Indiana Jones

Sum verkefni valda meiri heilabrotum en önnur og þurfa hvorki að vera stór né merkilegt til þess. Eitt af þeim fáu verkefnum sem ég gafst gjörsamlega upp fyrir var ekki stórt. Það veldur mér samt enn heilabrotum, tæpum níu árum seinna. Ég ætla nú að reyna að segja frá þessu ómerkilega verkefni í máli og myndum.

Sumarið 2013 vorum við vinnufélagarnir Juma, -súdanskur höfðingi flúinn stríðshrjáð Darfur, og ég flóttamaður -hins svokallaða íslenska hruns, -sendir upp í Bláfjöll á Skånland í Troms. Við áttum að aðstoða samann Karstein við að endurbyggja jarðhýsi.

Ég hafði farið með Karstein og tveimur samískum starfskonum samasetursins Vardobáiki upp í Bláfjöll á snjósleða um veturinn í skoðunarferð. En verkefnið kom til Murbygg í gegnum samasetrið eftir að við Juma höfðum endurhlaðið fjósmúrinn í Gallgiedde, sem ég sagði frá í pistli hér á blogginu í vetur.

Þetta verkefni virtist hvorki vera umfangsmikið né merkilegt, u.þ.b. fjögra fermetra jarðhýsi sem hafði verið matavælageymsla þeirra sama sem bjuggu seinni hluta 19. aldar í litlum afskekktum dal upp í Bláfjöllum.

Það hafði að vísu sótt á mig smá óhugnaður þegar ég leit inn, eftir að við vorum búin að grafa okkur niður á jarðhýsið um veturinn, sem þá var á kafi í snjó og mér þótti undrum sæta að Karstein fyndi í snjóbreiðunni.

Hugmynd hafði kviknað á Várdobáiki um að auðveldara gæti verið að standa að endurbyggingu meðan enn væri frost í jörðu. En Karstein sló á þá hugmynd með sannfærandi rökum. Þetta væri jarðhýsi og það væri ekki í frosinni jörð, heldur frostfríum og sendnum jarðvegi, enda héti skógurinn í hlíðum Bláfjalla Sandmarka.

Það virkar kannski hálf hjákátlega að fara inn í jarðhýsi með hjálma þegar aðrir eins hnullungar eru í þaksperrum og þarna er yfir höfði

Um mitt sumar sendi Mette í Murbygg okkur Juma óvænt upp í Bláfjöll til að aðstoða Karstein við að endurbyggja jarðhýsið. Staðurinn heitir Vilgesvarre og er úr alfaraleið, án rafmagns, símasambands og allra nútíma þæginda. Eftir nokkurra km labb upp í Bláfjöll frá næsta vegslóða komum við ofan í nokkurskonar Múmíndal þar sem samísk stórfjölskylda hafði búið í torfbæjum í 3 ættliði. Þau voru forforeldrar Karsteins, en dalurinn hefur verið gerður að samísku safni.

Karstein hafði verið að laga til hleðslurnar sumarið áður með því að ýta til steinum í veggjunum með bíltjakk og stöng sem hann spennti veggja á milli. Við það verk hafði fallið steinn inn úr vegg og húsið súnkaði saman án þess þó að hrynja. Veggir og þak var allt hlaðið úr grjóti þannig að Karstein mátti teljast heppnir að ekki fór ver. Hann sagaði svo niður  tré í birkiskóginum í kring og notaði þau við að stífa undir þakið og út í veggi til að tryggja að húsið hryndi ekki saman. Þannig að inn í húsinu var varla meira en 20-40 cm á milli trjábola.

Trjábolir, sem héldu undir þakið til öryggis, stóðu það þétt, -þannig að þarna var hvorki hlaupið inn né út í skyndi, við þurftum að fækka trjábolunum talsvert í upphafi bara til að komast inn

Karstein hafði ekki tíma til að stoppa lengi þegar við komum upp í Vilgesvarre, skildi okkur Juma eftir og fór niður í byggð með hreindýrabóndanum Nils sem hafði flutt Karstein og búnað okkar upp í fjöllin á fjórhjóli. Hann sagðist þurfa að komast niður í byggð til að skrifa tímaskýrslu vegna vinnu frá sumrinu áður þar sem aðstoðarmaður hans frá því þá væri hreint að gera hann brjálaðan vegna þess að samasafnið sem hélt utan um ríkisstyrkinn, sem fjármagnaði endurbygginguna, vildi ekki greiða honum launin frá fyrra sumri nema gegn tímaskýrslu frá Karstein.

Hann sagði að forstöðukonunni, sem hefði með þetta að gera, væri fyrir munað að átta sig á því að hann væri ekki 18 ára lengur, heldur 63 ára, og því af sem áður var þegar hann gat leikandi verið á tveimur stöðum í einu. En nú þyrfti hann auk þessara tveggja að fara til læknis og jarðarfarar daginn eftir. Tímaskin sama virðist vera heldur fjölbreyttara en á Jökuldalnum í denn, þar sem sagt var að til lítils væri að gefa úr í fermingagjöf, betra væri að fá dagatal.

Hreindýrabóndinn Nils að ganga fá búnaði á fjórhjólið áður en lagt var upp í Bláfjöll. Suðagærur eru eitt af því sem samar telja nauðsynlegan fjallabúnað

Áður en Karstein fór til byggða kom það fram hjá hreindýrabóndanum Nils að það væri óvíst hvenær hann gæti skutlað honum aftur fótalausum upp í Bláfjöll, hann þyrfti nefnilega fljótlega að fara í hreindýrasmölun á fjórhjólinu. Mér varð á að spyrja Nils hvað hann ætti mörg hreindýr en þá brosti hann bara og hvarflaði augunum á Karstein. Ég spurði þá hvort það væri eins með samíska hreindýrabændur og íslenska hrossabændur að þeir þættust aldrei vita hvað stofninn teldi.

Karstein leit djúpt í augun á mér um leið og hann sagði alvarlega; -að þetta hefði ekkert að gera með íslenska hesta. Maður spyr einfaldlega ekki samískan hreindýrabónda svona spurningar frekar en ég spyrði þig að því hvað mikið þú eigir inn á bankabókinni þinni; -sagði hann. Eftir þetta stein hélt ég kjafti, enda ekki yfir miklu að gorta. En í kveðjuskini benti Karstein okkur Juma á hlaupandi rollu í hlaðvarpanum, sem ekki væri góður fyrirboði. Nils skutlaði svo Karstein aftur upp í Bláfjöll kvöldið eftir.

Trjástofnar héldu við hálfhrunin vegg, ýmislegt nærtækt var notað til að stýfa út í hleðsluna 

Ég hafði komið auga á kosti við þetta verkefni, þó ekki væri nem bara vegna þess eins að við áttum að gista í torfbæ á meðan á því stæði, sem var eitthvað sem gaman væri að upplifa. Þar að auki var ég talsvert spenntur að vita hvaða hughrif algert áhrifalleysi rafmagns hefði á sálina en það hafði ég heyrt að gæti verið þess virði að veita eftirtekt.

Torfhúsið sem við gistum í var ekki stórt kannski ca. 5.5 m X 3m sem skiptist í tvö rými annað þar sem komið var inn á moldargólf með steinhellum í gangveginum og svo innan við einfalt timburþil stærra rými með timburgólfi sem hafði að geyma tvö rúmstæði sem stóðu meðfram vegg, gafl í gafl, annað 1,70 m á lengd hitt 1,75, gamla viðareldavél, borð og tvo stóla. Veggir og loft í innra rýminu voru panelklædd en ytra rímið með bert torf og grjót í útveggjum. Pottar og önnur eldhúsáhöld héngu upp um veggi, hvorki rennandi vatn né salernisaðstaða var í húsakinnunum. Okkur kom saman um að Juma fengi lengra rúmið því hann væri stærri þar sem hann slagar í 1,90 m.

Það er helst frá því að segja að rafmagnleysið hafði þau áhrif á sálina að það var eins og öll mörk á milli himins og jarðar hyrfu, svona eitthvað svipað og að vera undir stjörnubjörtum himni og ætla að telja stjörnurnar. Þegar ég lá andvaka í rúminu hans Ola í Vilgesvarre, sem var húsbóndi einni öld fyrr í þessu húsi, liðu samtöl og myndir í gegnum hugann, sem ég henti ekki nokkrar reyður á, ekki bara fyrstu nóttina heldur allar.

Gamma kalla samar sín torfhús, þetta var svefnstaður okkar Juma. Karstein var mikill fróðleiksbrunnur um hvernig gamma væru byggð, enda hafði hann endurbyggt nokkur og sagði að svona hús væru ekki byggð nema með gróandanum í fullri sátt við náttúruna. Vatn þurftum við að sækja í mýrar brunn skammt frá, ef við vildum betra vatn var þó nokkur spölur í næsta fjallalæk

Fyrstu nóttina heyrði ég fótatak sem mér fannst nálgast millihurðina sem var fram í rýmið með moldargólfinu. Ekki var hurðin opnuð, en fótartakið hélt áfram og nú inni, fyrir rest gat ég staðsett það í lausu lofti rétt fyrir ofan rúmgaflinn. Þá heyrðist hvæs og skruðningar og hvít flyksa rann fram hjá glugganum í veggnum á móti, en krafsaði sig svo upp í glugga tóftina, og ég horfðist í augu við rollu í gegnum stráin þar sem hún var á beit í gluggakistunni. Sennilega var þetta sama hlauparollan og Karstein hafði haft á orði að væri ekki góður fyrirboði sem nú hafði flogið ofan af þakinu.

Rabarbaragraut höfðum við í matinn á hverjum degi, Juma brosti út undir eyru eftir að hafa smakkað það góðgæti í fyrsta sinn og sagði "jæja mister Magnús héðan förum við allavega ekki fyrr en rabarbaraakurinn er búinn". Það var loks að fjórum dögum liðnum að reiða komst á andvöku óráð rafmagnsleysisins. Eftir að við Juma skildum við Karstein eftir árangurlausar tilraunir við að endurbyggja hálfhrunið jarðhýsið með undirsláttaruppistöðum, bíltjakki, járnkalli og kúbeini, þar sem hvorki var við komið samískum galdri né afríkönsku vúúddúi hvað þá hugmyndaflugi minnislauss múrarameistara.

Þaksperrur voru úr löngu hnullungs grjóti, sem hvíldu ofan á veggjunum, ofan við þær glitti í flatt hellu grjót á milli þeirra. Grasi vaxin hóllin var svo efsti hluti þaksins. Þetta grjót var hvergi finnanlegt í nágreninu, en Karstein vissi um þessa bergtegund í fjalli í nokkurri fjarlægð og gat sér til að það hefði verið flutt á staðinn með sleðum að vetrarlagi

Endir uppbyggingarinnar varð sá að annar steinn gekk út úr veggnum á móti þegar við reyndum að þrykkja hrunda steininum frá sumrinu áður á inn sinn stað. Þannig var jarðhýsið nær því að hrynja saman en nokkru sinni. Við höfðum ekki verið sammála um þetta verklag, en á endanum framkvæmdum við Juma það sem Karstein fór fram á. Eftir þetta var um lítið annað að ræða en forða sér út úr jarðhýsinu sem byggt var efst inn í háan hól.

Það gekk sem sagt ekkert með endurhleðsluna, enda hefðum við þurft að lyfta vegg og þaki ásamt hólnum til að koma hnullungunum aftur fyrir á sinn stað í vegginn, -með samískum galdri. Þó svo að við værum vel að Guði gerðir, með blátt álfablóð í æðum, afríkanskan jötunmóð og samískan galdur blandaðan heilablóðfalli til halds og trausts, fór ekki betur en raun bar vitni.

Við stilltum uppistöðu á milli veggja með blanka á bak við tjakk sem var á milli til að ýta á steininn. Tjakkurinn undir steininum er til að halda undir hann. Hina uppistöðuna höfðum við svo til að halda við stein við hliðina sem var á leiðinni út úr veggnum. En allt kom fyrir ekki, þegar við létum reyna á 20 tonna tjakkinn við hinn endan á uppistöðunni gaf veggurinn á móti sig, sá sem ekki sést á myndinni

Skömmu eftir að við Juma komum af fjöllum var aldrei þessu vant byrjaður að vinna hjá Murbygg ungur og öflugur Norðmaður, en þeir eru sjaldséðir hvítir hrafnar í múrverki þarna norðurfrá. Hann sótti í að vera í kringum okkur útlagana, en í því verkefni var afganski flóttamaðurinn Yasin kominn með í hópinn. Þegar ég spurði þann norska hverju sætti að svona væri komið fyrir honum, þá sagðist hann hafa glapist á að læra fornleifafræði og væri því atvinnulaus. Hann hefði í bernsku látið sig dreyma um að verða nýr Indiana Jones.

Ég sagði honum að nú blasti gæfan við honum, hann væri akkúrat komin á réttan stað í lífinu. Að fyrir lægi verkefni hjá Murbygg sem hefði ekkert meira með múrara að gera en fornleifafræðinga. Enda hafði Karstein sýnt mér annað jarðhýsi neðar í hólnum, sem þarfnaðist endurhleðslu, og sagði að þau væru fleiri. En hann ætlaði að bíða með að sýna samísku minjaverndinni þau, því að þetta væri langtíma verkefni. Því ekkert þarna norður frá væri betur styrkhæft og samískar fornminjar.

Karstein efaðist reyndar um að þessi jarðhýsi hefðu upphaflega haft með sama að gera, þau væru mörg hundruð eða þúsundum ára fyrir búsetu hans fólks í Bláfjöllum, jafnvel alveg frá dögum Múmínálfanna. Hans fólk hefði sennilega í upphafi sest þarna að, af því það vissi af jarðhýsunum og gat notast við þau á meðan verið var að koma sér fyrir í óbyggðum. Miðað við aðstæður gæti ég einmitt trúað að svo sé, enda eru gamma torfhús samana með svipuðu byggingarlagi og íslenski torbærinn, torf og grjót í veggjum, burðarvirki og þak úr tré, birkihrís lagður á þak og tyrft yfir.

Þess er skemmst að minnast að hinn norski Indiana Jones junior trúði ekki einu orði af því sem ég sagði honum og gerðist fljótlega eftir þetta lagermaður hjá vöruflutningafyrirtæki.

Það er hvorki hátt til lofts né vítt til veggja í gamma. Mikill raki og mýflugur voru á þessum árstíma við mýrina sem torfhúsið stóð, þannig að við Juma rauðkynntum viðar eldavélina um há sumar til að losna við raka og mý

 

Rúmið hans Ola í Vilgesvarre var ekki stórt, útdraganlegt svo hægt væri að breikka það og u.þ.b. 1,70 cm á lengd. Það varð minn svefnstaður

 

Juma fylgist með Karstein við að snikka til trjábol, sem átti að verða nokkurskonar mæniás í jarðhýsið. Fyrir hafði verið grautfúinn rauðviðar bolur sem hafði ekkert með burðavirkið að gera. Karstein taldi að hann hefði verið notaður svo hægt hefði verið að hengja í hann ýmislegt. En ég giskaði á að hann hefði verið notaður til að koma björgunum í þakið á sínum tíma þó svo að það væri sjálfberandi eftir að þau voru komin á sinn stað 

 

Karstein er algjör Völundur og var, að því ég frétti, feikna mikill verkmaður og víkingur til vinnu á meðan heilsan leifði, hafði byggt fjölda gamma víðsvegar í byggðum sama. Í seinni heimstyrjöldinni brenndi þýski herinn flestar byggðir sama á undanhaldi sínu undan Rússum í Finnmörku, því er gert talsvert af því að halda við minningunni um mannvirki sama. Þessi rauðviðar tegund sem var í lofti jarðhýsisins, vex ekki í N-Noregi, var því tilvera trjábolsins í þessu jarðhýsi ráðgáta. Rauðviðarbolinn, sem Karstein snikkar, hafði þurft að sækja langt suður í Noreg og flytja með erfiðismunum aftan í fjórhjólinu hans Nils upp í Bláfjöll svo allt væri samkvæmt ritúalinu

 

Juma í matpásu við útiborð sem var upp á hólnum, sem jarðhýsið var í, nokkurn veginn yfir því miðju. Það var ekki nokkur leið að sjá að þarna var hús undir nema vegna þess að dyr voru á hólnum. Hitt jarðhýsið sem Karstein sýndi okkur var ósýnilegt utanfrá. Við Juma unnum oft saman árin sem ég var hjá Murbygg, vorum góðir félagar. Hann sagði mér frá því hvernig hús voru byggð í heimahögum hans í Afríku. Sú húsagerð er ekki framkvæmd nema í fullri sátt við náttúruna og væri efni í mun lengri pistil 

 

Það gerðist svo fyrir tilviljun þegar við stoppuðum örþreyttir á heimleiðinni, eftir vonlaust verk, við lítið upplýsingaskilti til að hagræða hryggsekkjunum, að skyndilega fengu samtöl og myndir andvökunáttanna samhengi. Á skilti stóð að John Johnsen og hans kona Kirsten Andersdatter hefðu tekið sig upp 1868 og flutt til fjalla í leit að jarðnæði. Þau, börn þeirra og barnabörn, hefðu svo byggt sér torbæi í dalverpi í Bláfjöllum sem þau nefndu Vilgesvarre. Þar hafði stórfjölskyldan búið allt til ársins 1958

 

Við Juma afrekuðum samt að lagfæra einn stein í hleðslu neðst í vegg með því að krafsa undan honum með kúbeini til að búa til pláss, og notuðum svo stífu og tjakk til að ýta hnullungnum inn undir vegginn um leið og við stýrðum honum með járnkalli. Karstein varð ekki hrifinn, -sagði að við hefðum svindlað

 

Vilgesvarre

 

 

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0-

 

Ps. Fyrir þá sem hafa náð að lesa þetta langt og langar til að fá einhvern botn í hvað það á að fyrirstilla að segja frá þvílíkri sneypuför, -þá hef ég komist að því að jarðhýsið í Bláfjöllum er ekkert einsdæmi.

Mér hefur oft dottið í hug að Vilgesvarre eigi sér hliðstæður mjög víða, t.d. á Orkneyjum á stað sem heitir Skara Brae. Þar sem talin eru vera mannvirki frá forsögulegum tíma, 4-5000 ára gömul.

Veturinn 1850 gerði mikinn storm á Orkneyjum. Það var ekkert sérstakt við storminn, annað en að þá var óvenjulega hásjávað svo að öldurótið svipti grasi af stórum hól. Þetta jarðrask opinberaði útlínur fjölda steinbygginga er undir voru, -sem eru jafnvel taldar eldri en Stonehenge og Píramídarnir í Gísa

Það er víðast hvar í heiminum líkur á að finna ævaforn mannvirki sem láta lítið fyrir sér fara í landslaginu. Ef einhver skyldi hafa áhuga á hversu algengt, þá er þetta video um leyndarmál steinanna.

 

Það verður varla logið upp á þetta lið

Nú hafa sömu fálkar og tæmdu Íslandsbanka innanfrá um árið fengið að kaupa hann á sérstöku tilboðsverði. Enda að verða fátt um fína drætti í fjárplógstarfsemi í allri dýrtíðinni og bankinn því orðinn hinn álitlegasti eftir að almenningur fékk hann í fangið, sælla minninga.

Sumum hefur orðið mikið niðri fyrir, -svo mikið að jafnvel fjárfrekar fraukur úr samspillingunni hafa lýst vandlætingu sinni. Gleðifréttin er samt sem áður sú að grínkompaníið Bananalýðveldið ehf sá sér leik á borði og fékk að klófesta hlut á afslætti náhirðarinnar.

Why Iclend viðundrið bíður svo bablandi í seðlabankanum tilbúið til að skrúfa upp vextina svo um munar á blessaða bjálfana og unga fólkið, búnu að koma sér á vonarvöl með húsnæðiskaupum á verði sem komið var uppi úr þakinu.

Dregin var fram gömul skrautfjöður úr hatti bananakippunnar til að sjá um óskapnaðinn, -sú sama og átti að dikta icesave í landann eins og graut ofaní óþægt barn um árið, -í góðri trú um að hægt væri að bera fyrir sig persónuverndarlögum.

En hvað um það, alltaf hefur reynst best að fá hneyksli ofan í hneyksli þegar þarf að krafsa yfir skítinn á stjórnarheimilinu. Já það er margt skrýtið sem freyðir fram þessa dagana og upp á þetta lið verður varla logið úr þessu.

Animal Farm

Nú hafa gölturinn og lofthænan valdið fjaðrafoki innan Bændasamtakanna með lélegum bröndurum. Atað framkvæmdastýruna tjöru og feykti formanninum frá framsóknarfjósinu.

Fjölmiðlar hafa verið fullir fyrirlitningar við að upplýsa óskapnaðinn án þess að svo mikið sem spyrja þeirrar einföldu spurningar hvað bændur væru að gera með slíka forystusauði á jötunni.

Hvað þá að því sé haldið til haga að þjóðin býr við uppgjafa dýralækni innanbúðar í innviðaráðuneyti og innvígða bankadömu úr gjaldþrota seðlabanka í nýsköpunarráðuneyti eftir að hafa mútað medíunni og lögsótt kynsystur sína fyrir að hafa leiðtað réttar síns.

Nú er bara að vita hvort framsókn var að losa sig við atkvæði eða berja í brestina, sem komnir voru í fjósbásana. Og þá hvort latínu lið lögfræði í Garðabænum eða lepjandi latte liðið í 101 Reykjavík matar krókinn á gjörningnum, með starfstöð án staðsetningar og mætingaskyldu.

Guð blessi samt sem áður allt Ísland.

Ég legg metnað minn í það að míga úti

Það fer ekki yfirleitt ekki mikið fyrir lýsingum af því hvernig salernisferðum var háttað fyrr á tíð og mætti jafnvel ætla að Iss, piss og pelamál púðursykur og króna. Þegar mér er mikið mál pissa ég bara í skóna, -hafi verið lenskan.

Samt má víða finna lýsingar á því hvar hlandforinni var fyrirkomið heima við bæ, og að koppar hafi verið undir rúmum gömlu baðstofunnar. Stærri stykki má ætla að hafi oftast verið gerð í fjósflórinn enda oft innangengt úr bæ í fjós, ef baðstofan var þá ekki yfir fjósinu sjálfu svo mætti notast við ylinn frá kúnum.

Karlmenn hafa líklega flestir lagt metnað sinn í að míga úti rétt eins og segir í Stuðmannaslagaranum, þó svo að kvenfólk hafi frekar kosið fjósið. Ólíku hefur verið saman að jafna við glæsileg salerni nútímans. Nokkrar lýsingar má þó finna á því í rituðu máli hvernig fólk sinnti kalli náttúrunnar fyrir daga nútíma salernis.

Húsaröðin austur að hlaðinu var þá þessi: Syðst austurhlið baðstofunnar, torfveggur og torfþekja, með fjórum gluggum niðri og fjórum uppi, þá bæjardyraþil með dyrahurð og litlum glugga yfir, og loks skemmuþil með tveimur gluggum niðri og einum uppi. Á bak við og vestan við þessi þrjú hús var svo búr, eldhús og fjós, og innangengt í öll frá vesturenda bæjardyra. Voru það hlunnindi fyrir mjaltakonur á vetrum að þurfa ekki út til mjalta, og fyrir alla yfirleitt að hafa innangengt á náðhúsið. En það var fjósflórinn. Þannig var þessu fyrir komið um allt Hérað, eða víðast. (Um húsaskipan í Þingmúla 1891 - Endurminningar sr Magnúsar Blöndal II bindi)

Þrír strompar voru á eldhúsinu, og safnaðist sjaldan mikill reykur í það, en sótleki var oft til óþæginda. Í gegnum norðurvegginn var trérenna. Í hana var helt skólpi úr bænum út í hlandforina, sem var norðan undir eldhúsveggnum. Þótt rennan væri lokuð með hlera, kom stundum óþægileg lykt um hana inn í eldhúsið og bæinn allan, einkum ef norðanátt var í aðsigi, var hún nokkurn veginn öruggur veðurviti. Í eldhúsinu stóð kerald eitt mikið og fornt, svo engin vissi aldur þess. Í það var safnað öllu þvagi, sem til féllst á nóttum til ullarþvottar á vorin. (Innanbæjarlýsing Norðlenskt sveitarheimili í upphafi 20. aldar - Steindór Steindórsson frá Hlöðum)

Lýsingin að norðan á við gamla hlóðaeldhúsið, sem þá orðið var aðallega notað til að baka brauð, sláturgerðar og stórþvotta. Nýrra eldhús var komið til sögunnar á þessum tíma til daglegra nota, sem var gengt gamla eldhúsinu og var með eldavél kynntri mó og taði.

Það er farið að glitta í nútímann fyrir um hundrað árum síðan á norðlenska sveitarheimilinu, þegar sagt er frá hvernig hlandforin var breidd á túnið: Sóðalegasta og á ýmsan hátt erfiðasta vorverkið var að koma forinni á túnið. Norðurundir bænum var allstór safnþró, steinsteypt. Lá renna í hana úr gamla eldhúsinu, og var hellt í hana allskonar skólpi. Salerni var einnig yfir þrónni, og í hana var fleygt ýmsu rusli sem rotnað gat. Var hún nær full á hverju vori. 

Ekki er lýsingin gleggri en svo að erfitt er áð átta sig á hvort um postulínssalerni hefur verið að ræða eða kamar, sem hefur verið gengið í utanhúss, eins og víða var orðin lenska í höfuðstaðnum.

Ég legg metnað minn í að míga úti sungu Stuðmenn. Einhver tíma heyrði ég af manni sem ég þekkti, sem hefði átt lengi erfitt með að míga inn í miðju húsi, þó svo að þar væri hefðbundið prívat postulínsklósett.

Nú á dögum hefur femínisminn komið metnaði kalmannsins í fjósið, ef svo má segja. Þeim verði hált á haldforinni, sem verði á að míga úti, jafnvel þó svo að það sé torgi í landnámi Ingólfs, kenndu við sjálfan fyrsta landnámsmanninn.

Iss, piss og pelamál púðursykur og króna komi sér því betur, ef karlmanni verður mikið mál. Svo mikil hefur framförin orðið á innan við öld.

Íslandssaga til útfluttnings

Þeir sagnfræðingarnir Karla Smári Hreinsson og Adam Nichols hafa gefið út þrjár bækur um Tyrkjaránið á ensku. Fyrir u.þ.b. viku kom efni á youtube byggt á einni bókinni, reisubók Ólafs Egilssonar. Tyrkir rændu hátt á fjórða hundrað íslendinga frá Grindavík, af Austfjörðum og úr Vestmannaeyjum sumarið 1627.

Ólafur Egilsson var prestur í Ofanleiti, Vestmannaeyjum. Hann skrifaði reisubók sína eftir að heim kom, ári eftir að hafa verið numinn af landi brott og fluttur til Alsír ásamt eiginkonu og börnum þeirra tveimur það þriðja fæddist í hafi á leiðinni til Alsír.

Myndbandið á youtpe er á rás sem kallast Raddir þess liðna. Greinilegt er á viðbrögðum youtube áhorfenda að Tyrkjaránið við Íslandsstrendur vekur verulega athygli og hefur fengið tæp 700.000 áhorf og hátt í 7000 athugasemdir.

Athugasemdirnar eru þó misáreyðanlegar og sú sem hefur fengið mesta athygli er frá The Zapan 99 sem segir; Enn er minningarskjöldur í Reykjavíkurhöfn sem segir að Tyrkir hafi drepið meira en þriðjung íbúa eyjarinnar í þessum ránum.

Móðir jörð

Því fer ört fækkandi fólkinu sem þorir að standa með sjálfu sér. Þeir sem keyra pólitískan rétttrúnað og heilbrigðisiðnaðinn með kolefnissporið strókandi aftan úr rassgatinu við að breiða út boðskapinn sjá til þess.

Ef einhverjir gerast svo djarfir að mæla gegn þessari andlausu andakt eru þeir gerðir tortryggilegir, sem falsfréttamenn haldnir upplýsingaóreiðu, og jafnvel fjarlægðir frá augliti fólks á samfélagsamiðlum. 

Þeir eru margir sem hafa þannig horfið út í móðuna miklu upp á síðkastið. Kim Larsen fór ævinlega sínar leiðir og neitaði t.d. að mæta í sjónvarpsviðtöl nema hann fengi að vera hann sjálfur.

Fyrir tveimur árum stóð til að fjarlægja tónist Kim Larsens af youtube þó ekki væri það fyrir að vera hann sjálfur. Guði sé lof fyrir Larsen.

Monopoly

Það er gott á meðan að einhver tekur að sér að kenna blessuðum börnunum fjármálalæsi. Bankar hafa alltaf farið ránshendi um fjármuni almennings, og fjárfestingar í íslenskum hlutabréfasjóðum eru fyrir innanbúðarmenn. Monopoly eða Mattador er spil sem er ágætt til að átta sig á fjármálakerfinu án mikils tilkostnaðar og ættu að vera notað sem námsefni í skólum.

Ánægjulegt ef unga fólkið er látið finna til tevatnsins með mattador peningum, eða smáaurum eins og kemur fram í þessar frétt, þá er von til þess að það læri. Verra er þegar búið er að rammflækja ungt fólk til lífstíðar í námslánum og húsnæðislánum, sem til skamms tíma hefur þurft að borga fimmfalt til baka. Húsnæðisverð er nú komið það rækilega upp úr skýjunum að fjöldi ungs fólks á á hættu að verða þrælar bankanna til lífstíðar eða missa þak fjölskyldunnar.

Fyrir 15 árum eða svo spilaði sonur minn póker á netinu og græddist fé. En eins og flestir vita þá er ólöglegt að spila fjárhættuspil á Íslandi, eða var það allavega þá. Og því ómögulegt að flytja þannig gróða löglega til landsins.

Einn daginn þegar við stóðum saman á kafi í steypunni sagði hann mér að vinur hans, sem ætti pabba hjá einum íslensku bankanna, hefði talað við pabba sinn um það hvernig hægt væri að flytja spilavítis gróðann í banka. Pabbi vinar hans bauðst til að taka þetta inn á bankareikning íslensks ofurbanka erlendis.

Sonur minn spurði á meðan við kepptumst við að steypa; -hvað finnst þér pabbi? Ég mátti ekkert vera að því að spá í þetta og sagði; -blessaður geymdu þetta áfram á reikningnum í spilavítinu því þetta er miklu öruggara þar en hjá bönkum sem eru á leiðinni á hausinn og öllu verður stolið.

Nokkrum mánuðum seinna spurði sonur minn; -pabbi hvernig vissirðu þetta? -Vissi hvað? sagði ég, búinn að steingleyma steypusamtalinu. -Að bankarnir færu á hausinn, sagði hann. Hann hafði farið að ráðum mínum og átti alla sína aura í spilavítinu og gat notað þá erlendis.

Bankinn tók 70% af arðinum

Slökktu á símanum og sjónvarpinu

Þangað sem athyglinni er beint þar liggur orkan og áhuginn. Að vera meðvitaður um þennan algilda sannleika er nauðsynlegt þegar fylgst er með fréttum fjölmiðlanna. Annars verðum við leiksoppar medíunnar, -áhorfendur af lífinu.

Ósjálfstæði skoðana er nú þegar orðið normið við að opinbera persónulegt álit, -halda fram viðteknum viðhorfum. Innst inni afneita margir eðli sínu og sérkennum. Við viðurkennum ekki lengur hver við erum, skiljum ekki lengur til hvers við komum og hvernig við eigum að hafa okkur í frammi.

Ef persónulegum krafti okkar væri líkt við ljós í myrkri, myndu mörg okkar hrasa við ljósið frá skjánum í símanum til að forðast ábyrgðina á því hver við erum. Ef við víkjum tommu frá meðfæddri sýn, endum við á því að komast á áfangastað sem er ljósár frá örlögum okkar.

“Margfaldaðu trú mesta trúfífls veraldarinnar með billjón og þá ertu farinn að nálgast veruleikann” (Gunnar Dal)

Fjölmiðlaheimurinn segir skilningarvitunum ósatt, rökhugsunin getur því aldrei vitað neitt með vissu. Þar mun rökfræðin elta eigið skott. Við verðum því á endanum að trúa reynslunni, eða tapa öllu án þess að fá neitt í staðin, -bæði veruleika okkar og draumi.

Treystu því á eigið innsæi við að skynja allt samtímis, þannig upplifirðu eilífðina. Fortíð og framtíð verða aldrei það fjarlæg að skipta ekki máli, þær eru veruleikinn í núinu. Í augnablikinu búa margar víddir þar á meðal öll þín framtíð og fortíð.

Hámenntaður samtíminn telur okkur trú um að eilíf sálin sé goðsögn, -jafnvel blekking. Hugmynd hinna fáfróðu og trúgjörnu, ópíóíðar hins huglausa til að slá á óttann við dauðann.

Við höfum samt alltaf vitað inn við beinið að við komum til að öðlast skilning, ná yfirsýn á veröld okkar með innsýn sjálfsins í upplifun veruleikans, -sem hvorki er í símanum né sjónvarpinu.

Að falla fyrir frösum

Það þurfa einhverjir að keyra skriðdrekana; sagði ég við Pólskan vinnufélaga í vikunni. En við höfum ekki verið sammála um hvað sé rétt að gera í Úkraínu stríðinu. Ég vil ekki gera neitt, en hann sýndi mér myndir í símanum sínum þar sem hann stendur keikur í byssuturninum á prjónandi á T-72 skriðdreka þegar hann var í Pólska hernum og segir; -þú veist ekkert kúturinn minn þú hefur aldrei verið þarna.

Engan þarf að undra þó samræður séu viðsjárverðar í steypunni þessa dagana þegar hver dagur byrjar á fréttum um að Rússar hafi sprengt upp leikskóla og enda að kvöldi á að Zelensky hafi ávarpað Bandaríkjaþing og beðið um meiri vopn í nafni Úkraínu og frelsisins. Næsta morgunn hafa Rússar bætt um betur og sprengt upp barnaspítala og Zelensky ávarpar Breska þingið í hádeginu og biður um meiri vopn í nafni þjóðarinnar. Daginn eftir er vaknað við að Rússar hafa sprengt upp leikhús og leikarinn Zelensky ávarpar heimsbyggðina og biður um meiri vopn til bjargar siðmenningunni.

En hvað myndir þú þá gera Maggi minn ef það kæmi bara einhver útlenskur Kínverji og miðaði byssu á hausinn þinn heima hjá þér og segði þér að koma þér út úr húsinu þínu hann ætti það núna? -Ekkert, halda friðinn, svaraði ég; -kannski koma mér út áður en hann skyti af mér hausinn. -Og hvað svo? sagði félagi minn; -ætli þú myndir ekki sækja byssu og koma aftur til að skjóta hann til að ná húsinu þínu?

Það gerum við Íslendingar aldrei eins og þú veist; sagði ég, -þú manst eftir hinu svo kallaða hruni 2008 þá komu bankamenn og sögðu mörgum að koma sér út úr húsinu sínu af því að bankinn ætti það núna, ég hef ekki heyrt um neinn bankamann sem hefur verið skotinn. Keyptir þú ekki eitt af þessum húsum á góðu verði?

Jú en það var af manninum bankanum; sagði félagi minn særður eftir skotið. -Já einmitt; sagði ég, -eins og ég sagði það þurfa einhverjir að keyra skriðdrekana.

Skálar

Lengst úti á Langanesi má enn sjá rústir þorps sem átti sitt blómaskeið fyrir um hundrað árum. Þó svo að þarna sé ekki um neinar Karþagó rústir að ræða þá er vel þess virði að gera sér ferð til að skoða þessi mannvirki áður en þau hverfa af yfirborði jarðar.

Fyrir steypukall eins og síðuhöfund er að skoða svona rústir steinsteypu álíka menningaferð og fornar byggingar á heimsminjaskrá. Steinsteypan var byggingarefni 20. aldarinnar á Íslandi og kom þjóðinni út úr moldarkofunum, því hver sem var gat steypt sér hús.

Nú hverfa þessar byggingar 20. aldarinnar hratt af yfirborði jarðar og oft hef ég sagt við sjálfan mig; -aah þarna var ég aðeins of seinn að fara og skoða, þegar ég sé að hús er horfið.

Það er margt fleira áhugavert að sjá á Langanesi og ferð á enda að vitanum á Fonti vel þess virði þó svo það þurfi að keyri hátt í 50 km í norð-austur út í Atlantshafið frá Þórshöfn áður en komið er á Font.

Þarna úti á nesinu var búið frá því land byggðist allt fram á 20.öldina. Og er saga þorpsins á Skálum merkileg í Íslandssögunni eins og allt Langanesið.

Það þarf ekki að leita langt til að finna hvar mölin í steypuna var fengin

- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 -

Jörðin Skálar var til í upphafi byggðar á Íslandi. Skálajörðin var öldum saman í eigu Hofskirkju í Vopnafirði. Jörðin var landmikil, landið var gott til sauðfjárræktar og ýmislegt annað gerði Skála að ákjósanlegum stað til búsetu. Nálægðin við sjóinn var gjöful, reki var í fjörunni, afli á grunnmiðum og fugl í björgunum.

Þorsteinn Jónsson kom að Skálum sumarið 1910 með strandferðaskipinu Austra frá Seyðisfirði. Meðferðis hafði hann árabát, veiðarfæri og þrjá menn og stofnaði þar útgerð með aðstoð bóndans sem þar bjó, Jóhanns Stefánssonar. Þorsteinn kom aftur að Skálum sumarið 1911 og hafði þá húsvið með sér til að byggja verbúðir og aðrar byggingar.

Það sumar fjölgaði hann bátum, bræddi lifur á Skálum og kom á fót verslun. Veturinn 1911-1912 höfðu þrjár fjölskyldur vetursetu á Skálum. Fólki fjölgaði hratt á þeim árum sem Þorsteinn hafði þar atvinnurekstur, sumarið 1910 var þar aðeins eitt íbúðarhús en árið 1920 voru þau orðin níu. Uppbygging Skálaþorps var hafin.

Kútter úti fyrir Skálum, sólin merlar á Bakkaflóa

Byggðin efldist enn á árunum 1920-1924 og fjölgaði íbúum þorpsins úr 61 í 117. Auk þeirra sem átti lögheimili á Skálum kom þangað fjöldi fólks yfir sumarmánuðina svo íbúafjöldi þorpsins tvöfaldaðist. Þangað komu árabátaeigendur með báta sína og fjöldi fólks í atvinnuleit. Einnig var algengt að Færeyingar stunduðu veiðar frá Skálum.

Velgengni Þorsteins Jónssonar útgerðarmanns spurðist út og útgerð jókst á Skálum á þriðja og fjórða tug 20. aldar. Árið 1923 byggði Jóhann M Kristinsson hús með frysti- og geymsluklefum til að frysta beitusíld og geyma. Hann byggði einnig bryggju og útbjó búnað til að hægt væri að hífa upp varning úr bátunum sem síðan var fluttur á teinum, ýmist upp í salthús eða til skemmu.

Samgöngur voru alla tíð erfiðar við þorpið á Skálum, sjö tíma tók að komast til Þórshafnar fótgangandi. Strandferðaskip komu stundum við á Skálum en helsta tenging þorpsins við umheiminn var sjóleiðis til Seyðisfjarðar vegna flutninga á fiski og lýsi þangað. Oft var líf og fjör í landlegum, haldin voru böll og harmónikkuleikarar frá Skoruvík komu og spiluðu fyrir dansi fram á morgunn. Um tíma var rekið kaffihús á Skálum og jafnvel hægt að fara í bíó og sjá leiksýningar.

Þorpið á Skálum séð af sjó

Strandvarðstöð með breskum hermönnum var starfrækt á skálum sumarið 1940 og af bandarískum sjóliðum sumarið 1942. Það ár byggðu Bandaríkjamenn ratsjárstöð, 12 metra hátt mastur og 24 bragga. Hermennirnir lögðu götur um braggahverfið sem þeir kölluðu “Camp Greely” og veg niður í þorp sem enn sjást merki um.

Árið 1929 var reynt að endurbæta lendinguna á Skálum en sú framkvæmd mistókst og varð til þess að gamla lendingin eyðilagðist nánast algjörlega. Á sama tíma jukust möguleikar á útgerð annarsstaðar á landinu með aukinni vélbátaútgerð en á Skálum var ekki höfn fyrir þá. Við þetta bættist að 1931 skall á heimskreppa, fiskverð lækkaði og fiskgengd á grunnslóð við Skála fór minnkandi. Allt leiddi þetta til þess að íbúum Skálaþorpsins fór fækkandi á fjórða áratugnum.

Amerískir hermenn að skipa upp olíu á Skálum

Á árum síðari heimstyrjaldarinnar ráku að landi tundurdufl sem losnað höfðu úr sprengidundursduflagirðingu út af Austfjörðum. Tvö slík tundurdufl sprungu í fjörunni við Skála og eyðilögðust tvö hús. Fyrra skiptið var 26. nóvember 1941 og hið síðara í janúar árið 1942. Þá um sumarið fluttu fjórar fjölskyldur í burtu. Síðustu fjölskyldurnar fluttu frá Skálum haustið 1946. Lúðvík Jóhannsson sonur Jóhanns Stefánssonar Skálabónda, flutti aftur að Skálum vorið 1948 ásamt sambýliskonu sinn Jóhönnu Hansen, þau hófu búskap og bjuggu til vorsins 1955, þá fluttu þau frá Skálum sem síðan hefur verið eyðijörð. (Texti af upplýsingaskilti á Skálum)