Skinsama liðið

Nú hefur hver mannvitsbrekkan um aðra þvera af sjálftökujötunni látið ljós sitt skína síðustu tvo dagana. Það er ekki lengra síðan en í gær að sjálf ríkisstjórnin tuggði martuggna tuggu um innviðauppbyggingu sem hrundið yrði í framkvæmd. Nú vegna covid-19 veirunnar og bætist þar með við sem ástæða, ofan á Íslandsbankasöluna, tóma ofanflóðasjóðinn og væntanleg veggjöld.

Why Iceland viðundrið fór svo á kostum í dag, viku fyrr en von var á, enda febrúar hagspáin farin veg allrar veraldar þannig að nú dugir ekki annað en lækka bindiskyldu bankanna niður í núll og lækka stýrivexti Seðlabankans niður á áður óþekkt plan. Hann verður varla í vandræðum með að tæma Seðlabankann til vina og vandamanna með sviðsmyndunum einum því nú er bara orðið alltof erfitt að halda uppi sannfærandi hagstjórn samkvæmt nokkurra daga gamalli áætlun.

Nú rétt fyrir kvöldið bættist forseta fí,,,, í hópinn þrúgaður af ábyrgð og segist ómlöglega geta afhent tónlistarverðlaun í Hörpu í kvöld á svona viðsjálfverðum tímum ný kominn frá útlöndum þar sem hann vann sér það helst til frægðar að spígspora um á sokkalestunum í almenningslest. Þeir SA og VR lífskjaravinirnir, sem vanalegast eru kallaðir aðilar vinnumarkaðarins, skemmta sér svo í sóttkví eftir bæði bráð nauðsynlega og velheppnaða skíðaferð í Alpana.

Helst að skinsama liðið hafi getað kvartað yfir því að búið sé að handfjatla og káma út lesefnið í vösum sætisbaka Icelandair þotnanna þegar flogið er með kolefnissporið aftan úr rassgatinu  heim til landsins bláa. Það eru jú viðsálverðir tímar í heiminum og sóttvarnir í forgangi og allir verða að sína samstöðu. Svo má jú alltaf selja ömmu sína ef hún lifir af covid-19.

Guðni og Lilja hætt við að mæta

Samstaðan er undir hverjum og einum komin

Það má segja að yfirvöld sóttvarana hér á landi hafi eignast norskan málsvara, þegar litið er til aðgerða þeirra vegna Wuhan veirunnar. En sóttvarna yfirvöld hafa farið fremur rólega af stað með aðgerðir og hafa hlotið réttmæta gagnrýni fyrir, enda er engu líkara en hver aðgerð til að hefta útbreiðslu veirunnar til þessa, hafi komi aðeins of seint. 

Ørjan Olsvik, pró­fess­or í örveirufræði seg­ir sjálfsagt að fara var­lega og gera ráðstaf­an­ir til að fyr­ir­byggja smit um leið, en „kór­ónu­veir­an er ekki hættu­leg þorra fólks. Þeir sem eru látn­ir voru veik­ir fyr­ir. Kór­ónu­veir­an er venju­leg veira sem er væg­ari en hefðbund­in flensa. Vanda­mál­in byrja þegar yf­ir­völd fá móður­sýkiskast, þá öpum við eft­ir þeim. Lítið höf­um við lært og erum fljót að gleyma því að við höf­um lent í þessu oft áður án þess að stór­hætta sé á ferð.“

Þegar svínaflens­an svo­kallaða gerði strand­högg í Nor­egi árið 2009 lét Olsvik frá sér sams kon­ar gagn­rýni og hafði reynd­ar lög að mæla. Norsk heil­brigðis­yf­ir­völd létu þá í veðri vaka að 1,2 millj­ón­ir Norðmanna gætu tekið sótt­ina og 13.000 lát­ist úr henni. Var þegar haf­ist handa við fjölda­bólu­setn­ing­ar sem kostuðu 550 manns al­var­leg­ar auka­verk­an­ir. Alls lét­ust 30 manns í Nor­egi úr svínaflensu.

„Hvern ein­asta bæj­ar­bruna hefði mátt slökkva með einu vatns­glasi á rétt­um tíma­punkti,“ seg­ir Ørjan Olsvik, pró­fess­or í lækn­is­fræðilegri ör­veru­fræði. Höfuð atriðið sé því að hindra útbreiðslu veirunnar. Íslensk sóttvarna yfirvöld gerðu það í upphafi með því að höfða til samstöðu almennings.  Tilmæli hefðu vissulega mátt vera mun ákveðnari, þó svo almenn væru, s.s. að biðla ákveðið til fólks að bíða með óþarfa utanlandsferðir og skemmtanir á viðsjárverðum tímum. Einmitt vegna þess að kóróna veiran er ekki talin hættuleg þorra fólks.

En þegar upp er staðið þá verður hver og einn að líta í eigin barm.

Segir yfirvöld ala á óþarfa ótta

Eins og flissandi fábjánar

það fer að verða neyðarlegt að fylgjast með fréttum af tilburðum almannavarna  og stjórnvalda við að hefta útbreiðslu Whuhan veirunnar í mesta pestarbæli í heimi. Nú eru aðgerðirnar komnar á neyðarstig og forsætisráðherra tjáir sig um neyðarstigið flissandi á facebook "Það þýðir að meiri þungi mun færast í aðgerðir stjórnvalda og þeirra stofnana sem hafa hlutverk í að hemja útbreiðslu veirunnar en þessi breyting mun ekki hafa áhrif á almenning strax".

Á sama tíma er æskunni úr öllum landshlutum stefnd í þúsundatali á risa íþróttaviðburð  suðvestanlands, þangað sem veiran hefur verið flutt inn í landið fram til þessa á skíðum. Allt er þetta gert undir þeim formerkjum að "við verðum að halda áfram með lífið ".  Maður spyr sig hvort það séu eintómir fábjánar sem fara með sóttvarnir hér á landi, -eða hvort það sé orðið lífsnauðsynlegt fyrir miðaldra Íslendinga að fara á skíði í Alpana og stefna sem flestum börnum landsins á íþróttamót í framhaldinu.

Fyrstu innlendu smitin - lýsa yfir neyðarstigi

Pestarbæli

Það mun sennilega vera leitun að öðrum eins snillingum við að greina Wúham veiru eins og á Íslandi. Landsmenn sitja nú uppi með mesta pestarbæli í heimi úti í miðju Atlandshafinu. Það jákvæða við aðferðafræði yfirvalda er að eyja út í ballarhafi er bæði tilvalin sóttkví og auðvelt fyrir þá að einangra eyjuna sem forðast vilja pestina. 

Svona snilldar árangur, sem nú þegar jaðrar við heimsmet, náðist með samhentu átaki við að byggja veirunni loftbrú til landsins frá sýktasta svæðinu í grennd. Veiran virðist hafa þegið gott boð yfirvalda og miðaldra Íslendinga á skíðum. Allavega hefur ekki frétts af því að veiran finnist né sé leitað hjá erlendum ferðamönnum. 

Það eina sem stjórnvöld þurftu að gera til að ná þessum frábæra árangri var að kaupa veirumæli og letja landann ekki til ferðalaga á viðsálverðum tímum. Nokkrir dagar eru síðan að forseti alþingis ásamt völdum þingmönnum sýndu gott fordæmi með því að smella sér í kolefnisjafnaða heimsreisu með viðkomu á Nýja-Sjálandi til kenna kolleikum sínum að klúðra víkingaklappinu.

Á laugardag bætist svo við enn einn flugvélarfarmurinn af úrvals skíðamönnum úr langveikum Ölpunum til landsins bláa sem hefur verið á kafi í snjó þennan veturinn. Má ætla að ríkisstjórnin efni þá til móttöku atahafnar við Arnarhól af tilefni nýs heimsmets og einhverjir skíðamenn taki salíbunu niður hólinn innan um fagnandi áhorfenda skarann.

Tíu ný smit í dag

Munið eftir smáfuglunum

heyrðist oft óma á besta tíma ljósvakans í denn. Nú fer meira fyrir því sem efst er á baugi heimsmálanna s.s. hamfara hlýnun, almennum hryðjuverkum og nú síðustu vikur kóróna veirunni. En það er ekki minni ástæða til að muna eftir smáfuglunum nú á tímum gulu óvissunnar þennan veturinn frekar en í þá daga sem gamla gufan var ein um að blása boðskapnum út um allt land á viðsjálum vetrum. Enda hjó ég eftir að einn veðurfræðingurinn lét þennan gamla frasa fljóta með enn einni gulu viðvöruninni í vikunni.

Hún Matthildur mín hefur séð um það í okkar kotbúskap að muna eftir smáfuglunum en ég í mesta lagi um að virða þá fyrir mér þegar þeir flögra fyrir svala gluggann. Og var búin að taka eftir því að um fuglaskarann í trjátoppunum fór kliður þegar sést til Matthildar þegar hún gengur heim frá skólanum þar sem hún vinnur, -þangað til núna í vetur að ég þurfti að leysa hana af í tvisvar sinnum tvær vikur og sé nú á eftir þessa smáfugla í allt öðru ljósi.

Ég fór sem sagt að fylgjast með þeim af nákvæmni. Flestir fuglarnir eru snjótittlingar og annað slagið kemur hópur auðnutittlinga en af þeim hefur verið minna þennan veturinn. Svo sína hrafnarnir fóðrun smáfuglanna einstakan áhuga því að af og til eru veisluréttir s.s. brauð blandað fitu. Hrafnarnir eru einstaklega kurteisir þegar snjótittlingarnir eru annars vegar og leyfa þeim alltaf að njóta forgangs. Ég er ekki frá því að þeir séu bæði þeirra verndarenglar og útfararstjórar.

Þegar smyrillinn tekur flugið eða felur sig í trénu þá fer það ekki fram hjá Matthildi, hún þeytist út á svalir og klappar saman lófunum hreytandi ókvæðisorðum að smyrlinum. Þegar hún kemur inn þá segir hún nötrandi "það vildi ég að ég ætti byssu þá myndi ég skjóta kvikindið". Ég stilli mig um að minnast á að nú kæmi haglabyssan sér vel, sú sem ég lagði í búið í upphafi okkar búskapar, en sú var litin þvílíku hornauga á heimilinu að ég losaði mig við hana hið snarasta. Allir erum við samt furðufuglar sem fylgjumst með smáfugla fóðrun Matthildar.

Það er ekki auðvelt að ná myndum af hinum hraðfleyga Hauki frænda, smyrlinum, en stundum á hann það til að reyna að fela sig í snjómuggu upp í uppáhalds tré snjótittlinganna

Það er ótrúlegt að fylgjast með snjótittlingunum, ef einhverstaðar er í gildi einn fyrir alla – allir fyrir einn þá er það hjá þeim. Þeir eru norðlægustu spörfuglar á jörðinni og hafa að mestu vetursetu hér, þó eru einhverjir sem fara til Skotlands en það eru þá aðallega snjótittlingar sem koma hér við á leið frá sumarstöðvum sínum á Grænlandi. Á sumrin kallast þessi fugl sólskríkja og þá er karlinn hvítur með svörtu baki og kvenfuglinn ljósbrúnn.

Um sumar halda sólskríkjurnar ekki hópinn heldur fer hvert par til fjalla og nýtur sumarsins í faðmi fjölskyldunnar með ungunum. Sagt er að þessi fugl pari sig einu sinni, -eða þar til dauðinn aðskilur. Þjóðtrúin geymir ekki margt um snjótittlingana. Þó munu þeir hafa spáð fyrir um veður. Söfnuðust þá heim að bæjum á undan byl en létu lítið fyrir sér fara á undan hláku og hlýindum. Hurfu með sumrinu, svo er þetta reyndar allt saman enn þann dag í dag.

Hrafninn er kannski ekki neinn smáfugl en hann er bæði spör- og staðfugl, einn helsti einkennisfugl Íslands sem allir landsmenn þekkja. þessi stóri svarti fugl er bæði er elskaður og hataður. Enda eru vitsmunir hans á við okkar mananna þegar kemur að útsjónarsemi og hrekkjum. Þannig hefur hann komist í þá vafasömu stöðu að vera réttdræpur hvar og hvenær sem er og er það sennilega vegna þess að hann borgar ekki skatt eins og við. Hrafnar eru drepnir þúsundum saman á hverju ári. En íslensk náttúra yrði snautleg án hrafnsins og er nú farið að heyrast að rétt sé að friða hann.

"Guð launar fyrir hrafninn", sagði máltækið, en hver skyldu laun guðs vera ef hrafninum yrði eytt á Íslandi? Mönnum þykir sú hugsun kannski með ólíkindum að það sé hægt að útrýma hröfnum á landinu bláa? Fugli sem virðist blasa við fólki hvert sem litið er? En umræður þess efnis meðal náttúrufræðinga, að setja hrafninn á váfuglaskrá benda til að ekki sé allt með felldu og ástæða sé til að endurskoða sess krumma í íslenskri náttúru.

Guð launar fyrir hrafninn og hér eru þeir á flugi heim í kirkjuturninn neðan við glitský í ljósaskiptunum 

Sagt er að draga verði verulega úr veiðum hér á landi, til að koma í veg fyrir að hann nánast hverfi. Fáir íslenskir fuglar, ef nokkrir, eiga sér tvær jafn skarpar og ólíkar hliðar og hrafninn. Engir fuglar koma jafn oft fyrir í spádómum þjóðtrúarinnar og hrafninn, skemmst er að minnast hrafna Óðins. Hann er talinn spá fyrir um afar mismunandi atburði einkum þó feigð manna og veðurfar.

Hrafnar slá öllum öðrum fuglum við í klókindum og hafa að sumu leiti greind sambærilega okkar mannanna. Þetta staðfesta rannsóknir þar sem m.a. kom fram að það sem þeir éta ekki á staðnum fela þeir í nágrenninu til að sækja síðar. Sumir hrafnar sérhæfa sig jafnvel í að ræna fæðufelustaði kollega sinna. Hrafnar leggja mikið á sig er þeir fela mat og búa meðal annars til platfelustaði til að villa um fyrir öðrum hröfnum sem hyggja á að ræna fengnum.

Smyrillinn er algengasti íslenski ránfuglinn og sést víða um land, líkur fálka en mun minni. Hann er harðfleygur sem orrustuþota, veiðifugl sem þreytir oft bráð sína með því að elta hana, snjótittlingarnir sjá þó oftast við honum með því að hópurinn hækkar flugið stöðugt og rásar í allar áttir til að rugla hann í ríminu. Smyrillin virðist þurfa að komast upp fyrir bráð sín til að hremma hana með klónum, eða slá niður.

Smyrillinn er að mestu farfugl. Meirihluti stofnsins hefur vetursetu á Bretlandseyjum, fáir fuglar eru sagðir hafa vetursetu hér á landi. Íslenski stofninn er talinn vera 1000-1200 pör. Sigfús Sigfússon þjóðsagnaritari sagði að smyrilinn hefði líka verið kallaður dvergfálki og mikilsvert hefði þótt fyrir töfra og galdramenn að ná í smyrla til ýmissa töfrabragða. Tunga smyrils átti t.d. að hafa hjálpað mönnum að skilja fuglamál.

Þetta eru semsagt fuglarnir sem ég hef verið að fylgjast með síðustu vikurnar og verð ég að taka undir það með gömlu gufunni og gula veðurfræðingnum í vikunni að taka hana Matthildi mína til fyrirmyndar á köldum vetri með jarðbönn af snjó og svellum, því harðasti vetrarmánuðurinn er framundan. Það er aldrei að vita nema að með tímanum læri maður fuglamál í kaupbæti líkt og Sigurður Fáfnisbani, í það minnsta er alltaf von til að eignast góða vini á himninum.

Ps. Í þessu myndbandi má sjá smáfuglana, hrafnana svífa í yfir snjótittlingnum hérna í Útgarðinum sem stendur á klettahæð með uppstreymi í öllum áttum og sá sem sér smyrillinn þjóta um trjátoppana í lok myndbands er með haukfrá augu og á góða möguleika á að læra fuglamál. 

Góa

er fimmti mánuður vetrar gamla norræna tímatalsins og hefst á sunnudegi í átjándu viku vetrar, eða 18. til 24. febrúar. Fyrsti dagur góu er konudagur og var dagur húsfreyjunnar eins og fyrsti dagur þorra var dagur húsbóndans. Konudagur er þekktur frá miðri 19. öld. Sá siður að eiginmenn gefi konum sínum blóm á konudaginn hófst um miðja 20. öld. Síðasti dagur góu nefnist góuþræll en þá tekur einmánuður við.

Orðmyndin góa virðist ekki notuð fyrr en í lok 17. aldar. Áður var notuð kvenkynsmyndin gói (beygist eins og elli) allt frá því í fornu máli. Gömul saga, sem lesa má um í fyrsta kafla Orkneyingasögu, segir frá Fornjóti konungi í landi því er kallað er Finnland og Kvenland. Hann átti soninn Þorra sem aftur átti dótturina Gói og tvo syni, Nór og Gór. Þorri var mikill blótmaður og hélt á miðjum vetri ár hvert blót sem kallaðist þorrablót. Það bar til tíðinda á einu slíku blóti að Gói hvarf og fannst ekki þótt víða væri leitað.

Þremur vetrum síðar, þegar Gói var enn ófundin, strengdu bræður hennar þess heit að leita hennar, Nór um löndin en Gór um útsker og eyjar. Leituðu þeir víða og lengi um það land sem nú heitir Noregur. Loks komast þeir að því að Hrólfur nokkur úr Bjargi á Heiðmörk, sonur Svaða jötuns norðan úr Dofrum, hafði numið Gói á brott og heldur Nór til fundar við hann. Þegar Hrólfur fréttir af Nór fer hann til móts við hann og Nór býður honum til einvígis. Þeir börðust lengi og hafði hvorugur betur. Þeir sættust þá, Nór fékk systur Hrólfs en Hrólfur Gói og hafði Nór í leitinni að systur sinni lagt undir sig Noreg.

Orðin góa og gói finnast einnig í Norðurlandamálum. Í færeysku er myndin gø, í nýnorsku gjø, go, í sænskum mállýskum göja, gya og í forndönsku gue, gøj. Ásgeir Blöndal Magnússon telur orðið líklega skylt nýnorsku gjø í merkingunni "snjóföl" og forníslenska veðurheitinu gæ (í þulum).

Húsfreyjur áttu að fagna góu á sama hátt og bændur fögnuðu fyrsta degi í þorra. Þær áttu að fara fyrstar allra á fætur, ganga fáklæddar út fyrsta morgun góu og bjóða hana velkomna með þessari vísu:

Velkomin sértu, góa mín,

og gakktu í bæinn;

vertu ekki úti í vindinum

vorlangan daginn.

Þorrinn og góan þóttu erfiðastir vetrarmánaðanna þar sem oft var farið að ganga á matarbirgðir. Í söfnum Orðabókar Háskólans er þessi orðatiltæki meðal annars að finna um góuna: Hægt er að þreyja þorrann og góuna. Kerling kvað það væri óséð. ,,Því að ekki er öll góa úti enn." Góunnar er oft getið í þulum og vísum.

Við skulum þreyja þorrann

og hana góu

og fram á miðjan einmánuð;

þá ber hún Grána.

 

Heimildir;

http://is.wikipedia.org/wiki/G%C3%B3a

http://www.visindavefur.is/svar.php?id=55529

Skyldi karl helvítið vera að villa um fyrir mér

Þar sem þjóðvegur eitt liggur úr efra niður í neðra, á milli Egilsstaða og Reyðarfjarðar, er Eyvindarárdalur skammt fyrir ofan Egilsstaði. Um þessar slóðir hefur þjóðvegur þeirra í efra legið niður í neðra frá örófi alda. Svolítið áður en farið er upp á Fagradal er áningastaður Vegagerðarinnar. þar sem kallað er Hnúta. Skilti eru gengt Kálfshól, -sem er austan Eyvindarár, rétt norðan við Hnútuna og rétt ofan við Vopnalág, -og eru þau með sögulegum fróðleik.

Í Eyvindarárdölum er stutt vegalengd í flesta staði í neðra og hafa verið uppi hugmyndir að þarna væri staður fyrir "samgöng" þ.e. jarðgöng sem tengja flesta þéttbýlistaði á Austurlandi. Eða réttara sagt það efra niður í neðra, því eins og gamli Héraðsbúin sagði þegar hann fyrst kom niður í ónefndan fjörð, þá kom honum það mest á á óvart hvað stutt var til allra átta.

Það á að hafa verið galdramaðurinn Dalhúsa-Jón, sem kom nafninu á hólinn, þegar hann rak hvalkálf úr Mjóafirði upp á Hérað. Reyndar eru sögurnar af því tvær og í annarri eru hvalkálfarnir tveir, og þá úr Eskifirði. Í báðum sögunum er galdramaðurinn með einn strák með í för sem fer á undan með hvalkálfana í taumi með þau fyrirmæli frá Jóni, sem á eftir rekur, að hann megi alls ekki líta til baka. En það gat strákurinn náttúrulega ekki stillt sig um og leit til baka við Kálfshól, sem er skammt fyrir innan Dalhús og stöðvaðist þar reksturinn. Heitir hóllinn síðan Kálfshóll samkvæmt þjóðsögunni.

Eins og skilti Vegagerðarinnar greina skilmerkilega frá er Kálfshóll til sem þekktur sögustaður með sama nafni löngu fyrir tíma Dalhúsa-Jóns. Þar sat goðinn Helgi Ásbjörnsson fyrir Helga og Grími Droplaugarsonum, ásamt mönnum sínum, Þegar þeir bræður komu ásamt sínu liði yfir Fönn frá Nesi í Norðfirði. Er frá þessu skýrt í Droplaugarsonasögu og hét því staðurinn þegar Kálfshóll á söguöld.

Þarna kom til bardaga, féllu Droplaugarsynir ásamt fleirum. En Grímur reyndist með lífsmarki þegar líkin höfðu verið flutt til bæjar, var hann græddur fyrir tilstilli Gróu frænku sinnar á Eyvindará og hefndi síðar Helga bróður síns með því að drepa Helga Ásbjörnsson. Upplýsingaskiltin við áningastað vegagerðarinnar greina frá þessari sögu.

Á Kálfshól var seint og síðar meir byggður bær, en þar var aðeins búið í stuttan tíma. Bærinn mun hafa verið byggður 1850 og þar búið til 1864, eftir það voru hús nytjuð sem beitarhús frá Dalhúsum. Það má vel ímynda sér að sunnan undir Kálfshólnum hafi verið skjólgott bæjarstæði fyrir norð-austan áttinni, en landlítið og stutt til allra átta undir snarbrattri Gagnheiðinni, niður að Eyvindaránni. Bærinn var austan við á og stóð á milli Dalhúsa og Þuríðarstaða en allir þessir bæir eru nú löngu komnir í eyði og hafa sennilega alla tíð talist til kotbæja.

Það var Magnús Jónsson  frá Kollstaðagerði sem byggði upp á Kálfshóli með seinni konu sinni Þuríði Árnadóttur frá Sævarenda í Loðmundarfirði. Magnús hefur þar búið um fimmtugt og á sextugaldrinum, en Þuríður hátt í tuttugu árum yngri. Þuríður átti eina dóttur fyrir búskap þeirra sem ólst upp hjá föður sínum Gísla Nikulássyni sem bæði bjó á Dalhúsum og síðast á Þuríðarstöðum. Magnús var ekkjumaður og átti fjögur börn með Guðnýu Bjarnadóttir fyrri konu sinni, tvö barna þeirra fylgdu honum í Kálfshól. Þuríður og Magnús eignuðust 6 börn saman. Árið 1860 varð Magnús úti á Eskifjarðarheiði og bjó Þuríður í Kálfshól eitt ár eftir það ásamt börnum þeirra.

Næstu og jafnframt síðustu ábúendurnir á Kálfshól voru hjónin Bjarni Eyjólfsson,  og Eygerður Gísladóttir. Þau voru bræðrabörn og áttu 8 börn. Vorið 1861 fluttust þau að Kálfshóli og eru skráð þar þrjú ár. Búskap lauk þar er þau fluttust á brott vorið 1864. Fjölskyldan dreifðist við brottför frá Kálfshóli. Á Kálfshóli voru síðan beitarhús frá Dalhúsum uns búskap lauk í Dalhúsum vorið 1945.

Ævi fyrsta ábúandans á Kálfshól var um margt raunaleg. Magnús Jónsson var grunaður um að hafa verið valdur að mannshvarfi 24 ára gamall, og virðist hafa mátt þola morðgrun alla ævi. „Magnúsi er svo lýst, að hann væri vel meðalmaður á hæð, en fremur grannur og krangalegur. Einfaldur var hann mjög, og margt fákænlegt skraf eftir honum haft. Hann var ódjarflegur í framgöngu og flóttalegur“; eða svo segir svæsnasta þjóðsagan. Í sálnaregistri Vallneskirkju er Magnúsi aftur á móti lýst í stuttu máli „geðhægur, ekki illa að sér“.

Haustið 1826 fóru Vallamenn í löggöngur í Reyðarfjarðadali; þ.e. austur fyrir Egilsstaðaháls yfir í Eyvindarárdal og dalina þar inn af, Hvíslar-, Fagra-, Svína- og Slenju-dali. Fénu var smalað vestur fyrir Egilsstaðaháls. Að smalamennsku lokinni var safnið réttað í Höfðarétt. Þar kom í ljós að hluti fársins var úr Eiðaþinghá og var ákveðið að reka það austur fyrir háls í Dalhús sem var þá innsti bær í Eiðaþinghá.

Til þess rekstrar voru fengnir Magnús og Nikulás Eyjólfsson 15 ára gamall frá Gíslastöðum. Þeir fóru frá Kollstaðagerði, þar sem Magnús átti heima hjá foreldrum sínum. Bæði í smalamennskunni og áður en þeir lögðu af stað í Dalhús hafði Nikulás strítt Magnúsi svo að hann reiddist. Hafði Magnús m.a. reytt prik til höggs að Nikulási og þegar hann forðaði sér hótað hann að jafna málin seinna.

Magnús kom svo einn heim í Kollstaðagerði eftir að þeir Nikulás höfðu skilað fjárrekstrinum  í Dalhús. Hann sagði að Nikulás hefði ætlað strax heim í Gíslastaði og fara stystu leið inn Aura, eftir fjallgarðinum sem skilur að Héraðið og Reyðarfjarðadali. Daginn eftir kom í ljós að Nikulás hafði ekki skilað sér í Gíslastaði og var þá farið að leita, og ganga á Magnús hvar nákvæmlega þeir hefðu skilist að, kalt hafði verið í veðri og bleytu slydda. Magnús benti leitarmönnum á staðinn. Þar fyrir innan voru blautir leiraurar en engin spor finnanleg eftir Nikulás.

Mikil leit fór fram af Nikulási, en ekki fannst hann, yfirheyrði sýslumaður Magnús í framhaldinu án frekari eftirmála. Í prestþjónustu bók Vallanessóknar er skráð að 19. september árið 1826 hafi Nikulás Eyjólfsson frá Gíslastöðum orðið úti á Aurunum í kulda-slagveðri og ekki fundist.

Ýmislegt varð til að Magnús mátti búa við morðgrun, m.a. er til saga af því að systir Nikulásar, sem var veik á geði og flakkaði um sveitir, hefði komið í Kálfshól á meðan Magnús bjó þar. Sá hún þar silfurhnappa á treyju Magnúsar og sagði; „þetta eru hnappar af treyju Nikulásar bróður míns“. Á hún að hafa sagt frá þessari heimsókn víða.

Viðhorfið til Magnúsar kemur kannski berlega fram í umsögn Níelsar Sigurðssonar pósts sem fann Magnús dauðan eftir að hann hafði orðið úti á Eskifjarðarheiði vorið 1860. Í sögum Landpóstanna er m.a. haft eftir Níels; „skyldi karl helvítið vera að villa um fyrir mér“. Níles hafði villst í þoku á heiðinni sumarið 1860. Gengið í hringi þannig að hann kom aftur og aftur að sama stað og varð þá hugsað til Magnúsar sem nýlega hafði týnst á heiðinni. Níels sá síðan þar í þokunni þúst og var þar lík Magnúsar sitjandi með baggann við bak undir stórum steini, skreið þá orðið maðkurinn inn og út um vitin.

Í Grímu hinni nýju, safni þjólegra fræða íslenskra, eftir Þorstein M Jónsson frá Útnyrðingsstöðum er hvarfi Nikulásar og raunum Magnúsar í framhaldi þess gerð góð skil. Þorsteinn segir þar frá því að hann hafi fengið skýringu á því hvað varð um Nikulás. Það gerðist þegar hann var ásamt Gunnari Jónssyni sjúkrahúsráðsmanni á Akureyri á ferð á Héraði sumarið 1935 meira en 100 árum eftir hvarf Nikulásar.

Þeir voru þá að koma í Útnyrðingsstaði að kvöldlagi til að gista og Gunnar spurði Þorstein hvort einhver vissi hvað um Nikulás varð. Það sagðist þorsteinn ekki vita og efaðist um að nokkuð mundi um það vitnast eftir öll þessi ár. Þá segir Gunnar; „ það veit ég“. Hann segir honum svo frá því Helga Bjarnadóttir á Gunnlaugstöðum hafi frætt sig um það en hann hafi ekki mátt segja frá því fyrr en Helga væri dáin, sem hún þá var.

Faðir Helgu hafði flutt í Kollstaðagerði, næst á eftir búsetu foreldra Magnúsar þar, þegar hún var lítil stúlka. Helga sagði Gunnari að hún hafi verið send einn morgunn til að vitja um silunganet í Kollstaðagerðis tjörninni og þegar hún var að draga netið var það óvenju þungt. Þegar hún hafði dregið það að bakkanum var í því beinagrind af manni í fataleyfum. Henni sagðist strax hafa komið Nikulás í hug en losað beinagrindina úr netinu með stjaka, sem síðan hvarf í tjörnina. Yfir þessu hafði hún þagað vegna þess að svo oft hafði hún heyrt áburðinn á Magnús að hún treysti sér ekki til að segja frá þessu svo hún lenti ekki í vandræðum vegna fundarins, þó svo meira en aldarfjórðungur hafi þá verið liðin frá hvarfi Nikulásar.

Helga var mikil og grandvör merkiskona á Völlum um sína daga, m.a. lengi yfirsetukona Vallamanna. Þorsteinn ber þetta svo í tal við sína nánustu og þá segir Guðlaug systurdóttir hans honum frá því að þetta hafi henni sagt af Þuríði í Arnkelsgerði, sem hafði þetta eftir Helgu með sama formála og Gunnar; að ekki hafi mátt segja frá þessu fyrr en eftir dauða Helgu. Þorsteinn telur alveg víst í Grímu að Magnús hafi verið saklaus af morðáburðinum.

Það megi merkja á þeim persónuleika sem Magnús hafði að geyma samkvæmt samtíma lýsingum, hann hafi verið laus við illsku og allt undirfeli. Líklegra sé að Nikulás hafi hætt við að stytta sé leið inn fjall þegar hann kom að drullunni á Aurnum í krapahríð og kulda. Þess í stað ákveðið að fara á eftir Magnúsi heim í Kollstaðagerði en með einhverju móti lent í tjörninni í myrkri og hríð, eða jafnvel niður um ísskæni.

Það verður seint sagt um Kálfshól að þar sé gæfulegt bæjarstæði en hvort að þarna í nágreninu sé gott vegstæði úr efra í neðra skal ósagt látið. Stutt fyrir utan Kálfshól eru Dalhús. Þar hafa verið gerðar athuganir á því hvort rétt sé að láta næstu og stærstu göng Íslandssögunnar, Seyðisfjarðargöng, koma upp í efra.

Enn eru á sveimi eldri hugmyndir um að gera jarðgöng úr Seyðisfirði yfir í Mjóafjörð og úr Mjóafirði yfir í Norðfjörð og tengja svo neðra upp í efra með göngum úr Mjóafirði upp í Hérað. Svo eru það allra nýjustu gangnahugmyndir sem ganga út á sömu göng en hafa tenginguna í Eskifjörð úr efra í neðra. Báðar þessar leiðir fór Dalhúsa-Jón með hvalkálfareksturinn sem stoppaði við Kálfshól.

Vanhugsaðar aðgerðir pappírspésa

Þeir kosta þjóðfélagið orðið stórfé vanhugsuðu sérfræðingarnir að sunnan, og þá sem fyrir þeim verða oft á tíðum lífsviðurværið um leið og æruna. Auk þess eru aðgerðir sérfræðinganna oft brútal villimennska.

Ef síðuhafa misminnir ekki þá var rollunum í meðfylgjandi frétt slátrað lambfullum, og nú er verið að dæma bændum miskabætur. Samkvæmt fréttum á sínum tíma amaði ekkert að rollunum en fjárhúsin stóðust ekki ýtrustu  reglugerðir, enda í snjóléttri sveit þar sem sauðfé hefur verið haft við opin hús í gegnum aldirnar.

Stutt er síðan frétt var af því að MATS var dæmt fyrir að taka Gæðakokka í í Borgarnesi, því sem næst af lífi, vegna kjötlausra kjötvara sem MATS sagðist hafa rannsakað 2013. Þetta gerðist í kjölfar þess að hrossakjöti hafði verið blandað í matvörur í stað nautakjöts úti í Evrópu og gátu sérfræðingarnir að sunnan ekki verið minni menn en kolleikarnir á Evrópska efnahagsvæðinu. Nú hafa Gæðakokkum verið greiddar 112 milljónir í bætur úr ríkissjóði vegna atvinnurógs.

Sumarið 2017 lét MATS skjóta hesta á færi í Hörgárdal vegna meintra vanhalda. Hestarnir lágu svo eins og hráviði dögum saman og blésu út í sumarhitanum. Það kom væntanlega stofnuninni verulega á óvart að eigandi hrossanna skyldi ekki hafa fyrir því að urða hræin eftir að MATS hafði svipt  hann forræðinu og séð um að losa hann við hestana. Þetta var með ljótari fréttum af dýraniði það árið.

Veturinn 2018 sendi MATS sveit vaskra manna til að skjóta sauðfé í Loðmundarfirði. Þessar kindur sem þar voru skotnar á útigangi voru svo látna liggja og úldna uppblásnar í vorsólinni. Stofnunin sá enga annmarka á því að skjóta rollurnar á einkalandi í leyfisleysi tófunni til dýrðar og það við eitt af stærstu æðarvörpum landsins, þar sem dúnn er nytjaður. Er nema von að fólk spyrji í forundran eru sérfræðingarnir að sunnan fábjánar.

Dæmd til að greiða sauðfjárbændum bætur

Að þreyja þorrann við þjóðsögur

Það er óveðurský yfir Íslandi segja strákarnir í litlu bláu jakkafötunum með áttföldu lágmarkslaunin, og dúkkulýsurnar stíga dansinn með flissandi fábjána í fararbroddi. Þjóðin situr 12 árum eftir „hið svokallaða hrun“ með mest alla náhirðina og allt heila helferðaryskið við ofanflóðasjóð galtóman og allt að fara til helvítis í Straumsvík.

Hvernig verður svo framhaldið mun 4. iðnbyltingin og 5G sjá um að skaffa þeim sem hafa miklu meira en þeir þegar þurfa hærri tölur inn á Tortóla reikningana sína? Þarf þjóðin að treysta á að gagnaverin haldi áfram að hvítþvo bitcoin svo rafmagnið verði ekki flutt óunnið úr landi? Eða verður kannski hægt að finna upp sjálfvirka neytendur til að versla við allar nýju sjálfsafgreiðslu búðirnar, svona bókhaldsins vegna?

Það væri vissulega þörf á að greina þjóðmálin í svo sem einum bloggpistli. En ég nenni því bara ekki, jafnvel þó svo að lífskjarasamningurinn liggi undir skemmdum álíka snarbilaður og þjóðarsáttin var um árið, sú sem skapaði stöðuleikann, sem skapaði svo aftur 5-10 faldann launamuninn, sem nú þykir svo sjálfsagt að varðveita.

Ég nenni ekki einu sinni að blogga um ógn Vúhanveirunnar, eða yfirvofandi hamfarahlýnun í Grindavík, hvað þá Trump og hvernig má bjarga heimsbyggðinni frá glötun. Þess í stað ætla ég þreyja þorrann við að lesa þjóðsögur af gömlu gerðinni, þess á milli sem maður kemst ekki út til að steypa vegna gulra viðvaranna.

Ég komst nefnilega yfir tvö þjóðsagnasöfn fyrir slikk á nytjamarkaði Rauða krossins um daginn. Að öðru safninu hafði ég um langan tíma leiðtað, enda eru sögurnar í því margar frá klettunum hérna í kring. Einu sinni var ég svo bjartsýnn að ég hélt að ég gæti fengið það lánað á bókasafninu en þar var mér bent á að ég yrði að fara á Héraðskjalasafnið ef ég ætlaði að glugga í þeim bókum, og þar voru þær ekki lánað út úr húsi. En nú hafði einhver þurft að losa sig við ónýtan arf úr dánarbúinu og dottið í hug nytjamarkaður Rauða krossins frekar en Sorpa.

Annars höfum við félagarnir á andaktinni náð að steypa þrjár stórar steypur á þessu ári. Eina þeirra upp á gamla mátann með áhaldi sem Stefán heitin Jónsson rithöfundur og fréttamaður sagði að Djúpavogsbúar hefðu notað til að kenna ónefndum nágrönnum sínum að ganga uppréttir. En það gerðist með því einu að kenna nágrönnunum á hjólbörur.

Það vildi reyndar svo óheppilega til að hjólbörurnar gætu kostað okkur 25 ára afturför. Við steypum nefnilega vanalega með steypudælu, eða kranabíl, en urðum óvænt fljótari með því trilla steypunni á sinn stað með hjólbörunum. En nýmóðins tækjum var bara ekki við komið innandyra í þetta skiptið.

Mér varð það á orði við kolleiga minn á sjötugsaldri „sjáðu alla þessa ungu menn er þetta ekki alveg magnað,“ – „Nú hvað meinarðu“ sagði hann. -„Það eru ekki nema þrjú ár síðan að við vorum þrír víkingarnir, þú bakveikur og ég nýstigin upp úr hjartaáfalli, með þeim gamla árið sem hann fór á eftirlaun ásamt nokkrum miðaldra og mállausa Pólverja okkur til halds og trausts, nú er allt morandi af ungum og sprækum drengjum sem rótast í steypunni og við þurfum ekki að gera neitt" sagði ég og þurfti ekki einu sinni að verða brjálaður.

Jú kollegi minn sá það sama og ég að flest horfir til betri vegar í atvinnumálum þjóðarinnar. Tæknistörf á hjólbörur og snjallsíma er greinilega það sem koma skal. Ungu mennirnir fundu það svo út sjálfir að ef það yrði selt inn á hjólböruaksturinn á snapchat álíka dýrt og í crossfitt tíma þá væri steypuvinna ágætt viðskiptatækifæri.

Það getur vel verið að ég eigi eftir að steypa einni og einni draugasögu hér inni á síðuna áður en vorar ef maður dagar ekki endanlega uppi sem steinrunnið náttröll. Svona á meðan maður kemst ekki út úr húsi vegna gulra og appelsínugulra viðvaranna. En það er rétt svo að maður þori orðið út í óvissuna á morgnanna.

Smalinn - 5. hluti endir

Rétt er að slá botn í þjóðsöguna um smalann, sem átti ekki sjö dagana sæla "út um græna grundu", með því að gera lífshlaupi þess manns skil er mátti þola að ævin snérist um hvarf tveggja smaladrengja og lauk lífinu sennilega með hjartaáfalli.

Páll Pálsson bókbindari var sagður bæði atgerfis- og gáfumaður um sína daga, þó svo að ekki sé hægt að segja að gæfan hafi verið honum hliðholl. Sr. Sigmar Torfason fyrrum prestur á Skeggjastöðum á Langanesströnd og prófastur N-Múlasýslu gerði örlitla leiðréttingu við hvimleiða prentvillu í ártali, sem kom fram í grein Hólmsteins Helgasonar um Tungu-Brest, í tímaritinu Súlum í næsta tbl. á eftir grein Hólmsteins. Þar bætir Sigmar um betur og rekur æviferil Páls eftir því sem hægt er samkvæmt skráðum opinberum heimildum og er sá ferill nokkuð í takt við Þjóðsöguna.

Páll er talinn fæddur í Bakkasókn í Öxnadal árið 1818, þó er hann sagður fæddur í Illugastaðasókn í Fnjóskadal samkvæmt Ættum austfirðinga. Hann elst upp hjá foreldrum sínum m.a. að Hraunshöfða í Öxnadal þangað til þau yfirgefa Norðurland og flytja austur á Hérað, nokkru eftir hvarf Þorkels. Foreldrar hans koma fram í manntali í Sauðhaga á Völlum 1835 en þá er Páll 17 ára skráður sem léttadrengur í Geitagerði í Fljótsdal. Hann er skráður vinnumaður á Ketilsstöðum á Völlum um og upp úr 1840, eftir það virðist hann hafa synjað fyrir barn, Helga Pálsson síðar talinn vera staddur í Papey.

Samkvæmt Ættum Austfirðinga er hann á Freyshólum Völlum 1842 og kvænist þá Guðrúnu Einarsdóttir, Ásmundssonar bónda á Stóra-Sandfelli í Skriðdal, þau eru sögð eiga tvö börn saman Einar og Ingibjörgu. Einhverra hluta vegna flytur hann af Völlum á Héraði 1848 að Áslaugarstöðum í Vopnafirði. Skráður bókbindari á Þorvaldsstöðum í Vopnafirði 1850. Húsmaður og síðar bókbindari á Breiðumýri í Vopnafirði. Guðrúnar konu hans er þar hvergi getið í manntölum og hans ekki sem ekkjumanns.

Úr Vopnafirði flyst hann í Viðvík á Langanesströnd og kvænist þar Önnu Sæmundsdóttir frá Heiði á Langanesi þann 23. ágúst 1852, Páll er þá 34 ára, en Anna 20 ára. Anna lést af barnförum í nóvember 1852, þannig að stutt var sambúð þeirra. Páll og Anna áttu fyrir hjónbandið saman son sem hét Stefán sem ólst upp hjá Friðfinni og Ingibjörgu á Gunnarsstöðum á Langnesströnd, eftir fráfall Önnu dvelur Páll að mestu í Vopnafirði, þar til hann flytur aftur á Langnesströnd í Gunnarsstaði.

Þriðja kona Páls varð svo Helga frá Gunnarsstöðum, dóttir þeirra Friðfinns og Ingibjargar sem ólu upp Stefán son Páls og Önnu. Þau Helga voru gefin saman 12. ágúst 1857, Páll þá 39 ára en hún 18 ára. Þau áttu saman fjögur börn, Hólmfríði, Guðríði, Pál og Pál Eirík. Páll virðist einungis hafa verið með búskap þann stutta tíma sem þau Helga þoldu við í Kverkártungu, en annars verið í hús- og vinnumennsku á bæjum á Héraði, Vopnafirði og Langanesströnd, eða þá sem bókbindari enda oftast kenndur við þá iðn.

Í handritspunktunum sem Sigfús Sigfússon styðst við í sögu sinni af Tungu-Bresti, segir svo frá síðustu ævi árum Páls:

Eitthvað fór í ólag um hjónaband þeirra Páls og Helgu, enda voru þau að ýmsu ólík. Hann var hreinlátur og þrifinn en hún óþrifin mjög en dugleg. Þau voru ekki lengi saman. Þá skildu samvistir. Ekki veit Þóra hvort það var sakir ósamlyndis eða sökum fátæktar eftir samkomulagi. Hún fór þá vorið 1863 vinnukona að Hamri í Selárdal í Vopnafirði og var þar tvö ár og síðan önnur tvö ár á Þorvaldsstöðum í Selárdal hjá Stefáni Jónssyni er þar bjó kvæntur. Áttu þau barn saman 2. júlí 1867 er Friðrik hét. Var hún þá látin fara burtu og var hún þá á Refstað næsta ár. En vorið 1868 fór hún að Eyjólfsstöðum á Völlum með Friðrik son sinn, en Páll fór þá norður á Strönd í átthaga sína 7 ára(?).

Skömmu síðar fór hún þá aftur norður á Strönd og tóku þau Páll þá aftur saman og voru í húsmennsku í Miðfjarðarnesseli. Þar voru þau 1872-3. Varð hún þá þunguð af völdum Páls. Vorið 1873 ætlaði Páll austur í Vopnafjörð og kom þá áður að Miðfirði og hitti húsmóðurina Matthildi að máli og sagði henni frá ferð sinni, Matthildur var yfirsetukona. Páll sagði henni að óvíst væri að hann kæmi bráðlega aftur. En Helga mundi innan skamms verða léttari. Bað hann hana að sitja yfir henni og ef barnið yrði sveinbarn skyldi hún láta það heita Þorstein Eirík. En ef það yrði meybarn skyldi Helga ráða nafninu. Fleiri ráðstafanir sagði hann Matthildi eins og hann byggist við að koma alls ekki aftur. Þóra heyrði samtal þeirra og varð það minnisstætt.

Síðan fór Páll aftur austur í Vopnafjörð og fékk gistingu á veitingahúsi í kauptúninu og hélt þar til í tvær-þrjár nætur og drakk allmikið, enda var hann nokkuð drykkfelldur. Síðasta morguninn vildi hann ekki vín smakka en fór út í Leiðarhöfn að hitta Andrés Nielssen er þar bjó. Var vinfengi milli þeirra. Bað hann Andrés að lofa sér að deyja hjá honum, þess mundi ekki langt að bíða því hann væri orðinn kaldur upp að hnjám. Andrés tók því vel að veita honum gistingu þó hann byggist ekki við svo bráðum dauða hans. Páll lagðist þá fyrir og var hlúð að honum en kuldinn færðist upp eftir honum þrátt fyrir það og dó hann um nóttina .

Páll andaðist 2.júlí 1873 þá 55 ára, hann var jarðsettur á Hofi í Vopnafirði 11. júlí, þremur dögum seinna þann 14. fæddi Helga þeirra fjórða barn sem hlaut nafnið Páll Eiríkur.

Þráðurinn í þessari sögu um þá bræður Pál og Þorkel liggur víða og við það grúsk birtust myndir af harðneskjulegum aðstæðum fátækra barna fyrr á tímum. Ein af þeim þjóðsögum, sem landsfrægar urðu um mál þetta var Guðbjargar-draumur. Um hann er til kvæðabálkur sem lýsir draumi móður þeirra bræðra þegar hún lánaði Sigurði á Þverbrekku Þorkel son sinn, sem smala.

Til að fá heillega mynd um ævi og örlögum Páls þarf að leita vítt og breitt um þjóðsögurnar, þó svo þær hafi ekki verið á einu máli um orsakir reimleikanna í Kverkártungu, og í þeim sé hvergi getið orsaka Tungu-Brests, sem lifðu í munnmælum á Langanesströnd fram á daga internetsins. Saga Þorkels er skilmerkilega skráð í bókinni Sópdyngju og þó svo að þar sé um að ræða þjóðsagnasafn byggt á munnmælum þá er þar samhljóma texti úr skjali, sem notaður var í eina opinbera réttarhaldinu er fram fór vegna hvarfs smalans.

 

Heimildir:

Þjóðsagnasafn Sigfúsar Sigfússona (þrjár sagnir þ.a. Guðbjargardraumur)/ Þjóðsögur Ólafs Davíðssonar (þrjár sagnir) / Þjóðsögur Jóns Árnasonar (tvær sagnir) / Gráskinna hin meiri (ein saga) / Að vestan (ein saga) / Rauðskinna (ein saga) / Reimleikar, Árni Óla / Fátækt fólk, Tryggvi Emilsson / Annáll 19. aldar, sr. Pétur Guðmundsson / Langnesströnd.is / Sveitir og jarðir í Múlaþingi /Súlur 3. árg, Hólmsteinn Helgason / Súlur 4. árg, sr. Sigmar Torfason (Geymdar stundir IV-Ármann Halldórsson)/ Dagur 44.tbl 30.10.1924, Ingimar Eydal / Dagur 3.tbl. 17. 01. 1935, Ólafur Jónsson / Sópdyngja I bindi