfi; 

„Tveggja íslenskra bygginga er oft getið erlendis og fluttar af þeim myndir í sérritum um þjóðlega byggingalist. Önnur er Víðimýrarkirkja. Ég held að það sé ekki of djúpt tekið í árinni þótt sagt sé að aðrar kirkjur á Íslandi séu tiltölulega langt frá því að geta talist verðmætar frá sjónarmiði byggingarlistar. Víðimýrarkirkjan litla er okkar Péturskirkja – þar sem hver rúmmetri ber í sér innihald þannig að virðuleiki hinnar litlu frumstæðu byggingar er í ætt við sjálfar heimskirkjurnar, þótt sjálft kirkjuinnið sé ekki stærra um sig en lítil setustofa og verðgildi byggingarinnar komist ekki til jafns við meðal hesthús. , , - og þótt vígindin í klömbruhnausunum séu reglulegri í sumum heyhlöðum í Skagafirði, og fjárhúsum, þá hef ég enga kirkjuveggi séð fegurri á Norðurlöndum.“

Enn má finna á Íslandi nokkrar torfkirkjur. Þær sömu og Daniel Bruun rannsakaði þegar hann var í ferðum um Ísland, sem átti hug hans allan um áratuga skeið. Þessar kirkjur hafa verið varðveittar í sinni upprunalegu mynd og eru ómetanleg þjóðargersemi þó svo að stærð þeirra sé ekki mikil, og efniviðurinn langt frá því að slaga í það sem þarf í meðal hesthús, þá er enn þann dag í dag vandfundnir fegurri kirkjuveggur.

 

Víðimýrarkirkja, sú sem Halldór Kiljan Laxness vildi meina að væri eitt merkilegasta hús á Íslandi. Eins má segja að einn frægasti sálmur sem ortur hefur verið á íslenska tungu hafi þar orðið til, en hann er  "Heyr himna smiður" eftir Kolbein Tumason á Víðimýri, héraðshöfðingja Skagfirðinga á Sturlungaöld, sálmurinn er jafnframt talinn elsti varðveitti sálmur Norðurlanda

  

Saurbæjarkirkja í Eyjafirði er gott dæmi um hvernig kirkjuklukkum var fyrir komið á stafnþili. Eins voru kirkjuklukkur stundum hafðar innandyra, eða í sáluhliðinu og einnig var á einstöku stað sérstakt klukknaport í nágrenni kirkjunnar, einfaldleikinn réði

 

 

Hofskirkja var reist 1884, síðasta torfkirkjan sem var byggð eftir hinu gamla formi, um aldamótin 1900 hafði bygging torfkirkna verið bönnuð á Íslandi. Hún er ein sex torfkirkna, sem enn standa og eru varðveittar sem menningaminjar. Hún er jafnframt sóknarkirkja Öræfinga. Þjóðminjasafnið lét endurbyggja kirkjuna árið 1954

 

Bænhúsið á Núpsstað er talið reist um miðja 19. öld, eftir umfangsmiklar breytingar á eldra húsi. Á Núpsstað var kirkja, sem í máldaga frá 1340 er kennd við heilagan Nikulás. Kirkjan virðist hafa verið vel búin fram eftir öldum, en halla tók undan fæti á seinni hluta 16. aldar. Upp úr 1650 var byggð ný kirkja á staðnum og er talið að bænhúsið sé að stofni til úr þeirri kirkju

 

Bænhúsið á Núpsstað árið 1899, teikning Daniel Bruun