Fjárborgir

Það er oft svo að í landslaginu meðfram veginum leynast mannvirki sem eftirtektin missir af, og þó svo tekið sé eftir þeim þá veit maður ekki hverrar gerðar þau eru og telur þetta stundum í fljótu bragði vera náttúrusmíð eða jafnvel eitthvað dularfyllra.

Þannig var því eitt sinn háttað þegar ég var á ferð skammt austan við Lönd við Stöðvarfjörð; óveðursnótt í myrkri, regni og roki. Skyndilega keyrði ég inn í heim annars tíma, á milli hlaðinna grjótgarða og torfveggja. Þó ég hafi farið þarna um oft síðan, þá tókst mér ekki að staðsetja hvar þessi mannvirki hefðu verið fyrr en nýlega.

Það gerðist þegar ég frétti hvar Bæjarstaðir hefðu verið. En fram að því hafði skýringin á þessari sýn minni, óveðursnóttina fyrir meira en 30 árum síðan, verið fyrir mér nánast yfirnáttúruleg. En þetta helgaðist af því að vegagerð stóð yfir, þegar ég var þarna á ferð og hafði vegstæði þjóðvegarins verið fært þannig að það liggur í genum hlaðið á Bæjarstöðum sem löngu voru komnir eyði. Næst þegar ég fór þessa leið var búið að jafna við jörðu þeim ummerkjunum um Bæjarstaði, sem voru enn við vegkantana á meðan vegagerðin stóð yfir.

Því er ekki þannig farið með fjárborgina að Ósi í Breiðdal, en hún stendur í vegkantinum á þjóðvegi eitt og er greinileg sem hringur í landslaginu. Samt var það ekki fyrr en nýlega sem ég sá hana, þó svo að ég hafi keyrt fram hjá henni fleiri hundruð sinnum. Það var frásögn í bók sem fékk mig til að finna það út hvar fjárborgin er og þegar ég fann hana undraðist ég sjónleysi mitt fram að þeirri stundu. 

Í bókinni um Knútsbyl sem geisaði 7.janúar 1886, og Halldór Pálsson skráði frásagnir af, er örstutt lýsing höfð eftir Sigurði Jónssyni um það hvernig fjárborgin á Ósi í Breiðdal var notuð. "Faðir minn Jón Einarsson átti líka heima á Ósi, þegar þetta skeði, og var að gæta fullorðna fjárins, sem var úti með sjónum, um klukkustundar gangs frá bænum. Faðir minn hafði verið með allt féð utan við stað þann er Kleifarrétt heitir. Það er ekki fjárrétt heldur klettahlein, er nær langt til frá fjalli niður að sjó. Hann kom fénu í gott skjól utan við Kleifarrétt niður við sjóinn og stóð yfir því til kvölds og það lengi nætur, að hann treysti því, að það færi ekki úr þessum stað, meðan á bylnum stæði. Þá yfirgaf hann það og hélt í áttina heim til fjárborgarinnar er var höfð stuttu innar en Kleifarréttin er. Fjárborgin var næturstaður Ósfjárins framan af vetri, meðan svo haglétt var, að fullorðnu fé var ekki gefið hey. Þar var meira skjól en hjá fénu þar úti við Kleifarrétt."

Önnur fjárborg sem er mikið mannvirki er á Skógum í Mjóafirði og þar háttar þannig til að beygja hefur verið gerð á þjóðveginn þannig að keyra þarf því sem næst hálfhring í kringum hana. Það er því erfitt að láta þær manngerðu grjóthleðslur fara fram hjá athyglinni. Fjárborgin í Mjóafirði er á Þjóðminjaskrá, eftir að hafa verið friðuð í tíð Kristjáns Eldjárns. 

Fjárborgir eru víða á Íslandi þó eru þær helst sagðar á Suður- og Austurlandi. Á vefnum ferlir.is hefur fjárborgum í grennd við höfuðborgarsvæðið verið gerð góð skil, eins er grein Birnu Lárusdóttir í Árbók fornleifafélagsins 2010, heill hafsjór af fróðleik um þessar steinahrúgur.

Árið 1778 kom út á Íslandi rit, eftir Magnús Ketilson, um fjárborgir og gagnsemi þeirra. Þessu riti var dreift um landið bændum til halds og trausts við gerð slíkra mannvirkja, en þau taldi Magnús að kæmu að góðu gagni. Hann sagði vera mun á fjárborg og fjárbyrgi, samkvæmt skilgreiningu Magnúsar gæti mörg borgin flokkast sem byrgi. Sama hvort var þá voru báðar byggingarnar notaðar til að veita sauðkindinni skjól. Talið var að á Austurlandi einu væru til eiginlegar fjárborgir samkvæmt skilgreiningu Magnúsar, og þar hélt hann að þekkingar mætti afla um byggingu þeirra.

Fjárborg á að hafa verið hringlaga grjóthleðsla, samkvæmt riti Magnúsar, sem mjókkaði þegar ofar dró og myndaði þak í toppinn, þesslags bygging var því nokkurskonar fjárhús. Fjárbyrgi var aftur á móti hlaðinn hringur úr grjóti og torfi sem hafði lóðréttan mannhæðar háan vegg úr grjóti að innanverðu, en var tyrfður að utan með aflíðandi halla og með lágri lóðréttri torf hleðslu ofan á veggnum, þetta lag gerði það að verkum að þegar skóf snjó þá lyftist skafrenningurinn yfir byrgið og féð fennti ekki, auk þess að hafa fullkomið skjól. Bæði byrgin og borgirnar höfðu hurð sem var staðsett þar sem minnst var áveðurs. 

Þegar Daniel Bruun ferðaðist um landið á árunum 1890-1910 við að skoða og skrásetja íslenskt þjóðlíf og mannvirki, þá tók hann eftir þessum hringlaga borgum. Hann tók fjárborgir á Reykjanesskaga til sérstakrar athugunnar, sem voru bæði hlaðnar opnar, eða saman í toppinn. Bruun taldi að rætur þessa byggingarlags mætti rekja til Hjaltlandseyja eða Írlands.

Sumarið 2017 var ég á ferð í Færeyjum, nánar tiltekið á Sandey. Í bæ á þeirri eyju, sem heitir Húsavík rak ég strax augun í grjóthrúgöld sem mér þótti líklegt að væru fjárborgir. Þegar ég fór að þessum hrúgum kom í ljós að svo var og það sem meira er að þarna eru þær í fullri notkun, það jarmaði innan úr einni borginni. Í Húsavík er mikið af fornum steinbyggingum og hef ég einhversstaðar séð að sú húsagerð eigi að sanna keltnesk áhrif í Færeyjum fyrir tíma víkinga.

Hvað telst til fjárborga er oftast skilgreint sem svo að um sé að ræða lokað mannvirki, jafnvel með þaki, sem sé einungis byggt úr grjóti, ekkert timbur né annað notað í burðarvirki eða þak, nema þá torf. Orðabók Máls og menningar hefur þessa skýringu á orðinu fjárborg; grjótbyrgi fyrir fé út á víðavangi, veggirnir látnir dragast saman að ofan, eða reft yfir, með engri jötu. Sumir hafa viljað meina að margar hringlaga borgir, sem teljast til fjárborga, hafi upphaflega ekki verið byggðar sem slíkar, heldur dómhringir, virki eða nokkurskonar helgistaðir, jafnvel komnir úr keltneskum sið. Síðar hafi það komið til að þessi mannvirki voru notuð sem skjól fyrir sauðfé.

Á bænum Bragðavöllum í Hamarsfirði eru miklar og listilega vel gerðar grjóthleðslur í túninu. Ef ekki væri eins stutt síðan og raun ber vitni að þær voru hlaðnar, þá myndu þessar hleðslur vekja spurningar sem erfitt væri að svara, væru sennilega dularfull ráðgáta. En haustið 1906 komu skriður í miklum rigningum úr giljum ofan við túnið og runnu ótrúlega langar leiðir á því sem næst jafnsléttu.

Þegar Bragðavalla menn hreinsuðu aurinn og grjótið úr túninu, hlóðu tveir daufdumbir bræður grjótinu upp í tvöfaldan vegg, til að setja aurinn og smærri steina á milli, svo skriðan tæki sem minnst pláss í túninu. Þessi hleðsla er mikið augnayndi og ef menn vissu ekki tilurð þessa mannvirkis er næsta víst að það þætti dularfyllra en svo að þar hefði tilgangurinn einungis verið að hreinsa grjótið úr túninu.

Það er fátt sem minnir lengur á Bæjarstaði, þar sem þjóðvegur eitt liggur nú um hlaðið, annað en tóftarbrot á stangli, og svo grjótgarðurinn ofan við tún

 

Fjárborgin að Skógum í Mjóafirði er farin að láta á sjá, þrátt fyrir að vera á þjóðminjaskrá. Í sumar frétti ég að fengist hefði fjárveiting til lagfæringa

 

 Fjárborgaþyrping á Sandey í Færeyjum, þar er þeim haldið við enda ennþá í fullri notkun

 

 Færeysk fjárborg í Húsavík

 

 

Meira ern 100 árum seinna ber steinhleðslan í túninu á Bragðavöllum daufdumbum bræðrum veglegt vitni, sem listilega vel gerður minnisvarði um aurskriðu

Athugasemdir

[Valdimar Samúelsson, 1.10.2018 kl. 19:52]

Magnús. Skemmtileg grein og fróðleikur. Ég hef sjálfur skoðað allar borgirnar á Reykjanesinu og svo er eon norðan við Heiðmörk. Allar eru steinhlaðnar tvær eru virkilega fallegar en sú sem er inn að Straumsvík er líklega rúmir 8 metrar innanmál en gróflega hlaðin úr hrauni önnur suðaustur af Garði sem er 10 metrar innanmál mjög góð eins og sú austur að Kálfaströnd en hún er 8 metrar og op beint á Helguvík og steinn inn í borginni í austur og er staðsett á N64°00.416. Svo er ein fyrir ofan Elliðavatn þ.e. á hæstu hæð talin mjög gömul jafnvel frá Landnámi. Frá henni sést vel yfir Faxaflóann. Svo má ekki gleyma krossvegghleðslunum en það er einn við Keflavíkur veginn 16 x 16 metrar líklega ekki hærri en 60 cm og breidd 1 metir  Í þessari eru steinar sem eru yfir 200 kg. Tvær aðrar eru á vatnleysuströndinni. Sumir kalla þetta skjólveggi en ég tel þetta vera keltneskar leifar og jafnvel einhvað annað og eldra en frá landnámi.    

[Valdimar Samúelsson, 1.10.2018 kl. 19:59]

Það á að vera ein borg í Grænlandi á landi Eiríks Rauða en það er augsjáanlega varð/útsýnisbyrgi eins og það sem er fyrr ofan Elliðavatn. Komin þetta vestarlega þá eru byrgi við Hudson bay eða nálægt Jamesbay svipað og finnast hér og kökkuð fiskbyrgi. 

[Valdimar Samúelsson, 1.10.2018 kl. 20:22]

Svona til gamans hér er sú við/í Hudson bay https://photos.app.goo.gl/wWDS3bxEdfxiyJdf6 en það er kallan Decepcion bay. 

[Magnús Sigurðsson, 1.10.2018 kl. 21:06]

Sæll Valdimar, þakka þér fyrir þennan fróðleik. Gaman að heyra af öllum þessum borgum á Reykjanesinu. Mig minnir líka að hafa einhvertíma heyrt eitthvað um borgir nálægt Grindavík sem tengdar eru við Tyrkjaránin, eða í tenglum við felustaði sem fólk þar kom sér upp eftir þau.

Eins og ég hafði gaman að því að skoða Reykjanesið þegar ég bjó fyrir sunnan, þá hugkvæmdist mér ekki þá að leita þessar borgir uppi og skoða þær eins og þú hefur gert. Enda gríðarlega margt áhugavert á Reykjanesinu.

Það er vel hægt að trúa því að eitthvað af þessum mannvirkjum komi aftan úr grárri forneskju og hafi sín tengsl við kelta. Svo er eins og þú bendir á virkilega áhugavert að velta fyrir sér borgum á Grænlandi og í vestur heimi og ekki ólíklegt að þær eigi sér keltnesk tengsl.

Grænlendingasaga hefst meir að segja á þessum orðum; „Herjúlfur var Bárðarson Herjúlfssonar. Hann var frændi Ingólfs landnámamanns. Þeim Herjúlfi gaf Ingólfur land á milli Vogs og Reykjaness. Herjúlfur bjó fyrst á Drepstokki. Þorgerður hét kona hans en Bjarni son þeirra og var hinn efnilegsti maður. Hann fýstist utan þegar á unga aldri. Varð honum gott bæði til fjár og mannvirðingar og var sinn vetur hvort, utan lands eða með föður sínum. Brátt átti Bjarni skip í förum. Og hinn síðasta vetur er hann var í Noregi þá brá Herjúlfur til Grænlandsferðar með Eiríki og brá búi sínu. Með Herjúlfi var á skipi suðureyskur maður, kristinn, sá er orti Hafgerðingadrápu.

Þar er þetta stef í:

Mínar bið eg að munka reyni

meinalausan farar beina,

heiðis haldi hárrarfoldar

hallar drottinn yfir mér stalli.“

[Magnús Sigurðsson, 1.10.2018 kl. 21:11]

Varðandi steinborgir í N-Ameríku þá er þessi youtube klippa sérstaklega áhugaverð.

https://www.youtube.com/watch?v=o6tpLjyx-_g

[Valdimar Samúelsson, 1.10.2018 kl. 22:33]

Þakka Magnús.Ég verð að segja að það er gaman að hitta einhvern hér með svona áhugamál.  Ég verð líka að viðurkenna að ég hef ekki fundið þ.e. ekki leitað af þessum borgum eða byrgi við Grindavík.

Meðan ég man en ég las grein þar sem kom fram að Albar byggðu kónískar borgir meðan þeir bjuggu á Bretlandseyjum en þeir hlóðu svona kónísk/keilulöguð hús upp á nokkrar mann hæðir en svo voru þeir hraktir í burt eins og piktarnir.

Mig minnir til  Orkneyja og stunduðu rostungsveiðar og þaðan fóru þeir á vertíðir til Íslands eftir að veiðar minnkuðu svo kom líka fram að markaðurinn breyttist sem þeir höfðu í Bretlandi og annarstaðar. Þetta getur staðist en það hafa fundist rostungs tennur og hauskúpur sunnanmegin á snæfellsnesi.

Þetta fólk hefir örugglega haldið áfram vestur. 

[Magnús Sigurðsson, 2.10.2018 kl. 13:35]

Sæll Valdimar, já það er gaman að grúska í "steinum", þeir kunna stundum að tala. 

Ég hefði gaman að vita meira um þá sem þú kallar "Albar".

Ég hef rekist á þær kenningar að þegar Krthagó var lögð í eyði af Rómverjum þá hafi Krthagómenn flutt sig til, fyrst til Cadiz á Spáni og síðan til vestanverðra Bretlandseyja. Þeir hafi jafnvel verið kallaðir Keltar. Síðar hafi þeir flutt sig vestar, en Karthagómenn eiga að hafa verið miklir sægarpar samkvæmt þessari kenningu.

Mér leikur forvitni á að vita hvort þetta sé hugsanlega sama fólkið og þú kallar Albar?

Ég hef velt þessum Keltnesku tengslum við vesturheim fyrir mér í mörg ár út frá Íslendingasögunum og bloggað um það eins og má sjá á meðfylgjandi tengli.

https://magnuss.blog.is/blog/magnuss/entry/1619355/

[Valdimar Samúelsson, 2.10.2018 kl. 17:52]

Sæll Magnús. Áhugavert blogg þetta frá 2015 Steinarnir tala. Hvað sagði Jón Dúason. Var það Steinarnir munu tala eða kannski Steinarnir tala. Varðandi aldursgreiningu á Nýja Englandi þá hafa sumar vörður á vissu svæði verið aldursgreindar sem 7/800 ára gamlar. Ég hef verið töluvert á Nýja Englandi sérstaklega á Rhode Island. en þar er ekki mikið af svona Chambers en meir upp í NY og Conneticut. Þessir Chambers voru mikið kenndar við Druid´s eða einhverjir æðstu prestar frá Evrópu.American Stone henge er örugglega ekki frá Norrænum allaveganna ekki frá okkar tímum á Íslenskum sögutíma.

Newport Tower er eitt útaf fyrir sig. Ég hef notað mikið kenningu Einars Pálsonar og dregið sólstöðulínurnar og fundin einhvað en í vetrar sólstöðu 121°þar er rúnasteinn kallaður Leifssteinn enda stendur Leifur 1000 og einhvað sem engin hefir túlkað. í vorjafndægur er standandi steinn c 1.5 metir á hæð svo í vetrar sólstöðu/seturs er hæð/hóll kallaður castel hill enþað er meira og margt að spá í.

Ég tel að Rhode Island mikið að járni hefir líklega verið Rauðaeyja og norrænt setur. Þegar Spánverjar eða var það portugali kom þarna fyrst um 1500 þá voru Narragansett indjánarnir á meginlandinu en mjög líklega einhvað annað fólk á Eyjunni sjálfri. Þar var leiðsögumaður sem hét Magnús sem hjálpaði þessum landkönnuðum að sigla inn á milli eyjanna að RI eyjunni sjálfri.

Síðari landnemar frá um 1630 tengdir pílgrímunum kynntust dálítið Narragansett Indjánunum og í bók sem einn skrifaði um þá og mál þeirra þá er sagt að þeir hafi sjálfir sagt að forfeður þeirra hafi komið frá Íslandi. 

Alþingi á RI Já. Hengingarklettur rétt hjá. Já. Drekkingarhylur rétt hjá líklega. Veggir enda í hylnum.  6 feta háir Steinhlaðnir Veggir 4 breiðir að neðan 2 að ofan já með 8 feta opi fyrir hlið.

Vestan yfir narragansett sundið er Hringlaga kirkjugarður með brun og 2x2 feta þró. Kirkju grunn veggir inn í hringnum sem er 90 fet plús c.3 vegg þykkt en lítið stendur upp af veggjunum, 3 op á hringnum 8 fet í vestur 3 fet ´suður og austur. Tóftur rétt hjá með löngum göngum eða veggjum frá tóftunum.

Hversvegna eru engin ekki merki um stein chambers á RI.?

Það eru ótal stuttveggir og tóftir eins og eftir sel í hæðunum.

Afsaka hve óskipulega þetta er skrifað en ég gæti haldið áfram. Myndir eru til. kv V             

[Valdimar Samúelsson, 2.10.2018 kl. 19:14]

Ég ætlaði að leita aftur að albönum en í þessu er sagt að pictar hafi sameiast einhverjum flokki manna og farið vestur. Þeir kalla þetta Broch 

https://www.google.is/search?q=Broch+of+Mousa&stick=H4sIAAAAAAAAAOOQUeLUz9U3MDFJNs-OEi7PyFdIKs3MKVEoyUhVcCrKT844xYhQAGUbZ6SlGEHZRjlm5uWnGLlA7PjCnMKSdCjHtMQg3dDkFCMHiJNtYmAM1WBmUVBS9otRrKAoNSOzuCS_KDNZobikqDS5pLQotRgAODOUvZAAAAA&sa=X&ved=2ahUKEwifu4P_uejdAhWPbFAKHV97ALUQxA0wD3oECAYQBA&biw=1288&bih=702

[Magnús Sigurðsson, 2.10.2018 kl. 20:18]

Valdimar, þakka þér fyrir þessar upplýsingar, í þeim er mikill fróðleikur. Og sérstaklega áhugavert að þær komi frá manni sem hefur kynnt þér málin á vettvangi.

Ég sé á þeim punktum sem þú tilgreinir að ég get bætt miklu við þær upplýsingar um sögu Ameríku fyrir Columbus, sem ég hef orðið áskynja um á undanförnum árum, og fara ekki hátt í sögubókum.

Já það verður kannski einhvertíma eins og Dr Jón Dúason sagði, að steinarnir munu tala.

[Magnús Sigurðsson, 2.10.2018 kl. 20:39]

Þetta er áhugaverður linkur sem þú kemur þarna með frá Hjaltlandseyjum, Valdimar. Flest virðist benda til þess að víkingar hafi farið í kjölfar Kelta þegar þeir sigldu í vestur.

Ég rakst á þessa áhugaverðu bók sem er aðgengileg á netinu; Rediscovering Vinland: Evidence of Ancient Viking Presence in America.

https://books.google.is/books?id=ci8SsrCIS2kC&pg=PA221&lpg=PA221&dq=narragansett+indians+and+iceland&source=bl&ots=vH_1X0uFEk&sig=P-SYuYevRa1nlHdRh-Mr3YzabiA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjxvNi7xOjdAhXGQ8AKHVEMBMsQ6AEwFXoECAUQAQ#v=onepage&q=narragansett%20indians%20and%20iceland&f=false

[Ómar Geirsson, 3.10.2018 kl. 08:30]

Takk fyrir fróðleik og fróðlegt spjall félagar.

Kveðja að austan.