Veginn á enda

Það eru ýmsar leiðir til að ferðast og aðferðir við skipulagningu ferðalaga. Hægt er að gera ferðaáætlun eftir dagatali, veðurspám eða bara stafrófinu. En það er alltaf svo að það er ferðalagið en ekki áfangastaðurinn sem skiptir mestu máli. Eins og ég hef áður minnst á hér á síðunni kemur fyrir að við hjónin setjumst upp í okkar gamla Cherokee og hlustum á Bubba syngja um það þegar hann hlustaði á Zeppelin og ferðaðist aftur í tímann og er allt eins hægt nota þá ferðaáætlun.

Það má reyndar einna helst líka svo góðu plani við lesblinda prófessorinn sem ætlaði að ferðast yfir þver Bandaríkin í sumarfríin sínu en var ekki kominn lengra en í næsta bæ þegar fríið varð búið. Þetta gerðist vegna þess að þar var svo margt áhugavert að skoða. Prófessorinn sagði eftir sumarfríið að þeir sem kynnu að lesa færu margs á mis vegna þeirra leiðsagna sem þeir læsu.

Núna í vikunni má segja að planið hafi ekki verið neitt af af þessu öllu saman, heldur hafi vegurinn einfaldlega verið farin á enda. En í stafrófinu var það Vaffið sem var valið og eins og vanalega var sólin eina leiðsögutækið í gegnum Austfjarðaþokuna. Við höfðum reyndar hossast þennan slóða á hraðferð fyrir mörgum árum í þoku, sem liggur um landsvæði er fór í auðn fyrir áratugum síðan. 

Það er ágætt að vita, þegar ferðast er í þoku, að vatn rennur niður í móti, þá er meiri von til að sjá sólina

Þessi vegslóði, sem liggur í Vöðlavík og Viðfjörð, var bílvegurinn á Norðfjörð frá 1940–1949 og endaði hann í Viðfirði en þaðan þurfti að fara með bát yfir á Norðfjörð. Eftir að vegur var lagður um Oddskarð var ljóst að ekki yrði gerður vegur frá Viðfirði yfir á Norðfjörð, enda illmögulegt. Þar með varð ljóst að byggðirnar sem voru norðan Reyðarfjarðar yrðu í litlu eða engu vegasambandi. Þessar byggðir voru í Vöðlavík, Sandvík, Viðfirði ásamt Barðsnesi og Hellisfirði. Svæðið taldi alls um 15 bæi.

Viðfjörður er einn af þrem fjörðum sem ganga inn úr Norðfjarðarflóanum, hinir eru Hellisfjörður og Norðfjörður. Í Viðfirði var búið til 1955. Hvað varð búsetu að aldurtila er til um meira en ein kenning. Þórbergur Þórðarson rithöfundur skrifaði um Viðfjarðarundrin sem áttu að hafa verið draugagangur. Þessi undraskrif meistara Þórbergs hafa þótt léleg sagnfræði í Norðfirði. En líklegast er þó að breyttir samgönguhættir hafi ráðið mestu um að búsetu lauk í Viðfirði.

Reyndar hafði ég bæði sigld um Norðfjarðarflóann og flogið yfir svæðið, svo það var ekki mikið mál að rata. Frá vinstri; Sandvík,Barðsnes, Viðfjörður, Hellisfjörður og Norðfjörður 

Þegar við vorum núna á ferðinni var yngra fólkið okkar með í bílnum og tók eftir því allan tíman, eftir að farið var yfir Víkurheiðina yfir í Vöðlavík, að ekkert net og símasamband var við umheiminn.“ Og hvað ætlar þú svo að gera ef við festum okkur“ sagði þá Matthildur mín. Eins og það væri eitthvað nýtt að ferðir okkar lægju utangáttar út um þúfur úr alfaraleið. „Hlaupa yfir á Norðfjörð það er styst“ svaraði ég – „já, já, ég sæi þig nú hlaupa“ – „eða þá bara bíða eftir Barðsneshlaupinu sem er venjulega á Neistafluginu um verslunarmannahelgi og biðja fyrir skilaboð“.

Viðfjörðurinn skipar vissan sess í minni sjálfsmynd því frá blautu barnsbeini hefur mér verið það innrætt að ég sé af Viðfjarðarætt. Úr Viðfirði var langaamma mín Ingibjörg Bjarnadóttir á Vaði í Skriðdal, sautján barna móðir. Móðir hennar var Guðrún Jónsdóttir í Viðfirði sextán barna móðir. En við þau Bjarna og Guðrúnu er Viðfjarðarætt oftast kennd, þó svo að forfeður Bjarna hafi búið mann fram af manni í Viðfirði.

Sólin brást ekki með leiðsögnina í gegnum Austfjarðaþokuna niður í Viðfjörð

Þessar formæður mínar þóttu hörkukonur á sinni tíð, í forsvari fyrir sínum búum. Eða eins og sr Ágúst Sigurðsson sagði „Ingibjörg á Vaði var mikillar gerðar eins og mörg þeirra Bjarnabarna Sveinssonar og Guðrúnar Jónsdóttur í Viðfirði.“ Um Guðrúnu var sagt „Hún var jafn fær að ganga til sláttar sem raksturs. Hún var tóskaparkona mikil og vefjarkona með afbrigðum, enda þurfti hún á því að halda í Viðfirði meðan öll börnin voru heima og heimilisfólk vanalegast 15-17 manns og allur íverufatnaður og mikið af rúmfatnaði unnið heima.“ Heyrt hef ég að þessi ættmóðir mín hafi ekki talið það eftir sér að fara til fiskiróðra þegar þess þurfti.

Ofan við höfnina í Viðfirði er minningarskjöldur um hörmulegt sjóslys, þar sem fórust þrír synir Sveins Bjarnasonar sem bjó í Viðfirði, á eftir foreldrum sínum Bjarna og Guðrúnu, en frá því var greint með svohljóðandi frétt í blaðinu Víði 9. október 1936;

„Sorglegt slys vildi til á Austfjörðum í síðustu viku. Á fimmtudagsmorgun 1. október fór trillubátur frá Viðfirði i fiskiróður. Voru á bátnum fjórir menn, þrír bræður, synir Sveins Bjarnasonar frá Viðfirði; Þórarinn (34 ára). Frímann (26 ára). Sófus (30 ára) og Halldór Eiríksson (56 ára) frá Viðfirði. Morguninn eftir að bátur þessi fór í róðurinn, fann togarinn Brimir hann skammt undan landi, fullan af sjó, og lík Frímanns í honum, liggjandi á grúfu yfir þóftu. Slys þetta er einkennilegt þar sem fullvíst er talið að báturinn hafi ekki af kjölnum farið, því ýmislegt, t.d. áttaviti, vélaverkfæri o.fl. var í bátnum, enda hafði veður verið gott, en þoka. Móðir bræðranna er á lífi. Þórarinn hafði verið giftur og átt fjögur börn, hinir ógiftir.“

Þó svo að mestum ljóma stafi frá kvenfólkinu í Viðfjarðarætt vegna hetjulegrar framgöngu í gegnum tíðina, þá er marga eftirtektarverða karlmenn einnig þar að finna og nægir að nefna að Viðfjörður United hefur átt sína leikmenn í knattspyrnulandsliði Íslands svo eftir hefur verið tekið víða um lönd.

Við enda vegarins er íbúðarhúsið í Viðfirði, byggt 1932, og stórmyndarlegt enn í dag

Fótspor guðanna

Til eru staðir sem hvorki verður lýst með orðum né ljósmyndum. Eina ráðið til að fá nasasjón af helgi þannig staðar er að heimsækja hann. Við Axarfjörð er þannig staður.

Í vikunni sem leið vaknaði ég kl. 4 að morgni við það að lóan sögn „hér sé dýrðin, dýrðin, dýrðin“. Við Matthildur mín höfðum okkur fljótlega á fætur, kipptum upp hælunum og laumuðumst út af tjaldstæðinu við Eyjuna.

Við ákváðum að aka 3,5 km leið frá Eyjunni inn að Botnstjörn og fá okkur morgunnmat í kyrrðinni. Eftir að hafa sett upp borð og stóla, -alein eins og lítil börn í gullabúi, umkringd hömrunum sem urðu til þegar Óðinn fór um heiminn ríðandi á Sleipni, -flaug fram af klettabrúninni álftahópur og söng okkur sinn heiðarsöng svo bergmálaði á milli hamraveggjanna.

Myndun Ásbyrgis hefur verið mönnum ráðgáta eftir að farið var að efast um Alföður. Þorvaldur Thoroddsen, náttúrufræðingur, kom í Ásbyrgi sumrin 1884 og 1885. Hann taldi að gljúfur Jökulsár hefðu orðið til í jarðskjálftum og Ásbyrgi hafa myndast þegar landspilda sökk í kringum Eyjuna.

Um miðja 20. öld hóf Sigurður Þórarinsson, jarðfræðingur, að rannsaka öskulög á svæðinu. Í ljós kom að allur jarðvegur eldri en 2.500 ára hefur skolast í burtu úr botni Ásbyrgis og árfarvegum sunnan þess. Furðu vakti að áin hefði náð að grafa bæði Ásbyrgi og hin tröllvöxnu árgljúfur á þeim 10 þúsund árum frá því hraunið rann.

Nú er talið að á tímabilinu frá því fyrir 5000 árum þar til fyrir 2000 árum hafi ríkt þær aðstæður við Vatnajökul að mikið vatn hafi safnast saman við rætur eldstöðva Bárðarbungu, Grímsvatna og Kverkfjalla. Þegar einhver þeirra gaus gátu orðið gífurleg jökulhlaup sem æddu með ógnarhraða frá jökli til hafs.

Sjálfur hallast ég helst að elstu tilgátunni um tilurð Ásbyrgis, þ.e.a.s. yfirreið Óðins á Sleipni og Ásbyrgi sé því hóffar Sleipnis. Enda tekur helgi staðarins öllum rökum fram. Aðrar tilgátur hafa þvílíka annmarka að við þá verður ekki unað.

Ef nýjustu tilgátur ættu við rök að styðjast kalla þær á sólahrings vakt í höfuðstöðvum almannavarna og öryggishjálma ásamt gulum björgunarvestum með blikkandi neyðarljósum fyrir almenning í Ásbyrgi. Mér sýnist landnámsmenn hafa komist að mun skynsamlegri niðurstöðu lausa við öfgar samtíðar trúarbragða.

Snemma á 20. öldinni keypti Einar Benediktsson land meðfram Jökulsá á Fjöllum ásamt Ásbyrgi. Hugsjón Einars var að virkja ána og sagðist hann ætla að nýta orkuna til að framleiða áburð á blóm og birki. Einar átti Ásbirgi í 15 ár og orti ódauðlegt ljóð að morgni í Ásbirgi, en áin rennur óbeisluð enn þann dag í dag.

Alfaðir rennir frá austurbrún

auga um hauður og græði.

Glitrar í hlíðinni geislarún,

glófaxið steypist um haga og tún.

Signa sig grundir við fjall og flæði,

faðmast í skrúðgrænu klæði.

Kannski var eins gott að Einar Benediktsson átti þessa morgunn andakt í Ásbyrgi, því annars væri ekki loku fyrir það skotið að hagvaxnir nútíma trúarbragðadýrkendur kolefnissporsins ákveddu að hafa helgi Ásbyrgis með í pakkanum við að lýsa upp Evrópu.

Hræsni dauðans

Á meðan alþingismenn taka þátt í landakaupalotteríum er varla von til að komið verði í veg fyrir að Ísland verði selt.

Þingkona framsóknar í Vopnafirði er partner Rattcliffs. Honum var selt úr Gunnarsstaðatorfunni í Þistilfirði, samkv. mbl í morgunn, en  þar á forseti alþingis lögheimili.

Ánægjulegt að rannsóknarblaðamennska sé stunduð á Íslandi þó seint sé. Hvet samt alla sem eiga kost á að gera sér ferð um brotnar byggðir og ríki Rattcliffs til að kynna sér málin af eigin raun. sjá meira,,

Vilja aðgerðir en lítið hefur gerst

Brotnar byggðir og ríki Ratcliffs

Það má segja að æðsta þroskastig hverrar mannveru sé að komast frá A til B án þess að gera í brækurnar, og verandi sjálfbjarga við það séu bestu árum ævinnar varið. Svona er þessu í reynd farið í bókstaflegri merkingu. Við hefjum leikinn með því að fá aðstoð og endum hann eins ef ekkert óvænt kemur upp á, megin hluti ævinnar snýst sem sagt um það að sleppa við að skíta á sig.

Það hefur færst í vöxt núna síðustu ár að skilgreina brothættar byggðir úti um land og eru þetta þá oft byggðir sem hafa verið rændar með lögum sjálfsbjargarviðleitninni til að nýta lífviðurværið sem svamlar fyrir framan nefið á þeim íbúum sem þar hafa dagað uppi. Ef engin kemur Ratcliff til að kaupa vatnsréttindi og óðul eða setja upp löggilta ferðaþjónustu er flest von úti.

Ráðnir hafa verið til þess bærir sérfræðingar að hjálpa brothættu byggðunum og eru þá oftar en ekki ráðnir mógúlar sem hafa yfirgripsmikla reynslu af sveitarstjórnarmálum, jafnvel ævilanga reynslu í að rugga ekki bátnum á meðan kvótinn var seldur, en hafa þrátt fyrir allt ekki náð að koma byggðarlögunum sem þeir unnu fyrir gjörsamlega fyrir kattarnef. Þannig að verkefnisstjórnunin í brothættu byggðinni er svona nokkurskonar síðasti séns.

Nú er sumarfrí og hefur því verið varið á heimaslóðum í byggð sem mætti ætla að seint yrði skilgreind sem brothætt. Það eru samt ekki nema örfá ár síðan að stærsta framkvæmd íslandssögunnar kom til bjargar. Áður hafði massíf skórækt átt að redda bændum, þar sem Alaska öspum og Síberíulerki var þéttraðað í tún og skurði svo ekkert sést lengur til kolefnissporsins og jafnvel sýnin á kólgulitað Lagarfljótið er óðum að hverfa.

Ásýnd Héraðsins er að breytast í heila helvítis Svíþjóð. þegar keyrt er um svoleiðis landslag er það eins og að keyra framhjá strikamerki, lúpínan hefur þó það fram yfir að maður stendur upp úr henni og getur klofast yfir hana, já og vel á minnst lúpínan var upphaflega boðin velkomin af ríkinu. Núna síðustu tvö árin hefur svo Skóræktin tekið upp á því að hefta för fólks með hengilás og keðju í gegnum þá fáu slóða sem má komast í gegnum óræktina niður að Lagarfljóti, nema þar sem þeir telja sig geta haft starfsmann á launum við að rukka fólk.

Í vikunni gerðumst við hjónin svo ferðamenn í ríki Ratcliffs og hluta þeirra mölbrotnu byggða sem leynast við norðurstrandarveg eða samkvæmt tíðarandanum, The Arctic Coast Way. Snemma í sumar opnuðu tveir úr hópi mestu skítbuxna byggðar í landinu ímyndað stórvirki með því einu að klipp á borða. Annar hokin af reynslu með sultardropann niður úr nefinu í nepjunni austur í eyðilegum Bakkafirði og hinn með bringuna þanda upp í vindinn vestur á Hvammstanga þar sem sjá má yfir á dýralæknislausu Vestfirðina.

Raufarhöfn minnti á margan hátt á Seyðisfjörð og Djúpavog, þar sem ungt atorkusamt fólk og listamenn hafa sest að og tekið sig saman um stórvirki. Um hana verður ekki lengur sagt; Þú ert rassgat Raufarhöfn / rotni, fúli drullupollur. / Andskotinn á engin nöfn / yfir mörg þín forarsöfn. / Þú ert versta víti jöfn / viðmótið er kuldahrollur. / Farðu í rassgat Raufarhöfn / rotni, fúli drullupollur.

Við létum ferð um Bakkafjörðinn, Melrakkasléttuna auk ríkis Ratcliffs nægja í þetta sinn. Okkur til ánægju þá urðu skiltin um land í einkaeign fáséðari eftir því sem þokan varð þéttari. Það eru slétt 25 ár síðan við fórum þennan vegspotta síðast, en það hafði staðið til um nokkurra ára skeið að endurnýja kynni sín við þessar byggðir. En drottinn minn dýri stór hluti þessa svæðis er gjörsamlega komin í auðn.

Það eru orðin rúm 40 ár síðan ég kom á þessar slóðir fyrst og hafði margoft farið um þær á níunda áratug síðustu aldar en var minntur á það í fyrra að ég hafði aldrei komið á Rauðanúp eða það sem er kallað Núpskatla. Þennan núp hafði mig dreymt um að sjá í bernsku og meir að segja komist í grennd við hann 1976 þegar mér bauðst að fara með skólabróðir mínum á Laugum í helgarfrí í hans heimasveit. Þá varð ekkert úr Núpskötlu ferð því að svo mikið var um frændur og félaga á næstu bæjum að ekki gafst til tími.

Hreiðrið Gesthouse eitt af þremur gistihúsum á Raufarhöfn

Nú þessum rúmu 40 árum seinna leit ég við á heimaslóðir vinar míns með von um að rekast á hann, því hann hefur átt það til síðustu ár að nýta sér brothætt úrræði stjórnvalda og stunda strandveiðar á slóðum þar sem hann þekkir öll mið. Ekki hittum við fornvin minn en þess í stað frænda hans í mýflugumynd. Frændi hans var á Leirhafnartorfunni að dytta að sumarhúsi og sagði mér að frændi sinn hefði ekkert sést í sumar og ætti það tæplega eftir.

Níels Árni Lund hefur gefið út Sléttungu svona nokkurskonar minningargrein um Melrakkasléttu í þremur bindum. Nú er hann að minnast forfeðranna á torfunni með því að safna saman tólum og tækjum sem tíðarandinn myndi flokka sem rusl.

Við komumst þvottabrettin alla leið á enda að Núpskötlu og verður ég að hæla fólkinu sem þar dvelur í sumarævintýrinu fyrir að hafa ekki girt landið af úti við þjóðveg eins og hver annar ríkisbubbi, sem setur upp hlið með hengilás og skilti um land í einkaeign í girðingar Vegagerðarinnar, og hafa þar að auki rétt getað stillt sig um að negla merki á vegstikurnar um það að öll stangveiði sé bönnuð. Ferðin um Sléttu var virði allra holanna á endalausu þvottabretti The Arctic Coast Way, þannig að við ákváðum að þræða hana aftur til baka næsta dag.

Ósjálfrátt varð manni á að hugsa, „hvernig gat þetta gerst á minni vakt“ og maður hefur ekki einu sinni þá afsökun að hafa verið í sumarfríi. Sennilega má segja að fáum þjóðum hafi verið eins mislagðar hendurnar við við að krossa sér forustufólk. Það er ekki nóg með að það hafi rænt fólki lífsbjörginni á stórum svæðum landsins, auk þess lætur það landsölu viðgangast til allra landsliðana í kúlu. Og þegar ein mannvitsbrekka alþingis tjáði sig um þetta í vikunni þá sagði hún að setja yrði einhverskonar skorður en gæta yrði að því að erlendum og innlendum skiltagerðamönnum yrði ekki mismunað.

 

Jú víst get ég sannað að hafa verið á Núpskötlu

 

Það er margt sem fangar augun við "The Arctic Coast Way"

Órækja og Lofthæna

Ímyndið ykkur bara að heita svona nöfnum! Lofthæna var af sumum notuð í nafnalaga umræðunni sem rök fyrir stofnun Mannanafnanefndar til að koma vitinu fyrir fólk þegar það allsgáð velur afleitt nafn. En nafnið Órækja hefur ekki verið notað á Íslandi í mannaminnum og er ekki á meðal leyfilegra nafna á mannanafnaskrá.

Samkvæmt Vísindavef Háskóla Íslands eru í Landnámu minnst á tvær konur sem hétu Lofthæna, en önnur var dótturdóttir hinnar. Á islendingabók.is er að finna eina konu með þessu nafni. Hún hét Lofthæna Guðmundsdóttir (1842 - 1912) og bjó í Skaftafellssýslu. Karlmannsnafnið Órækja þekkist allt frá því á Sturlungaöld. Nafnið hefur lítið verið notað. Einum dreng í Vestur-Skaftafellssýslu var gefið það 1630 og öðrum 1685 og einn karl í Vestmannaeyjum bar nafnið 1801. Síðan virðist það ekki hafa verið notað.

Órækja og Lofthæna hafa semsagt einhvertíma verið gild íslensk nöfn og voru í upphafi ekki ósæmileg né niðurlægjandi. Nafnið Lofthæna var betri hliðin á Geirríði, en þessi tvö nöfn voru höfð um sömu seiðkonuna samkvæmt Fornaldarsögum Norðurlanda. Lofthæna í Vík var sögð „kvenna fríðust“ og vel menntuð samkvæmt tíðaranda þess tíma, en í gervi Geirríðar Gandvíkurekkju var henni allt öðruvísi farið.

Þá var hún „eigi hærri en sjö vetra stúlkur, en svo digur að Grímur hugði að hann mundi eigi geta feðmt hana. Hún var langleit og harðleit, bjúgnefjuð og baröxluð, svartleit og svipilkinnuð, fúlleit og framsnoðinn. Svört var hún bæði á hár og hörund. Hún var í skörpum skinnstakki. Hann tók eigi lengra en á þjóhnappa henni á bakið. Harla ókyssileg þótti hún vera því hordingull hékk ofan fyrir hvoftana á henni.“ (Gríms saga loðinkinna. Fornaldarsögur II:191) Einna líkust leðurklæddri poppstjörnu með glosssmurðar varir til að gera sig kyssilegri ef hún er færð til tíðaranda dagsins í dag. Nafnið Geirríður er á mannanafnaskrá og samkvæmt islendingabók.is hefur nafnið verið notað í gegnum tíðina.

Það virðist vera að nafnið Órækja hafi alltaf haft á sér neikvæða merkingu ef eitthvað er að marka Vísindavef Háskóla Íslands. „Nafnorðið órækja merkir sóði, mannskræfa, hirðulaus maður og sögnin er notuð í merkingunni vanrækja, það er sá sem ekki rækir eitthvað.“

Á Sturlungaöld voru mörg karlmannsnöfn algeng sem ekki þættu við hæfi í dag s.s. Órækja, Svertingi, Svarthöfði og Svartur. Órækja var sonur Snorra Sturlusonar og varla hefur honum upphaflega verið gefið nafnið til minnkunar. En sennilega hefur Órækja komið þvílíku óorði á nafn sitt að fáum hefur verið það gefið eftir hans daga. Órækja var höfðingi sem hélt um sig óaldaflokk í skjóli valda föður síns og fór um rænandi og ruplandi um stóran hluta landsins. Það má segja að Snorri sjálfur hafi að lokum orðið að gjalda fyrir son sinn. En þeir feðgarnir Sturla og Sighvatur bróðir Snorra tóku yfir veldi hans og var það ekki síst til að koma böndum á Órækju. Í Sturlungu segir frá því þegar Sturla Sighvatsson fór með þennan frænda sinn á fjöll og skólaði hann til, lét stinga í honum augun og gelda.

„Sturla reið nú á brott með Órækju upp til jökla og Svertingur með honum einn hans manna. Þeir riðu upp á Arnarvatnsheiði þar til þeir komu á Hellisfitjar. Þar fara þeir í hellinn Surt og upp á vígið. Lögðu þeir þá hendur á Órækju og kvaddi Sturla til Þorstein langabein að meiða hann. Þeir skorðuðu af spjótskaft og gerðu af hæl. Bað Sturla hann þar að ljósta út augun en Þorsteinn lést ekki við það kunna. Var þá tekin knífur og vafiður og ætlað af meir en þverfingur. Órækja kallaði á Þorlák biskup sér til hjálpar. Hann söng og í meiðslunum bænina Sancta María, mater domini nostri Jesu Christi. Þorsteinn stakk í augun knífinum upp að vafinu. En er því var lokið bað Sturla hann að minnast Arnbjargar og gelda hann. Tók hann þá burt annað eistað. Eftir það skipaði Sturla menn til að geyma hans en Svertingur var þar hjá Órækju.“ (Sturlunga saga bls 381 I bindi) Þarna er Arnbjörg kona Órækju nefnd til sögunnar þegar pyntingarnar standa sem hæst, en hún var systir Kolbeins unga Arnórssonar. Það var svo Kolbeinn ungi mágur Órækju sem sigraði og drap þá Sturlunga feðga, Sighvat og Sturlu, í Örlygsstaðabardaga.

Það má segja að nafnið Órækja hafi álíka óorð á sér og Lofthæna. Þó nafnið Sturla sé ekkert sérstaklega algengt þá hefur það lifað með reisn til dagsins í dag, þó ýmis miður falleg máltæki séu við það tengd s.s. sturlun - eða þegar sagt er „ertu alveg orðin sturlaður?“ Nafnið Geirríður sem var haft um verri hliðin á fornaldar seiðkonunni lifir einnig enn góðu lífi á mannanafnaskrá þó svo að Lofthæna, sú hlið sem átti að vera betri, hafi verið afskráð. Og kannski hefur sá sonur Snorra Sturlusonar sem var gefið nafnið Órækja einfaldlega verið óþolandi vindhani sem eyðilagði orðstír nafns síns.

Lögfræðilegir loftfimleikar

Það er sniðugt af Umhverfisstofnun ríkisins að sekta gjaldþrota kompaní um 3.798.631.250 kr vegna aflátsbréfa ímyndaðs loftslags.

En hver ætli rökstuðningurinn sé fyrir 3.798.631.250 kr sekt á gjaldþrota WOW.

„Þú færð þessa risa­stóru sekt ef þú stend­ur ekki skil á þínum heim­ild­um,“ seg­ir Elva Rakel Jóns­dótt­ir, sviðsstjóri lofts­lags­mála og græns sam­fé­lags hjá Um­hverf­is­stofn­un, við mbl.is.

„Það er mjög af­ger­andi stefna tek­in hjá Evr­ópu­sam­band­inu í þess­um mál­um. Menn ákveða að leggja svona rosa­lega háa sekt á það ef fé­lög brjóta regl­urn­ar sem all­ir þurfa að vinna eft­ir,“ seg­ir Elva.

Hvað ætli margir lögfræðingar nái svo að mata krókinn á kostnað íslenskra skattgreiðenda á svona loftfimleikum?

Og ætli viðurlögin verði kolefnisfríar galdrabrennur ef ekki tekst að innheimta 3.798.631.250 kr sektina?

Losunarheimildir mun ódýrari en sektin

Öldin er önnur en þokan sú sama

Það verður seint sagt um suma staði að þeir megi muni sinn fífil fegurri. Þeir eru einfaldlega eins og fíflarnir sem þrífast betur eftir því sem harðar er að þeim sótt. Einn af þessum stöðum er Djúpivogur sem er á Búlandsnesinu á milli Berufjarðar og Hamarsfjarðar. Það er ekki nóg með að staðnum hafi fleytt fram, heldur hefur Búlandsnesið stækkað svo um munar. Þar hafa hafstraumar sópað upp sandi og búið til nýjar landfyllingar á milli eyja sem áður voru úti fyrir landi.

Búlandsnesið, þar sem Djúpivogur sker sig inn í landið, hefur þá sérstöðu að vera kristfjárjörð, þ.e. að hafa verið arfleitt Jesú Kristi en hvorki ríki né kirkju. Í bók sinni Að Breyta fjalli fer Stefán Jónsson fréttamaður yfir þau vandkvæði sem felast í því þegar kristfjárjarðir eru annarsvegar og engir pappírar finnast um gjörninginn. Hann segir m.a.; „hitt er ljóst að einhver eigandi jarðarinnar til forna gaf hana fátækum í Geithellnahreppi fyrir sálu sinni“ og rekur síðan vandræði sveitarstjórnarmanna í hinum forna Geithellnahreppi.

Það er ekki víða á Íslandi sem fólk býr bókstaflega í landi Jesú Krists; við ævintýr, sem innihalda leyndardómsfullt landslag, heimsins hæsta píramída og sannar sjóræningja sögur. Og það sem dularfyllst er af öllu, hina óendanlegu Austfjarðaþoku. Nikólína Weywadt, sem fyrst tók veðurathuganir fyrir Veðurstofuna við Berufjörð og fyrsti ljósmyndari á Austurlandi, taldi á þriðja hundrað þoku daga um margra ára skeið í veðurathugum sínum á síðustu ártugum 19. aldar. Þeir sem vilja gera lítið úr Austfjarðaþokunni hafa haldið því fram að ekki hafi þokubólstur mátt bera í Búlandstindinn svo Nikólína hafi ekki talið þokudag.

Eftir að hafa búið á Djúpavogi hátt á annan áratug, í lok síðustu aldar, dettur mér ekki í hug að rengja veðurathuganir Nikólínu Weywadt, og er ég ekki frá því að hafa upplifað á þriðjahundrað daga á ári umlukinn þoku. Eins bera fjölmargar ljósmyndir Nikólínu frá Djúpavogi þess merki að þokan hafi verið venju fremur ágeng á hennar tíð. Þokan á sér mun fleiri hliðar en dulúðina, að úr henni ýrist úði og í henni geti leynst álfabyggðir og falleg fjöll. Stefá Jónsson fréttamaður sagði um hana m.a.í bók sinni Gaddaskata að þokan gæti orðið svo þykk í Djúpavogsblánum að lítið hefði þýtt að leita þar að belju fyrr en andardráttur hennar hefði fundist við eyrað.

Síðustu helgi var varið á Djúpavogi og naut ég þess að upplifði sólskinsbjarta Jónsmessunótta í eitt skiptið enn. Byrjaði á að fara upp á Bóndavörðu þar sem útsýnið yfir bæinn er best. Þokan kom yfir Búlandsnesið og byrgði fljótlega sýn. Drunur sem ég gat mér til að væru frá skipsvélum heyrðust út úr þokunni í gegnum næturkyrrðina, skreytta fuglasöng. Ég hugsaði með mér hvað ef Hundtyrkinn væri nú aftur á ferð um þennan bjarta tíma. Það var fyrir hátt í 400 árum sem þokan bjargaði þeim fáu sem þá urðu eftir við þennan fjörð.

Um þá nótt var sumarblíða á Djúpavogi, bjart en þoka í miðjum hlíðum. Sjóræningjaskipin sigldu inn Berufjörð að Djúpavogi og vörpuðu akkerum á móts við Berunes. Um morguninn og næstu tvo daga á eftir fóru sjóræningjarnir með ránum og manndrápum um verslunarstaðin við Djúpavog, Hálsþinghá, en svo nefndist íbúabyggðin þá, Berufjarðarströnd og Breiðdal. Hundtyrkinn drap fjölda fólks og tóku á annað hundrað manns til fanga er þeir seldu í Barbaríinu í Alsír.

Þeir fáu íbúar sem sluppu undan Tyrkjunum, sem voru ekki Tyrkir, komust inn í þokuna til að leynast þangað til sjóræningjaskipin léttu akkerum og hægt var að snúa heim á ný. Jón Helgason segir í bók sinni um Tyrkjaránið; „Ömurlegastir voru þó í umkomuleysi sínu þeir bæir, er enginn vitjaði, þótt skipin væru horfin á braut og þeir voru margir um Berufjarðarströnd og Hálsþinghá: Allt fólkið hertekið. Börnin sem þar höfði signt sig á bæjarhlaðinu hvern morgun, tóku ekki gleði sína á ný við leik á hóli eða fjörusandi, þau grétu í dimmum og fúlum lestum víkingaskipanna.“

Svalbarðstanginn sem aðskilur Gleðivíkurnar, farþegaskip stefnir inn á þá innri þar sem höfnin er með heimsfrægu eggjunum hans Sigurðar í "Himnaríki". Út á firði liggur annað farþegaskip við akkeri og ber í þokuna, sem ferjaði farþegana í land með skipsbátunum.

Þegar ég rýndi út í þokuna, þaðan sem drunurnar heyrðust, sá ég grilla í stórt skip koma út úr þokunni. Fljótlega koma annað og stemmdu þau inn Berufjörðinn. Það fyrra kastaði akkerum út af Djúpavogi á móts við Berunes rétt eins og sjóræningja skipin forðum. Seinna skipið sigldi fullri ferð fram hjá því fyrra inn á höfnina í Innri-Gleðivík. En í þetta sinn voru það skemmtiferðaskip og við Matthildur mín stödd á Djúpavogi sem barnapíur dótturdóttir okkar, sólargeislans Ævi, en foreldrar hennar þjónustuðu ferðamenn þessa Jónsmessuhelgi.

Undanfarin ár hefur á Djúpavogi verið gert gríðarlegt áttak í ferðaþjónustu og varðveislu gamalla húsa, bærinn bókstaflega blómstrar hjá öllu því unga fólki sem þar lætur drauma sína rætast. Ég notaði nóttina til að rölta um og skoða fyrrum heimabæ okkar Matthildar og minntist góðra daga okkar bestu ára. Þá voru farin að sjást merki þess í hvað stefndi. Þá gengu húsin Geysir og Langabúð í endurnýjun lífdaga eftir erfið ár. Þá voru þau hús sem mín kynslóð byggði ný og glæsileg en mörg gömlu húsin í lakar ástandi. Nú má segja að öldin sé önnur. Þegar ég skoðaði húsin sá ég að rétt var að nota þokuna til að fara með veggjum, eða réttara sagt klettum. Því það sama á við um mig og verkin mín, að eldast illa.

Við Matthildur yfirgáfum Djúpavog um aldamótin. Það voru erfiðir tímar. Hún sjómannsdóttirin fædd og uppalin í einu af fallegu húsum bæjarins. Stuttu áður höfðu fjögur stór fiskiskip verið seld frá staðnum á nokkrum mánuðum. Íbúum fækkaði, nemendum í skólanum fækkaði um helming á örfáum árum. Aflaheimildir og fiskvinnsla var vistuð hjá Vísi í Grindavík sem hélt uppi skertri vinnslu á Djúpavogi, þar til fyrir skemmstu að þeir léttu akkerum hurfu á braut.

 Gamli góði Djúpivogur, verslunarhöfn í 430 ár og fiskihöfn frá ómunatíð.

Þó svo að áfallið hafi verið stórt þegar fleiri þúsund tonna kvóti fór frá staðnum á svo til einni nóttu þá hefur unga fólkið á Djúpavogi aldrei misst móðinn, það þrífst líkt og fíflarnir sem vonlaust er að slá, því þeir spretta bara enn fleiri blómstrandi upp aftur morgunnin eftir. Staðurinn sem stendur í kristfjárjörðinni hefur sennilega alla tíð átt því láni að fagna að þar fær unga fólkið tækifæri til að láta drauma sína rætast, rétt eins og sá maður sem stal sjálfum sér forðum -Hans Jónatan; fyrsti blökkumaðurinn er sögur fara af á Íslandi.

Á mínum manndómsárum á Djúpavogi varð ég þess heiðurs aðnjótandi að vera í hreppsnefnd í því sem næst tvö kjörtímabil, það fyrra var styttra vegna sameiningar sveitarfélaganna, Búlands-, Berunes- og Geithellna-hreppa. Oft var tekist á um málefni dagsins á minni tíð en aldrei um varðveislu þess gamla. Það er helst að ég minnist þess að við höfum jagast um staðsetningu Geysis. Ég vildi ekki færa Geysi um sentímetra, en við húsið var í þá daga eitt helsta blindhorn bæjarins. Þar varð ég undir í argvítugum minnihluta eins og vanalega.

Ég sá það, þegar þokunni létti svo undursamlega á þessu Jónsmessunætur rölti, að auðvitað hef ég hagað mér eins og hálfviti mest alla tíð, en læt mig samt dreyma um að þokan hafi byrgt mér sín og öldin verið önnur.

Ps. set hér inn nokkrar myndir af misjafnlega gömlum húsum í bænum.

Geysir var byggður sem hótel rétt fyrir aldamótin 1900 og þjónaði sem slíkur fyrstu árin. Húsið var lengist af notað sem íbúðarhús, og fyrir verslunina Djúpið þegar ég kom á Djúpavog. Hýsir nú skrifstofur Djúpavogshrepps. Húsið gekk í endurnýjun lífdaga um aldamótin 2000. 

 

Nýja Lögberg, fjölbýlishús með fjórum íbúðum, byggt einhvertíma í kringum 1940.

 

Gamla Lögberg sagt byggt 1914. Mig minnir að bakhliðar þess hafi verið torfveggir áður en það fékk yfirhalningu, sem gæti bent til þess að það hafi verið byggt í eldri tóft.

 

Björk, var áður með "kastala brjóstvörn" og torfþaki. Sennilega byggt fleirum en einum áfanga eftir brjóstvitinu. Nýtur sín vel nú sem fyrr, þó svo "brjótsvörn kastalans" sjáist ekki lengur, orðið að húsi funky stíl.

 

Ásbyrgi byggt 1947 gekk í endurnýjun lífdaga 1989.

 

Langabúð t.v. er í reynd röð gamalla sambyggðra húsa frá árunum 1758-1850, endurgerð 1989-1997 - Faktorshús t.h. byggt 1848. Bæði húsin tilheyrðu versluninni á Djúpavogi um aldir og fór verslun Kaupfélags Berufjarðar þar fram til ársins 1985.

 

Bæjarstæðið á Djúpavogi séð frá Bóndavörðu. Hann er óvíða fegurri sjóndeildarhringurinn en á þessum góða útsýnisstað, heyrst hefur fagnaðar kliður frá ferðamönnum sem koma í þoku og sjá henni létta. Hálsþinghá og Hamarsfjörður fjærst t.h., Berufjörður t.v.,,,,jú ég sé að það leynir sér ekki að Geysir hefði átt að fá að standa áfram á sínum stað á bláhorninu í Hótelhæðinni.

Hvar er gimsteinninn í augum þínum ljúfan?

Það kemur fyrir að við hjónin setjumst upp í okkar gamla Cherokee frá því á síðustu öld. Þá hlustum við á þjóðskáldið syngja um það þegar það hlustaði á Zeppelin og ferðaðist aftur í tímann. Sjaldnast verða úr þessum Cherokee setum undur og stórmerki í fjaðrasófum grænum, en kemur þó fyrir.

Um síðustu helgi skein t.d. skyndilega við sólu Skagafjörður, eða kannski réttara sagt sólin og Skagafjörðurinn skinust á. Reyndar hafði blundað í mér pílagrímsför í Skagafjörðinn, þó þar megi finna margar helstu perlur íslenskrar byggingalistar er þar ein slík sem hefur glitrað lengur og skærar en allar þær háu svörtu turnlöguðu með skúrþökunum, og jafnvel skærar en sjálft Sólfarið við Sæbraut. 

Það var semsagt síðastliðinn föstudag sem tekin var skyndiákvörðun um að bruna í Skagafjörðinn með gömlu fermingar svefnpokana og láta endanlega verða af því að skoða Víðimýrarkirkju. Í leiðinni var litið á fleiri perlur íslenskrar byggingalistar, m.a. Grenjaðarstað í Aðaldal, Glaumbæ í Skagafirði, Hólakirkju í Hjaltadal, Grafarkirkju við Hofsós og Saurbæjarkirkju inn í Eyjafirði.

Já skrítið, aðallega torf, sprek og grjót og það hjá steypu kalli. Það má segja sem svo að ég hafi verið orðin hundleiður á að horfa út undan rofabarðinu á kólgugrátt Urriðavatnið og skrapa steypugólfið í niðurgröfnum moldarhaug sem mér var komið fyrir í vor, svo að ég gat ekki lengur á mér setið. Enda minnir mig Nóbelskáldið hafi einhversstaðar komist svo að orði að sementið væri byggingarefni djöfulsins og getur það svo sem verið rétt ef það nær til að harðan sem ómótaður óskapnaður.

En um Víðimýrarkirkju hafði Nóbelskáldið þetta að segja; „Tveggja íslenskra bygginga er oft getið erlendis og fluttar af þeim myndir í sérritum um þjóðlega byggingalist. Önnur er Víðimýrarkirkja. Ég held að það sé ekki of djúpt tekið í árinni þótt sagt sé að aðrar kirkjur á Íslandi séu tiltölulega langt frá því að geta talist verðmætar frá sjónarmiði byggingarlistar. Víðimýrarkirkjan litla er okkar Péturskirkja – þar sem hver rúmmetri ber í sér innihald þannig að virðuleiki hinnar litlu frumstæðu byggingar er í ætt við sjálfar heimskirkjurnar, þótt sjálft kirkjuinnið sé ekki stærra um sig en lítil setustofa og verðgildi byggingarinnar komist ekki til jafns við meðal hesthús.“

Þegar við hjónin komum að Víðimýrarkirkju í glampandi sól og sumarhita þá var hún læst. Við vorum varla farin að hugleiða það að naga þröskuldinn þegar staðarhaldarinn Einar Örn kom askvaðandi yfir túnið á ensku. Við heilsuðum á íslensku og tókum tvisvar fram að hún væri okkar móðurmál. Hann bað afsökunar á margítrekuðu athugunarleysinu en sagðist hafa það sér til málsbóta að sjaldséðir væru hvítir hrafnar. Þetta var reyndar ekki eini staðurinn í þessari ferð sem þetta kom upp, þetta var viðkvæðið á öllum þeim stöðum sem höfðu að geyma þjóðlega menningu og byggingalist sem við skoðuðum í þessari ferð.

Einar Örn bætti heldur betur fyrir óþrifalega enskuslettuna með því að segja skemmtilegar  sögur úr kirkjunni. Það á t.d. að hafa tekið 6 tíma að ferma Stefán G Stefánsson Klettafjallaskáld samkvæmt því sem skáldið sagði sjálft eftir að hann var fluttur til Ameríku. Presturinn sofnaði þrisvar og þurfti jafn oft út þegar hann vaknaði til að fá sér ferskt loft og hressingu en hafði alltaf gleymt hvar í athöfninni hann var staddur þegar hann kom inn aftur og byrjaði því upp á nýtt. Þessi langdregna fermingarmessa fór illa í suma Skagfirska bændur því það var brakandi heyskaparþurrkur.

Altaristafla Víðimýrarkirkju er frá kaþólskum sið því ekki þótti taka því að skipta henni út við siðaskiptin. Eins fengum við að heyra að kirkjan væri vinsæl til hjónavígslna, og þá oft um erlend pör að ræða, ekki væri óalgengt að þau bókuðu með margra mánaða, jafnvel ára fyrirvara. Fyrir nokkru hafði samt verið gefið saman í skyndingu par, þar sem hann var gyðingur en hún kaþólikki. Þau hefðu verið spurð hvernig þau ætluðu að skýra út fyrir sínum nánustu valið á guðshúsinu. Gyðingurinn svaraði fyrir þau bæði og sagði að það væri seinna tíma vandámál sem biði þar til heim væri komið.

Þó svo litla listaverkið sem kostað var minna til en meðal hesthúss, að mati Nóbelskáldsins, hafi ekki staðið í Víðimýri nema frá 1864 þá eru margir munir hennar mun eldri, líkt og altaristaflan. Í Víðimýri hefur verið bændakirkja frá fornu fari, eða allt frá kristnitöku á Íslandi. Hún var samt ekki talin til sóknarkirkna fyrr en árið 1096. Það er ekki vitað hver lét reisa upphaflegu kirkjuna. En sú hefur verið rúm miðað við núverandi kirkju, því að í henni voru sögð vera 4 altari, eitt háaltari og þrjú utar í kirkjunni. Víðimýrarkirkja var helguð Maríu mey og Pétri postula.

Það hafa margir merkir prestar þjónað staðnum, þ.á.m. Guðmundur góði Arason, sem varð síðar biskup á Hólum 1203-1237. Kolbeinn Tumason var þá héraðshöfðingi í Skagafirði og kom Guðmundi góða á biskupsstól og hugsaði sér með því gott til glóðarinnar. En öðruvísi fór með sjóferð þá því Guðmundur lét ekki að stjórn og endaði Kolbeinn líf sitt í Víðinesbardaga við Hóla þegar einn af mönnum Guðmundar góða kastaði grjóti í hausinn á honum. 

Þá var öldin kennd við Sturlunga og menn ortu sálma á milli manndrápa. Kolbeinn Tumason var af ætt Ásbirninga og hafði lagt margt á sig til að halda höfðingja tign m.a. við Lönguhlíðarbrennu, þar sem Guðmundur dýri Þorvaldsson og Kolbeinn fóru að Lönguhlíð í Hörgárdal og brenndu inni Önund Þorkelsson ásamt Þorfinni syni hans og fjóra aðra en mörgum öðrum heimamönnum voru gefin grið. Þeir Önundur og Guðmundur höfðu átt í deilum og brennan var talin níðingsverk.

Sálmurinn Heyr himna smiður er eftir Kolbein Tumason í Víðimýri, hvort hann hefur fengið hugmyndina af honum kirkjunni eftir Lönguhlíðarbrennu skal ósagt látið, en talið er að hann hafi samið hann rétt fyrir andlát sitt þegar hann fór fylktu liði í Hóla til að tukta Guðmund góða biskup Arason, er svo slysalega vildi til að einn af liðsmönnum biskups kastaði steini í höfuðið á Kolbeini. Eins og Sturlunga fer greinilega með heimildir og nafngreinir þá sem að manndrápum koma þá upplýsir hún ekki hver var grjótkastarinn.

Kolbeinn kvað; „Heyr, himna smiður, hvers skáldið biður, komi mjúk til mín miskunnin þín. Því heit eg á þig, þú hefur skaptan mig, ég er þrællinn þinn, þú ert Drottinn minn.“ Þessi sálmur er ein af gersemum íslenskrar tungu sem fer stórum á youtube með yfir 7 milljón áhorf. Eftir pílagrímsferð í Mekka íslenskrar byggingalistar er þá nema von að sonur þjóðar, sem  þarf að kynna sín helstu menningarverðmæti á ensku á eigin heimavelli til þess að hafa áheyrendur, spyrji líkt og Bubbi; Hvar er gimsteinninn í augum þínum ljúfan?

 

Kolefnisjöfnum helvíti og málið er dautt

Það líður yfirleitt ekki langur tími eftir að stjórnmálamaður nær kjöri þar til hann fer að boða kjósendum sínum kolefnisfríar galdrabrennur eða aflátsbréf á kostakjörum, ásamt örðum túrbó trixum. 

Á síðunni Stormsker Fan var saga sem vel er þess virði að lesa í tilefni dagsins og til að átta sig á vegferð þessara meistara "Nígeríusvindlsins" inn í draumalandið.

"Sál þingmannsins kemur til himna og Lykla Pétur tekur á móti honum og segir: Áður en þú kemur þér fyrir þá er smá vandamál sem við verðum að leysa. Við fáum ekki svo oft alþingismenn hingað svo við vitum ekki alveg hvað við eigum að gera við þig.

Ekkert vandamál, hleyptu mér bara inn.

Nei ég er að bíða eftir skipunum að ofan.

Jæja þá er það ákveðið: Við leyfum þér að eyða einum degi í helvíti og öðrum degi á himnum og þá getur þú ákveðið hvoru megin þú vilt vera til eilífðar.

Virkilega?? Þá vel ég bara að vera hér á himnum. Því miður, við verðum að fylgja reglum hér.

Og að svo búnu fara þeir inn í lyftu sem tekur þá niður, niður niður, alla leið til helvítis. Þegar dyrnar opnast þá sjá þeir grænan stóran golfvöll með flottu klúbbhúsi og fyrir framan húsið eru allir gömlu vinir hans og aðrir pólitíkusar sem höfðu unnið með honum.

Allir eru glaðir og þeir taka vel á móti honum og taka í höndina á honum, tala um góðu tímana þegar þeir voru að verða ríkir á kostnað almúgans.

Fóru 18 holur á golfvellinum og borðuðu humar, kavíar og drukku Kampavín með. Djöfullinn kom sjálfur, var rosa fínn og sagði brandara.

Það var svo gaman að tíminn var fljótur að líða og allt í einu voru þessir 24 tímar liðnir og tími til að fara.

Allir kvöddu hann með virtum og lyftan fór upp,upp,upp, alla leið til himna.

Nú er tími til að heimsækja himnaríki!

Svo næstu 24 tímana þá var hann að ræða við sáttar sálir og ferðaðist milli skýjanna, spilaði á hörpu og söng.

Tíminn leið hratt og eftir 24 tíma kom Lykla Pétur og sagði, nú ert þú búinn að vera einn dag í helvíti og annan dag á himnum… Hvort velurðu??

Alþingismaðurinn hikar aðeins við en segir svo: Ég átti nú ekki von á að ég mundi svara svona, en eins og þetta er fínt og flott hérna uppi þá held ég að ég velji helvíti frekar.

Svo Lykla Pétur fylgdi honum niður í lyftunni. Þegar dyrnar opnast þá sér hann bara ógróið land fullt að sorpi, allir gömlu vinir hans eru klæddir í gamla garma og eru að tína upp rusl og alltaf er meira að detta niður.

Djöfullinn kemur og setur höndina yfir herðar hans og býður hann velkominn. Ég skil þetta ekki alveg??? Í gær var hér golfvöllur, við borðuðum kavíar, humar og drukkum Kampavín og nutum hverrar mínútu… Hvað skeði?

Djöfullinn lítur í augu hans og segir: Í gær vorum við í kosningabaráttu… “Núna ert þú búinn að kjósa."

Fyrsta skrefið í átt að „draumnum“

Góðir Íslendingar

Það er flestum ljóst að það vorum ekki við sem fundum upp hjólið og auk þess seinir til að tileinka okkur kosti þess. Hins vegar er ekki loku fyrir það skotið að við höfum þróað með okkur axarskaftið. Sú saga sem við höfum af mestri sjálfsumgleði hampað, er frá þeim tímum sem teljast til gullalda, þ.e. þjóðveldisöldin, og svo 20. öldin frá hingaðkomu hjólsins. Þarna á milli er margra alda saga sem hefur verið lítið höfð í frammi af okkur sjálfum. Enda tímar niðurlægingar og hörmunga sem mörgum finnst fara best á því að gleyma eins og hverjum öðru hundsbiti.

Það er engu líkara en þjóðarsálin skammist sín mest af öllu fyrir hversu snögglega hún hrökk inn í nútímann. Lífshættir áratuganna á undan eru huldir móðu nema ef vera kynni að vottaði örlítið fyrir þeim í Íslandssögu Jónasar frá Hriflu fyrir börn, sem þykir ekki trúverðugt plagg, jafnvel argasta þjóðernispólitík. Þögnin hefur verið látin að mestu um að greina frá lífsháttum þessa volaða tíma eftir að drunur jarðýtnanna hljóðnuðu sem sáu um að varðveita byggingasöguna.

En nú á tímum umhverfisvitundar er samt að koma æ betur í ljós að fyrir fátt er að fyrirverða sig, fyrri tíma þjóðlíf og byggingahefð hafði að geyma eitthvert umhverfisvænsta og sjálfbærasta mannlíf sem fyrir fannst á byggðu bóli. Þrátt fyrir að við kjósum að sjá ekki annað en moldarkofa og rolluskjátur, sem eiga að hafa eytt skógum og jafnvel nagað gat á jarðskorpuna. En á móti komu átthagafjötrar vistarbandsins sem lágmarka kolefnissporið með mælihvörðum nútímans. 

Þó svo áar okkar hafi vissulega flest verið því fegin að komast út úr hálf hrundum moldarkofum og losna undan því að rölta á eftir rollum allt sitt líf þá er óþarfi að blygðast sín fyrir söguna um ókomna tíð. Nú er flest það fólk sem hörmungina upplifði fallið frá og verður ekki gerð nein minnkun þó svo að þessari sögu sé haldið á lofti. Og sem betur fer var til fólk sem áttaði sig á því hvað íslenskt þjóðlíf var einstakt á heimsvísu og hélt ýmsu til haga sem annars hefði orðið jarðýtutönninni að bráð.

Árunum 1890-1920 gerði hinn danski Daniel Bruun skil og varð svo hugfangin af landi og þjóð að hann ferðaðist vítt og breytt um landið. Með í föruneyti sínu hafði Bruun ljósmyndara og málara til að festa á mynd það sem fyrir augu bar. Jafnframt stundaði hann fornleifarannsóknir og skráði niður búskaparhætti, samgöngumáta, fæði, klæði og húsakost. Svo uppnuminn varð Bruun að hann lagði til að fyrirhugaður sýningarbás Danaveldis, á heimsýningu í París, sýndi íslenskan veruleika, ásamt færeyskum og grænlenskum.

Danskir landmælingamenn í túninu við Sandfell í Öræfum árið 1902.Í bók Ófeigs Sigurðssonar, Öræfi, segir frá því, þegar hringvegurinn var formlega opnaður með því að frammámenn  þjóðarinnar komu og klipptu á borða; "1974 þegar reynt var að geðjast forseta lýðveldisins með því að landbúnaðarráðuneytið kveikti í Sandfellsbænum og slétti út tóftunum með jarðýtu, þetta hátíðarár, var sérstakt húsfriðunarár í Evrópu, þá áttuðu menn sig ekki á því að forsetinn var fornleifafræðingur að mennt og fyrrum þjóðminjavörður Íslendinga".

Það voru fleiri útlendingar en Danir sem áttuðu sig á sérstöðu Íslands. Þjóðverjarnir Hanz Kuhn, Reinhard Prinz og Bruno Schweizer fóru um Ísland á fyrri hluta 20. aldar, í kjölfar Daniels Bruun og fylgdust með hvernig landið stökk inn í nútímann. Bókaforlagið Örn og Örlygur gaf út árið 1987 tvær veglegar bækur, sem gera ferðum Daniels Bruun skil, undir heitinu Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár. Og árið 2003 þrjú bindi Úr torfbæjum inn í tækniöld, sem segir frá ferðum þjóðverjanna.

Formála bókanna Úr torfbæjum inn í tækniöld er fylgt úr hlaði m.a. með þessum orðum. „Íslendingar voru opnir fyrir nýjungum og fljótir að kasta fyrir róða gömlum tækjum og tólum. Hanz Kuhn veitti þessu athygli og skrifaði 1932; „Á Íslandi tekur bíllinn beint við af reiðhestum og áburðarklárum - hestvagnatímabilinu byrjaði að ljúka skömmu eftir að það hófst. Togarar taka beint við af opnum árabátum, steinsteypan af torfinu, gervisilki af vaðmáli og stálbitabrýr í stað hesta sem syntu yfir jökulvötn.“

Í þrem bókum Tryggva Emilssonar, Fátækt fólk, Baráttan um brauði og Fyrir sunnan er að finna einhverjar raunsönnustu heimildir um daglegt líf fólks á þessum miklu umbrotatímum. Þar lýsir Tryggvi lífi sínu í hálfhrundum torfbæjum við sjálfsþurftarbúskap með lítinn bústofn sem samanstóð af nokkrum, rolluskjátum, hesti, hundi, og belju. Þar eru lýsingar á því hvernig þarfasti þjónninn missti hlutverk sitt á einni nóttu, eftir að bíll komst einu sinni með flutning og fólk á palli í sveitina, og var hesturinn aldrei notaður eftir það til ferða í kaupstað. Í bókunum má finna lýsingar á braggalífi og því hvernig ríkisútvarpið, hernámið og hitaveitan breytti öllum heimilissiðum og heimsviðmiðum. Tryggvi endaði einstakt æviskeið sem skrifstofumaður, búandi í raðhúsi í Reykjavík.

Ég fékk nasasjón í mýflugumynd af þessum gamla tíma kyrrstöðu, umbrota og framfara úr baksýnisspegli ömmu minnar og afa. Þar varð ég var við tvennskonar viðhorf. Þegar ég spurði afa minn hvort ekki hefði verið notalegt að alast upp í gamladaga með torfbæ sem skjól út á grænni grundu á meðan yndi vorsins undu skoppandi í kringum lítinn smaladreng. Þá hristi hann höfuðið og sagði; „minnstu ekki á það helvíti ógrátandi nafni minn" og bætti svo við að þetta hefði verið hörmungar hokur. Aftur á móti tók ég oft eftir því að þegar amma var kominn í upphlutinn þá var hún farin yfir í hátíðlegri heim, og rokkurinn sem til hennar gekk frá móður hennar er eitt af mínum dýrmætustu stofustássum þó hann sé fyrir löngu þagnaður.

Undanfarin ár hafa augu mín og eyru opnast fyrir þessari mögnuðu sögu. Þegar sól skín í heiði og tækifæri er til þá höfum við Matthildur mín ekki látið hjá líða að heimsækja þá fáu torfbæi sem enn finnast í landinu. Það eru ennþá til kot, kirkjur og höfðingjasetur, sem má skoða. Þeir sem hafa heimsótt þessa síðu í gegnum tíðina ættu að hafa orðið varir við myndir og frásagnir frá þessum torfbæja túrum. Núna þegar sumarið er brostið á enn á ný, eru ferðir farnar út um þúfur. Mælir síðuhöfundur með þjóðlegum þúfnagangi um leið og hann óskar lesendum gleðilegs þjóðhátíðardags.

 

Glaumbær í Skagafirði árið 1896 þegar Daniel Bruun var þar á ferð

 

Enn má finna forna bæi á ferð um landið. Síðasta fjölskyldan flutti úr Glaumbæ 1948. Bærinn er nú í vörslu Þjóðminjasafnsins. Er það talið hafa skipt sköpum varðandi varðveislu bæjarins að Íslandsvinurinn Mark Watson gaf til þess 200 sterlingspund árið 1938

 

Í gamla hlóðaeldhúsinu í Glaumbæ 2017

 

Teikning Daniels Bruun af hlóðaeldhúsinu í Glaumbæ, sem er að grunni til frá 1785