Ólíkt höfðust þeir að

Það má segja að það séu tímanna tákn þegar median ræður úrslitum um hvaða grímuklædda gamalmenni verði forseti fallandi heimsveldis. Eins er það tímanna tákn að ræðubútur demókratans JFK um leynifélagið er nú á dögum vandfundinn ómengaður á youtube. Enda gætu þau orð valdið upplýsingaóreiðu.

„Orðið„ leynd “er fráleitt í frjálsu og opnu samfélagi; og við erum sem þjóð, bæði í eðli okkar og sögulega andvíg leynifélögum, leynilegum eiðum og leynilegri málsmeðferð ... Lífsmáti okkar er undir árás. Þeir sem gera sig að óvini okkar eru að ná tökum á heiminum ... ekkert stríð ógnaði okkur meira nokkru sinni.

Ef þú ert að bíða eftir sönnun fyrir núverandi hættu, þá get ég aðeins sagt að hættan hefur aldrei verið skýrari og nærvera hennar hefur aldrei verið nálægari ... við erum andsnúinn  því um allan heim, að með einhæfu og miskunnarlausu samsæri, sem reiðir sig fyrst og fremst á leyndarhyggjuna, auki við áhrifasvið sitt - með innleiðingu í stað augljósrar innrásar, með þvingun í stað frjáls vals, með ógnum í stað upplýsts vilja, með ógnandi ákvörðunum teknum náttmyrkri í stað upplýstrar orrustu um hábjartan dag.

Þetta er kerfi sem hefur með hervaldi komist yfir mannlegar- og efnahagslegar auðlindir, uppbyggt net skilvirkra véla, sem sameinar upplýsingaöflun; hernaðarlega, diplómatíska, efnahagslega, vísindalega og pólitískt, -alla starfsemi. Undirbúningur alls þessa er falinn, -ekki opinber. Mistök þessa kerfis eru grafin, -ekki birt með fyrirsögnum. Andófsmenn þess eru þaggaðir niður, -ekki hrósað. Engin útgjöld eru dregin í efa, enginn orðrómur upplýstur, um ekkert leyndarmál upp komið. “

- John F Kennedy, 35. forseti Bandaríkjanna, úr ræðu sem flutt var hjá samtökum Bandarískra fjölmiðla 27. apríl 1961 og gengur undir nafninu „leynifélagið“. Stundum talið ástæðan fyrir morðinu á Kennedy af samsæriskenninga smiðum.

 

“The very word “secrecy” is repugnant in a free and open society; and we are as a people inherently and historically opposed to secret societies, to secret oaths and to secret proceedings… Our way of life is under attack. Those who make themselves our enemy are advancing around the globe… no war ever posed a greater threat to our security. If you are awaiting a finding of “clear and present danger,” then I can only saythat the danger has never been more clear and its presence has never been more imminent… For we are opposed around the world by a monolithic and ruthless conspiracy that relies primarily on covert means for expanding its sphere of influence–on infiltration instead of invasion, on subversion instead of elections, on intimidation instead of free choice, on guerrillas by night instead of armies by day.It is a system which has conscripted vast human and material resources into the building of a tightly knit, highly efficient machine that combines military, diplomatic, intelligence, economic, scientific and political operations. Its preparations are concealed, not published. Its mistakes are buried, not headlined. Its dissenters are silenced, not praised. No expenditure is questioned, no rumor is printed, no secret is revealed.”

„Þetta er tíminn til að græða“

Af hverju fékk lögfræðingurinn ekki fokkmerki?

Þegar fjölskyldudrama lendir fyrir dómstóla vegna ákæru fjölskyldumeðlima í hvers annars garð þá skyldi maður ætla að málskostnaðurinn félli á þann sem tapar málinu. Allavega er það nokkuð langsótt að skattgreiðendur séu gerðir fjárhagslega ábyrgir vegna svoleiðis málatilbúnaðar.

Í þessu máli þarf að lesa dómsorð, sem tengt er á í fréttinni, til að sjá hver ber kostnaðinn af árshátíðardrama fjölskyldunnar. Dómsorð: Ákærða, X, er sýkn sakar. Allur sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með talinn 117.400 króna ferðakostnaður og 573.500 króna málsvarnarlaun, , ,

Það viðist vera að að lögfræðingar, sem hafa aðgang að ákæruvaldinu, geti orðið sér úti um tekjur á furðulegum forsendum og dómstólar skaffi þeim þær í gegnum skattgreiðendur. Svona málatilbúnaður og dómsoð er langt frá því að vera einsdæmi. Manni gæti jafnvel dottið í hug að lögfræðingurinn sé í "fjölskyldunni".

Kærðu hvort annað eftir stimpingar á árshátíð

Ameríski draumurinn

Það má kannski segja sem svo að "Ameríski draumurinn" um frelsið sé smá saman að breytast í stafrænu martröðina um helsið. Allavega varð raunveruleikarinn Trump að keyra flash back slogan til að komast í forsetastól um árið, -"Make America Graet Again"-.

Hvort sem næsti forseti Bandaríkjanna verður Trump eða Biden þá er nokkuð ljóst að frelsandi Bandaríki Norður-Ameríku eru á hverfandi hveli, eða kannski réttara sagt búin að skila hlutverki sínu til heimsbyggðarinnar.

Þeirra mun verða minnst í mankynssögunni sem corporate fánabera alþjóðavæðingar stórfyrirtækjanna, sem síðasta stórveldisins í aðdraganda hins hnattræna ríkis rafræna Babelsturnsins, auðkenndu með tölunni 666 í hinni helgu bók.

En hvernig hefur Ameríski draumurinn haft áhrif undanfarin mannsaldur?

Því er best svarað með því að horfa í eigin barm, svo afgerandi hafa áhrif heimsveldisins verið á líf flestra jarðbúa á öllum sviðum mest alla 20. öldina til dagsins í dag; -í skoðunum, afþreyingu, lífstíl, tónlist, húsnæði, bílum , , , , og bara nefndu það.

Það var fátt sem minnti á Ameríska drauminn upp úr 1960 á mínu bernsku heimili annað en jólin og jeppinn. Enda foreldrar mínir af íslensku bændafólki komnir, -af Héraði og úr Suður-Þingaeyjarsýslu, sem  ekki hafði látið sig dreyma um undur og stórmerki í fjaðrasófum grænum.

Foreldrar mínir byggðu skúr úr vikursteinum á Hæðinni á Egilsstöðum til að komast undir þak. En íbúðarhúsið kom seinna en vænst hafði verið, enda spilauðu í þá daga, kalt stríð, síldarhrun og viðreisnar vandræðin stóra rullu í lífi fólks.

Það var þó eitt sem minnti á Ameríku allt árið. Til var Jeep Willys á heimilinu. Mamma bjó með okkur krakkana í skúrnum en pabbi var venjulega vikum og mánuðum saman í burtu vegna vinnu í Síldarbræðslum Ríkisins á Seyðisfirði.

Þennan Willys jeppa keyrði mamma um með okkur systkinin, aðallega í heimsókn til afa og ömmu í Vallanesið, en þar átti afi líka Willys árg 46. Hún gat þurft að fjallstarta Willysnum vegna rafmagnsleysis eða snúa í gang með sveif, enda var mamma mikil kjarnorkukona með víkinga blóð í æðum.

Á myndinni hér að ofan er síðuhöfundur, frumburður móður sinnar, um fjögurra ára aldurinn með áhyggjusvip. Annað hvort yfir því að Willysinn er rafmagnslaus á jafnsléttu og mamma þarf að snúa hann í gang, eða þá að hún hefur beyglað frambrettið á nýmáluðum jeppanum. Svona verður nú minnið gloppótt þegar á ævina líður.

Það var með jólum og bílum sem Ameríski draumurinn kom til mín. Willys fyrsti bíllinn sem ég keyrði. En þó er vert að geta þess að þegar við Matthildur mín höfðum byggt okkar hús á Djúpavogi, rann það upp fyrir mér að við húsið var ekkert íslenskt nema steypan og vikursteinarnir, sem notaðir voru til að hlaða veggina.

Þó svo að ég hafi teiknað húsið sjálfur og fengið kennarann minn í iðnskóla til að gera nothæfar teikningar fyrir byggingayfirvöld þá var það mun líkara húsi á Flórída eða í Kaliforníu en húsum í gegnum tíðina á Íslandi.

Það var þá sem ég fór að huga að því að slökkva á sjónvarpinu og lesa Þjóðsögurnar. Það er nefnilega engin tilviljun hvar í heiminum við fæðumst -og nú síðari ár hafa steypa, burstir og bárujárn orðið mínar ær og kýr.

Á þessari öld hef ég markvisst unnið að því að slíta mig undan heilaþvotti heimsveldisins og er meir að segja búin að fá mér Rúmenskan Dasía Duster, samsuðu samvinnuverkefna glóbalsins allt frá Frakklandi austur til Japan. Framleiddan á lægstu lágmarkslaunum Evrópu fyrir túrista heimsins.

En ég á samt ennþá gamlan Jeep Grand Cherokee frá því á síðustu öld til að milda markvisst fráhvarfs einkennin yfir í sjálfkeyrandi batterísdrossíu rafræna Babelsturnsins með stafræna GPS navigation simcard eftirlitinu fyrir 5G, sem þessa dagana er hamast við að leggja með ljóshraða meðfram þjóðvegum landsins.

En það er semsagt aðallega í gegnum bíla sem Ameríski draumurinn hefur hlutgerst hjá mér og eitt af því fáa skemmtilega við hið rafræna eftirlitssamfélag er, -að hægt er að finna myndir af svo að segja hverju sem er hjá Gúggúl, þar á meðal bílum sem maður man eftir að hafa átt um ævina.

Ég ætla nú að kynna þá til sögunnar, -þá sem hafa eitthvað með Ameríska drauminn að gera, allavega þá bíla sem hafa verið það eftirminnilegir að viðhalda honum, þó svo að langt í frá sé um tæmandi upptalningu að ræða. 

Fyrsti bíllinn sem ég eignaðist var ekki Amerískur heldur Saab 96 árg 1969, skipti á mótorhjóli sem ég hafði klessu keyrt. Saabinn var álíka laskaður og mótorhjólið, hafði orðið fyrir því tjóni á lakki við að vera fægður í blíðskaparveðri með níðsterku Mjallarbóni, sem ekki hafði náðst að þurrka af og græni liturinn því orðið ljósgrár. Saabinn var málaður svartur í snatri og svo ekki söguna meir, -ókeyrandi með öllu.

Fyrsti ökufæri bíllinn minn var Rambler Amerícan árg 1966. Rauður og hvítur eðalvagn nákvæmlega eins og sá á myndinni. Hann var keyptur til að fara á Laugahátíð um Verslunarmannahelgi sumarið 1979 og man ég eftir að hafa keyrt hann fram og til baka með félagana í án þess að muna fleira frá þeirri verslunarmannahelgi. Um haustið keyrði ég hann í klessu að næturlagi á götum Egilsstaða og eignaðist við það tvo bíla, gullitaða fólksvagns bjöllu í harmónikku auk Ramblersins. Var svo eftir það próflaus í góðan tíma.

Eftir að ég fékk bílpróf aftur upp úr tvítugt eignaðist ég Ford Mercury Comet árg 1971, sem var búin að ferðast um á milli margra feðga í stórfjölskyldunni. Liturinn á myndinni er ekki sá rétti því hann var brúnn og blár þegar ég átti hann en hafði upphaflega verið bláleitur. Þennan bíl man ég ekki eftir hvað varð um, en minnir að hann hafi dagað uppi á Neskaupstað.

Næsti bíll var Ford Maverick árg 1974 sem ég keypti veturinn 1984 í Reykjavík til að keyra í Hafnafjörð og múra. Hann kom að vestan með B-númeri og var merkilegur fyrir þær sakir að vera með fullkomna ræsivörn, ekki var hægt að starta honum nema með opinni bílstjórahurð, -í þá daga höfðu bílar sál. Þennan bíl endaði ég á að keyra til Djúpavogs þar sem hún Matthildur mín tók mig loks að sér og hafði það ekkert með Maverickinn að gera.

Þegar ég kynntist henni Matthildi minni taldi ég Ameríska drauminn úti og þegar börnin mættu í heiminn þá keypti ég nýlega Lada Samara árg 1987, að mig minnir. Ég hafði aðallega átt ýmsa Japanska pallbíla sem vinnubíla árin á undan og eina Toyotu sem ég losaði við mig í snatri. En Ladan var vandræða gripur og kenndi mér að Ameríski draumurinn lifði góðu lífi.

Næsti fjölskyldubíll var Dodge Aries árg 1989 nýr úr kassanaum, ekki að þessi bíll hafi verið óska bíllinn, en ég gat skipt á honum og Löduni auk nýlegrar Toyotu Corolla sem ég hafði tekið upp í viðskipti. Þessi bíll var vélarvana gallagripur, allt of lágt undir hann svo hann heflaði flesta malarvegi, og af svo leiðs vegum var nóg af í kringum 1990.

Árið 1991 skipti ég á Dodge Aries upp í nýjan Crhysler Saratoga, enda Jöfur með umboðið. Saratogan var bæði sprækur bíll og hátt undir hann. Eini gallinn var reim fyrir vél, altenator og viftu, sem var reyndar eitt belti fyrir allt saman. Beltið átti það til að taka inn á sig snjó og smásteina við neðsta reimhjól með þeim afleiðingum að beltið fór út af. Ef ég sá Saratoga á förnum vegi átti ég það til að leggjast flatur til að horfa undir hana til að sjá hvernig aðrir hefðu leyst vandamálið. Ég lét smíða undir hana eftir séðri fyrirmynd en allt kom fyrir ekki, á endanum var ég orðin skotfljótur að koma beltinu á og vel græjaður. Þennan bíl átti ég í átta ár og líkaði vel.

Það má segja að Ameríski draumurinn hafi fullkomnast árið 1999. Þá keypti ég nýjan Crhysler Stratus auk þess að vera með nýlegan Dodge Ram sem vinnubíl. Stratusinn var skemmtilega sprækur með nýstárlegri autostic skiptingu. Þennan bíl hélt ég að ég gæti átt alla leið á heimsenda. En hængur var á, bíllinn hafði verið framleiddur fyrir Evrópskan markað með flókinni ræsivörn sem bilaði eftir 10 ár. Jöfur var þá kominn á hausinn, Crhysler búið að sameinast Dalmer-Benz og aðskyljast aftur, orðinn eins og hver annar Fíat, ekki nokkur leið virtist vera til að koma bílnum í gang. Á endanum keypti ég annan Evrópskan Stradus og gat flutt tölvu á milli bíla með þeim afleiðingum að hinn bílinn var ógangfær. Þessi vandræði tóku rúmt ár og Ameríski draumurinn þá þegar orðin að stafrænni martröð. 

 

Á meðan vandræðin stóðu yfir með Stradusinn keypti ég Mercedes-Benz árgerð 1993 á lítið, ágætis bíl. Enda var sagt þá um Benz að þú átt ekki að prófa Benz nema þú hafir efni á að kaupa hann. Benzinn átti ég í stuttan tíma eða þar til Stratusinn hrökk í gang.

Árið 2015 keypti ég okkur Matthildi minni "fjallabíl" á minni pening en Ragnar Reykás hefur fengið Lada Sportinn á sínum tíma. Það er ótrúlegt hvað hægt er að kaupa góða Grand Cherokee á lítinn pening. Hann var reyndar frá því á síðustu öld en það var bara betra. Síðan þegar þurfti að endurnýja á honum dekkin og orðið var dýrt að koma í gegnum skoðun 2018 þá keypti ég bara annan betri sömu árgerðar með tveimur dekkja göngum á svo til dekkja verðinu.  

Mér dettur ekki eitt augnablik í hug að setja hér inn mynd af Duster eða gefa honum einkunn, hef ég þó vanist álík dós með því að keyra Kangoo í vinnunni vel á annan áratug. En það má segja að heilræðið með Benzinum hafi endað Ameríska drauminn frá því á síðustu öld, maður skyldi ekki eiga gamlan Amerískan bíl nema að hafa efni á því að keyra hann. Þó segja megi að Duster sé álíka stílbrot og Saabinn og Ladan þá er Ameríski draumurinn nú hvort eð er kominn við dauðans dyr hvernig sem covidkosningarnar fara hjá gamlingjunum.

Íslenskt halloween

Hann hlustar, hann bíður, hann bærist ei,

heldur í feldinn, horfir í eldinn,

og hrærist ei.

Það birtir, það syrtir,

því máninn veður, og marvaðann treður um skýja sæinn . . .

Hver ber utan bæinn? . . .

 

Nú hljóðnar allt . . .

nú heyrist það aftur; það hriktir hver raftur!

Hann ríður húsinu, og hælum lemur,

það brestur, það gnestur, . . .

nú dimmir við dyrin, . . .

það hlunkar, það dunkar,

það dynur, það stynur . . .

Draugurinn kemur!

 

Hann Grettir hitnar,

af hrolli svitnar,

því Glámur af þvertrénu gáir,

hausinn inn teygir,

og hátt upp við rjáfrið sig reigir;

hann hækkar,

hann lækkar,

en glóandi gína við skjáir;

hann hrekkur,

hann stekkur,

hann hnígur og hverfur . . .

nú hljótt er, sem fyr.

 

Hann Grettir bíður, og bærist ei,

heldur í feldinn,

horfir í eldinn,

og hrærist ei . . .

Nú kemur orgið sem áður!

Og skálinn riðar, en skellast dyr.

Vomurinn kominn, hann fálmar um fletið,

þrífur í feldinn, en fast er haldið . . .

Hvað veldur?

hver heldur? . . .

Hann fálmar aftur, og feldinn slítur.

Þá brestur skörin, og brotnar setið,

og Grettir réttur á gólfið hrýtur.

 

Svo takast þeir á, —

hreystin og fordæðan forn og grá,

ofurhuginn og heiftin flá,

æskan með hamstola hetjumóð

við heiðninnar dauðablóð,

landstrúin nýfædda, blóðug og blind,

og bölheima forynju-mynd,

harkan og heimskan,

þrjóskan og þjóðin,

krafturinn og kynngin,

Kristur og Óðinn!

 

Þeir sækjast, þeir hamast með heljartökum,

svo húsin þau leika á þræði;

það ýlir í veggjum, það orgar í þökum,

það ískrar af heiftar bræði.

Og svo hefir Grettir sagt þar frá,

að sóknin hin ferlega gengi,

að aldregi slíka ógn, sem þá

um ævina reyna fengi.

Draugurinn skall úr dyrunum út,

dauðvona Grettir við heljarsút

horfði í hans helsjónir lengi. —

Matthías Jochumsson (úr Grettisljóðum)

Kvenmanns kuml

hefði ekki átt að koma á óvart við fornleifa uppgröft í Þrándheimi. Ríkmannlega búin kvenna kuml eru engin nýlunda.

Daníel Bruun fór um Austurland 1901 og gróf í tvö höfðinglega búin kuml, annað að Reykjaseli fyrir ofan Brú á Jökuldal og hitt við Sturluflöt í suðurdal Fljótsdals. Reyndust bæði kumlin vera kvenkyns.

Eins og Íslendingasögurnar greina vel frá þá var kvenfólk ekki síður til forustu fallið en karlmenn. Laxdæla greinir frá því hvernig Auður djúpúðga fór fyrir sínu fólki þegar hún nam land á Íslandi.

Við Arnheiði, dóttir Ásbjörns skerjablesa, hafa Arnheiðarstaðir í Fljótsdal ávalt verið kenndir. Þó svo að Arnheiður hafi verið keypt ánauðug eftir fall föður síns á Suðureyjum. Frá þessu greinir Fljótsdæla.

Helstu sögupersónur Austfirðingasagna voru þeir Grímur og Helgi Droplaugarsynir, kenndir við móður sína, sem segir sitt.

Stutt er síðan að Þjóðminjasafnið gerði bláklæddu konunni skil, en hennar kuml fannst við Ketilsstaði í Hjaltastaðaþinghá.

Þau eru mýmörg dæmin sem tína má til úr sögunum, hvað þá ef lesið er á milli línanna, um að konur hafi staðið körlum jafnfætis til forna.

Það virðist ekki hafa verið fyrr en Rómarvaldið sauð saman sín trúarbrögð sem pallur kvenna varð skör lægri. 

Óvenjulegur fornleifafundur í Noregi

Gormánuður

 

Þá er hún komin sú napra tíð að vindar vafra um brotnar rár og reiða, -og um dimmar nætur skima þjónar laga og reglu eftir pestargemlingum til sýnatöku. Það þarf ekki einu sinni pestina til, nóg er að hafa verið markaður sóttkví smitrakningarteymisins til að vera ekki gjaldgengur á meðal manna. Margir eru svo sakleysingjarnir sem í góðri trú skrúfa upp í viðtækinu hverja þá varðloku sem í seiðhjallinum er sungin. Síðuhöfundur hefur varað við skepnunni, en rétt eins og tíminn sem líður þá líð ég hjálparvana og hjáróma með, -þó samsæriskenningin sé þegar orðin að samsærinu sjálfu.

Gormánuður er nú hafinn, fyrsti mánuður vetrar, og ber fyrsti vetrardagur ávalt upp á laugardag 21. – 27. Ootóber. Gormánuður hefur ekki haft önnur nöfn að fornu. Mánaðarins er getið í Skáldskaparmálum Snorra-Eddu. Þar segir: Frá jafndægri er haust, til þess er sól sezt í eykðarstað. Þá er vetr til jafndægris. Þá er vár til fardaga. Þá er sumar til jafndægris. Haustmánuðr heitir inn næsti fyrir vetr, fyrstr í vetri heitir gormánuðr. Sama nafn ber mánuðurinn í Bókarbót frá 12. öld sem til er í handriti frá því um 1220. Gormánuður, þorri og góa eru einu fornu mánuðirnir sem aldrei sjást kallaðir öðru nafn.

Gormánuður ber nafn af því að sláturtíð hófst í þeim mánuði. Með gor er átt við hálfmelta fæðu í innyflum dýra, einkum jórturdýra. Sagt er að gamlir menn hafi kallað þennan mánuð gormánuð og slátruðu aldrei fyrr en hann var byrjaður. Mánuðinum fylgdu í gegnum tíðina margvíslegar annir; sláturgerð, sauma vambir, raka gærur, spýta skinn sem og önnur störf sem tilheyrði árstíðinni. Í gamla norræna tímatalinu er talið að árið hafi hafist með komu vetrar þannig var því fyrsti vetrardagur nokkurskonar nýársdagur. Á undan fóru veturnætur sem eru forn tímamót sem haldin voru hátíðleg á Norðurlöndunum áður en þau tóku Kristni.

Heimboða um veturnætur er oft getið í fornsögum, sem eiga að gerast fyrir eða um kristnitöku, svo sem Gísla sögu Súrssonar, Laxdælu, Reykdæla sögu, Njálu og Landnámu. En í rauninni var lítil ástæða til að fagna komu Vetur konungs, sem síst hefur þótt neinn aufúsugestur. Svo mjög hafa menn óttast þessa árstíð, að í gamalli vísu frá 17. öld stendur, öllu verri er veturinn en Tyrkinn. Ekki er vitað hve hefðin er gömul, minnst er á veturnætur í ýmsum íslenskum handritum þótt ekki komi fram nema mjög lítið um hvernig hátíðin fór fram.

Í Egils sögu, Víga-Glúms sögu og fleiri handritum er einnig minnst á dísablót sem haldin voru í Skandinavíu í október og má skilja á samhengi textanna þar að þau hafi verið haldin í námunda við vetrarnætur eða mögulega á þeim og gætu þessar tvær hátíðir því hafa verið hinar sömu eða svipaðar hvað varðar siði og athafnir. Dísir voru kvenkyns vættir, hugsanlega gyðjur eða valkyrjur og vetrarnætur oft kenndar við kvenleika.

Talið er að kvenvættir eins og Grýla og nornir í evrópskri þjóðtrú séu leifar af þessari fornu dísatrú. Veturnætur virðast hafa verið tengdar dauða sláturdýranna og þeirrar gnægta sem þau gáfu, einnig myrkri og kulda komandi vetrar sem og nýju upphafi. Eftir að Norðurlönd tóku kristni yfirtók allra heilagra messa sem var frá 8. öld og haldin 1. nóvember ímynd þessarar hausthátíðar. Ýmsir hrekkjavökusiðir kunna að eiga rætur í siðum sem tengjast veturnóttum eða öðrum heiðnum hausthátíðum

Dagarnir frá síðustu heilu viku sumars (en sumardagurinn fyrst er ætíð fimmtudagur) og fram að fyrsta vetrardegi (sem er alltaf laugardagur), þ.e. fimmtudagurinn og föstudagurinn, voru kallaðir veturnætur. Veturnætur og fyrsti vetrardagur voru samkomu- og veislutími til forna hjá norrænum mönnum enda heppilegur sem slíkur því að þá var til gnótt matar og drykkjar eftir uppskeru haustsins og sláturtíð.

Í fornsögum er víða minnst á veislur og brúðkaup á þessum árstíma. Kirkjan mun hafa amast við þessum hátíðum og því lögðust þær af eða færðust yfir á allra heilagra messu og allra sálna messu, hátíðisdaga kirkjunnar til að minnast píslavotta hennar og látinna.

Um síðustu helgi fórum við Matthildur mín til erfiðrar útfarar á höfuðborgarsvæðinu. Mælst hafði verið til þess að fólk færi ekki á milli landshluta að þarflausu. Sjálfur hafði ég ekki fundið þörf fyrir að mæta á svæðið í rúm þrjú ár. En í þessu tilfelli var engin önnur leið fær, -án  eftirsjár það sem eftir lifir ævi.

Síðast þegar ég fór í höfuðstaðinn var það vegna jarðarfarar. Báðir þeir menn sem kvaddir voru fóru yfir móðuna miklu langt fyrir aldur fram, eftir hetjulega baráttu við vágestinn mikla. Hafði mér aldrei dottið í hug, -fyrir fram, -að vegna aðstæðna yrði útför þeirra ekki við fjölmenni i heimahögunum, -þar sem hjartað sló. 

Á leiðinni suður keyrðum við um sveitir suð-austurlands, þar sem á þessum árstíma hefur hver náttúruperlan á eftir aðra verið þrædd upp á festi erlendra ferðamanna undanfarin ár. Í Freysnesi stoppuðum við, þar voru tvær torkennilegar manneskjur innan við afgreiðsluborð með grímur, annars hvergi hræðu að sjá svo langt sem augað eygði yfir öræfasandinn. Skaftárskáli stóð eins og krækiber í helvíti út á bílastæðabreiðunni. Þar hafði ekki nokkur sála séð ástæðu til að stansa um miðjan dag. Umferðin um þjóðveg eitt var eins og á jóladegi á síðustu öld, -já nú er Snorrabúð stekkur.

Eftir að við komum aftur heim og fórum til vinnu var mælst til að Matthildur mín gengi með grímu fyrstu fimm dagana eftir landshorna flækinginn. Annan daginn sagðist hún vera orðin bæði andstutt og sár á bak við eyrun, er hún þó höll undir að hlusta eftir kóvítis kjaftæði medíunnar, þar sem básúnuð er í beinni samsuða ranghugmynda og vúddúvísinda úr spákúlu kellingabókmentanna.

Ég hins vegar staulast ennþá um tvo metrana grímulaust í vantrúnni á allt heila kóvítis kjaftæðið, löngu búinn að átta mig á því í steypuryki ævinnar, að hún má vera mikil móskan áður en gríma kemur öðru til leiðar en andnauð. Nú í drungalegri vetrarbyrjun á ég því miður bágt með að boða yður mikinn fögnuð, -lesendur góðir, -en vil ítreka enn og aftur "Passið ykkur á skepnunni".

Heimildir:

www.wikipedia.org

www.visindavefur.is

www.arnastofnun.is

www.nams.is

Tímana tákn

Við mágarni stóðum við gluggann á gamla bænum og virtum fyrir okkur snilldar handverkið á linolíum kíttinu sem hélt glerinu í gamla sex rúðu glugganum. Bærinn hefur nú verið gerður upp samkvæmt minjaverndarbókinni. Hinu megin við hlaðið er litla kirkjan og ástæðan fyrir veru okkar þarna sú, -að lokaþáttur útfarar systur og mágkonu var ný lokið í kirkjugarðinum.

Þessi útför hafði tekið hátt í hálft ár, enda tímarnir fordæmalausir,- engin faðmlög, ekki einu sinni hönd lögð blíðlega á öxl, heldur fólk á tveggja metra stangli innan um legsteinana í garðinum. Nýi ungi presturinn klæddur í fornfáleg svört messuklæði með hvítan pípukraga, blakti í hlýrri vestan golunni og fór fallega yfir ævihlaupið, sem hafði ekki verið dans á rósum.

Ásdís hafði ung flutt suður ásamt fjölskyldu, en henni hafði alltaf þótt það undur vænt um æskustöðvarnar að hvergi annarstaðar kom hinsti hvílustaður til greina. Hún greindist með krabbamein í byrjun árs, sjúkrahúslegan varð stutt. Nú var hún komin í nánd við frændgarðinn, -við fótskör afa og ömmu. Duftkerið hafði sonardóttir hennar komið með úr Reykjavík svo hægt væri að verða við síðustu ósk ömmu um legstað í helgri mold.

Á meðan presturinn fór með minningarorðin galaði haninn heima við bæ, grágæsirnar rufu kyrrðina með gargi sínu niður á leiru og heimalingarnir komu að kirkjugarðsgirðingunni að jarma til þessa ókunnuga fólks. Það fór því aldrei svo að Ásdís væri ekki kvödd af sveitinni sinni.

Þessi elsta systir Matthildar minnar hafði ferðast, fyrir nokkrum árum úr Reykjavík, með frænku sinni, þá á sjötugasta aldursári, á litlum sendibíl sem þær frænkurnar gistu í nótt og nótt við að njóta dásemda sumarsins á æskustöðvunum.

Með þessu ferðalagi kenndi hún okkur Matthildi hvernig best væri að njóta íslenskrar náttúru. Eina nótt í þessu ferðalagi gisti hún hjá okkur og sagði að bókaskápurinn okkar væri alltaf jafn áhugaverður, en í honum er að mestu safn austfirskra rita.

Við þremenningarnir við gluggann ræddum þarna þjóðmálin afturábak, en forðuðumst að ræða þau áfram. -Hérna voru hátt í 30 manns í heimili þegar ég fyrst man-; sagði Hilmar mágur, -nú búa tvær manneskjur um áttrætt ofan við veg.

Það eru reyndar bara orðnar leifar af vegi þarna uppfrá, ef vel er að gáð. Það er búið að flytja þjóðveginn út á fjörð og þannig búið að stytta þjóðveg eitt um nokkra kílómetra, -og loksins búið að leggja hringveginn allan með bundnu slitlagi. Þessi kafli á Berufjarðarleirunni var lokahnykkurinn.

„Hérna lá sennilega fyrsti þjóvegurinn um sveitina“ sagði mágur, og benti á hlaðið milli gamla bæjarins og kirkjunnar, inn tún og að gömlu brúnni við fjarðarbotninn. „Það var gaman að heyra hann Ásgeir heitinn lýsa því þegar bílvegur um sveitina var lagður; -heyrðir þið það aldrei hjá honum“. „Nei“ -þá sögu höfðum við ekki heyrt.

„Það var þannig að vegurinn átti að liggja niður í fjöru á Berunesi og þaðan átti að vera ferja yfir fjörðinn, en Hjálmar afi tók á rás inn fjörð á jarðýtunni sinni og kláraði fjárveitinguna án þess að fara niður í fjöru. Síðan fékk einhver, sem ég man ekki hver var, fjárveitingu úr sýsluvegasjóði að mig minnir, til að gera brú við Gautavík“.

„Þannig að vegurinn hélt áfram inn fjörð þegar næsta fjárveiting kom í þjóðveginn svo hægt væri að nota brúna. Anti á Berunesi og margir gömlu mennirnir urðu alveg ævir og sögðu að ef þetta ætti að halda svona áfram þá styttist í að sveitin legðist í eyði. -Svona var nú hugsunarhátturinn í þá daga.“

Ég gat ekki stillt mig um að spyrja, -þó svo að ég vissi svarið; -„og hvernig er staðan í dag?“

Ofanritað punktaði ég hjá mér í bók dagana 08.08.2020. Einn af okkur mágunum var ekki með í samræðunum við gluggann, sem annars var vanur að vera við á slíkri stund, -og hafði mest vit á vegagerð. Hann var nýkominn heim eftir 10 daga dvöl á sjúkrahúsinu á Norðfirði.

Þangað hafði hann verið fluttur þegar öll sund virtust vera að lokast, eiginkonan ekki fengið að fylgja honum í sjúkrabílnum og heimsóknir takmarkaðar á sjúkrahúsið vegna kóvíd reglna. En nú var Stebbi komin aftur heim í faðm fjölskyldunnar, og Nína bauð okkur í heimsókn.

Í heimsókninni ræddum við bæði heima og geima, Stebbi afsakaði fjarveru sína í nýafstaðinni jarðför Ásdísar, sem hann hafði verið við í upphafi útfarar í Reykjavík mörgum mánuðum fyrr. Ég sagði honum frá hananum, gæsunum og heimalningunum, hún Ásdís hefði verið kvödd með virktum í sveitinni sinni. Við ræddum m.a. framtíðina, sem Stebbi sagði að væri bara allt of stutt. En hann hafði barist í fimm ár af æðruleysi hetjunnar við krabbamein.

Þessi ár höfðu ekki verið neitt volæði veikinda. Hann hafði unnið flesta daga, sem fyrr, þegar heilsan leifði, við fyrirtækið sitt og farið í ferðalög um fjöll og firnindi i fríum með Nínu sinni, og systrum hennar, þar sem við svilarnir flutum með á góðum stundum. Örævi Íslands, Austfirðirnir, Grímsey og Færeyjar höfðu verið áfangastaðir undanfarinna sumra í ógleymanlegum ferðum.

Þegar ég kom vegalaus á Djúpavog kynntist ég Stebba og Nínu. Á Djúpavogi var ég fengin til að múra slökkvistöðvarbygginguna þegar ég var á ferð þar um, sem er beint á móti Ösp. Börnin þeirra Halla og Gunnar komu til að leika sér í sandhaug múraranna. Stebbi kom fljótlega og fékk þá til að múra húsið að utan fyrir sig og Nínu þar sem Anton svaf í barnavagni úti undir vegg.

Þegar við Matthildur mín rugluðum saman reitum nokkru seinna, í sumarbyrjun, þá kom Matthildur inn í Urðarteig til að sækja mig á 1. maí ball í Álftafjörð. Hún fékk Stebba og Nínu til að skutla sér að ná í gæjann. Síðan höfum við verið saman og ég ekki vegalaus á lífsins ævintýri.

Þeir eru margir vegirnir sem Stebbi hefur komið að í gegnum tíðina, og verður mér oft hugsað til þess þegar ég er á ferð um Klifbrekkurnar í Mjóafirði, Breiðdalinn, yfir Öxi eða Fossárvíkur leiruna, um Þvottár- og Hvalnesskriður eða Suðursveit. Og þessa dagana bruna rauðu MAN-arnir hans Stebba Gunnars um þessa vegi merktir "SG-vélar - Djúpivogur" með laxinn úr Berufirðinum í veg fyrir skip Norrænu.

Þau voru ekki ófá skiptin í gegnum tíðina sem Stebbi sagði „mér varð nú hugsað til þín þegar ég sá , , , hvort þetta væri ekki eitthvað fyrir þig?" Og er ég viss um að fleiri sem honum kynntust eigi svipað í minningunni, úrræðabetri manni er hæpið að kynnast um dagana. Meðan ég stóð í steypunni á Djúpavogi var Stebbi óbilandi hjálparhella, hann sá bæði um mölina og sementið.

Nokkrum dögum eftir heimsóknina í Ösp, núna í ágúst, fór Nína með Stebba sinn í aftursætinu í hinstu ferðina suður, með von um að hitta lækninn sem gæti gefið nokkrar samverustundir í viðbót með börnum og barnabörnum, sem búa nú öll á höfuðborgarsvæðinu.

Laugardaginn 10.10.2020 kvaddi Stebbi þetta jarðlíf, langt fyrir aldur fram, að morgni dags í faðmi fjölskyldunnar. Söknuðurinn er sár, það er mikil gæfa að hafa fengið að kynnast manni eins og Stefáni Gunnarssyni vörubílstjóra á Djúpavogi.

Í dag verður útför frá Garðakirkju í Garðabæ, og í Garðakirkjugarði mun Stebbi hvíla. Það fer vel á að útförin sé á sunnudegi, eina degi vikunnar sem Stebbi taldi frídag, -og að ekki þurfi að hafa áhyggjur af því að handvelja þá, sem hefðu viljað kveðja þennan mikla öðling, við dyr Djúpavogskirkju. Þannig birtast táknin í fordæmaleysi tímanna.

Vertu góður við geimveruna

Lifirðu því eftirsóknarverða jarðlífi sem þú komst til að lifa? Ertu góður við geimveruna í sjálfum þér? þetta eru ekki einfaldar spurningar. En ekkert svar er mikilvægara en það sem þú gefur sjálfum þér, það hefur að gera með kjarna þíns sanna sjálfs, sálina. Og þegar spurningunum er svarað er rétt að hafa í huga að við lifum lífinu af eigin tilfinningu, ekki með annarra rökum. Eins klæðumst við efni, en erum ekki úr efni.

Vertu því góður við geimveruna og hlustaða á raddirnar í höfðinu svo framarlega sem þær eru þínar. Manneskjan hefur hvorteð er alltaf verið barn stjarnanna. Siðmenningin kortlagði meir að segja stjörnuhimininn lögnu áður en hún kortlagði jörðina undir fótum okkar, nú á tímum felum við samt stjörnuhimininn með raflýsingu sem lýsir rétt svo fram fyrir tærnar en gerir okkur blind á umhverfið sjálft, allt undir formerkjum vísindalegra framfara og rökhyggju. Við viðurkennum varla sálina lengur, vegna þess að hún er hvorki raflýst né vísindalega áþreifanleg líkt og efnislegur líkaminn. En vitundin um okkur sjálf kemur frá sálinni og við vitum að hún býr ekki í líkamanum, því innst inni greinum við að líkaminn býr í vitund sálarinnar og er farartæki hennar í þessu jarðlífi.

Forfeður okkar voru meðvitaðir um að þeir bjuggu í alheimi þar sem líkaminn var til fyrir óáþreifanlega innri vídd. Þar sem línan var var ekki eins skýr á milli sálar og utanaðkomandi veruleika, vegna þess að báðir veruleikarnir þarfnast hvors annars. Sálin var þá stærri hluti hins mikla veruleika og er það reyndar enn. Nú á tímum erum við samt rænd undra ævintýrum ímyndunaraflsins, sakleysisins sem við upplifðum í gegnum visku hjartans með óskeikulu innsæi barnsins. Allt er þetta meira og minna afvegaleitt af efnishyggju og dýrkun á upplýsingar sem okkur eru innrættar frá blautu barnsbeini.

Gervi þörf eftir efnislegri velmegun hefur slitið á tengsl við náttúruna, jafnframt skynjunina á óupplýstan veruleikan sem er umhverfis. Við getum varla sameinast náttúrunni frekar en andlegum verum ævintýraheimsins. Höfum jafnvel snúið bakinu við guðlegum tengingum lífsins, séðum og óséðum , og með því höfum við jafnframt misst samband við okkar sanna sjálf. Við erum aðeins skugginn af sjálfum okkur og upplifum aðeins lítinn hluta þess veruleika sem okkar stendur til boða.

Heimurinn sem við höfum búið okkur líkist æ meir dvalastað djöfulsins. Milljónum saklausra lífa er slátrað á hverjum degi til þess eins að nýta líkama þeirra á veisluborð allsnægtanna og er nú svo komið að aðeins bestu bitarnir rata á diskinn, hitt fer í ruslatunnuna. Villt dýr eru jafnframt drepin einungis sportsins vegna, til dægrastyttingar. Þar kaupa þeir efna meiri leyfi af stofnunum ríkisins til að drepa hreindýr og hika jafnvel ekki við að hirða aðeins lundir og læri. Ef mikilmennum markaðarins, þar sem tíminn er peningar, er síðan bent á að hafa með sér sóðaskapinn heim er svarið allt eins; „hélstu að ég væri komin út á land til að bera súpukjöt á milli fjarða“.

Sportveiðimenn sem minna hafa á milli handanna stunda magnveiðar á gæsabringum til að selja í fínu veitingahúsin jafnvel með von um að þannig megi fjármagna hreindýraveiðileyfi, eða ferð til Afríku þar sem hægt er að fá að drepa flóðhest í útrýmingarhættu með sjálfum sér á selfí fyrir rétt verð. Dýr eru pínd og kvalin til dauðs í nafni svokallaðra vísinda, í besta falli fyrir græðandi fegrunar krem fyrir aflóga mannfólkið. Allt er þetta gert af fólki sem býr yfir manngæsku og markaðsmenntun. Til að bæta gráu ofan á svart hefur í gegnum tíðina milljónir saklauss fólks verið handtekið, ofsótt og myrt til að ásælast náttúruauðlindir jarðar í nafni tækni og framfara.

Fréttir eru farnar að berast af börnum allt niður í fimm ára aldur, sem eru gefin hugarfarsbreytandi þunglyndislyf eftir vísindalegar greiningar. Foreldrarnir jafnvel orðnir það vel skólaðir að þau seigja frá þeirri „blessun að barnið mitt fékk greiningu því nú veit ég loksins hvað gekk að því“. Þó það sé búið að lyfjavæða sjúkdómsgreiningar vísindanna í bak og fyrir, þá breytir það ekki því að nú er jafnvel rítalín kynslóðin farin að hverfa úr þessum heimi vegna hjartastopps á besta aldri. Þrátt fyrir allar framfarir vísindanna þá er mannskepnan fyrir löngu orðin óheilbrigðasta dýrategund jarðar.

Heilbrigðisstarfsfólk hefur verið sótt óumbeðið til saka af lögfróðu fólki vegna ótímabærra dauðsfalla á sjúkrahúsum, því einhver verður að bera ábyrgð þó ekki væri nema hagvaxtarins vegna. Og hvað þegar þeir lögfróðu fá sínu framgengt, breytist þá ekki hlutverk sjúkrahúsa til samræmis við það að flestir enda ævina þar? Er þetta gert í nafni manngæsku og réttlætis, efastu kannski ennþá um að jarðlífið sé umsetið djöfullegum öflum?

Hinn djúpa viska veit að hvert og eitt okkar er komið til að öðlast sérstaka reynslu í þessum heimi. Þessu fær ekkert breytt, þó svo að allt sé gert til að innræta okkur öllum sama markaðs veruleikann frá vöggu til grafar. Ástæða þess að galdur geimverunnar er ekki upplýstur á okkar tímum er sú að hann brýtur í bága við áþreifanleika markaðsafla, sem bera fyrir sig nútíma vísindum á sama hátt og trúarbrögðum fyrri alda. En galdur andans mun vera til staðar löngu eftir að markaðurinn og nútíma vísindi hafa tortímt sjálfum sér. Annað getur aldrei orðið, því að galdur andans er tjáning hinna eilífu umbreytinga. Trúin og skáldskapurinn verður alltaf mikilvægari en svo kallaðar staðreyndir vísindanna.

Sem manneskjur skynjum við heiminn með hjartanu á mismunandi hátt vegna okkar mismunandi tilgangs. Til dæmis þá eru álfar og geimverur gerðar úr tungumáli en ekki vísindalegu sannreynanlegu efni, rétt eins og mankynssagan. Við trúum mankynssögunni í röðum af lögnu dauðum blöðum, þó svo að hún sé gerð úr sama tungumáli og álfasögur. Við ferðumst um rúm og tíma með hugsun og máli en ef ferðalagið er ekki samkvæmt innrættu normi neyslunnar er stutt í greiningar og pillur. Okkur er tamið að trúa ekki að geimverur séu til, hvað þá álfar, okkur er jafnframt innrætt að treysta ekki á eigin dómgreind varðandi púkana í okkar eigin lífi. Ef þú hugsar og skilgreinir aðstæður það rökfræðilega að þú hættir að trúa innsæi þínu, þá er greindin farin að vinna gegn þér, því getur verið varasamt að hugsa og skilgreina of mikið þannig hættirðu að nota innsæið við að skilja sjálfan þig.

Erfiðustu flækjur hverrar manneskju snúast um skynsemi rökhugsunarinnar, á meðan viska hjartans segir einfaldlega svona er þetta. Hugsuðurinn veit hvernig allt á að vera þó svo að ekkert hjá honum gangi þegar hann ætlar að framkvæma. Gerandinn framkvæmir og fær allt til að ganga upp með síendurtekinni æfingu þó svo að hann hafi ekki hugsað út í hvers vegna. Rökstudd innræting lífsins færir okkur svo oftast þetta tvennt umsnúið í einum pakka, á þann hátt að ekkert virðist virka og við höfum ekki hugmynd um hvers vegna. Hættu að hlusta á þá sem reyna að segja þér að þú gangir með ranghugmyndir og þeir viti betur hvað þér er fyrir bestu, það er ekki svo, ranghugmyndir eru ekki til ef þær koma frá hjartanu og mundu að rökhugsunin verður aðeins þarfur þjónn ef hún þjónar hjartanu.

Þó þér finnist það vera geggjun að fara á móti hámenntaðri rökfræði nútímans þá má hafa í huga að það er engin mælikvarði á heilbrygði neins að vera viðurkenndur í sjúkum heimi. Jafnvel þó röddin í höfðinu hvísli með akademíuni "það á ekki að vera nein rödd í höfðinu" þá kemur engin til með bjarga þér frá þínu eigin lífi. Flestir vakana upp frá innrættum álögum lífsins skömmu áður en ævinni lýkur, hafðu það í huga, og að síðasta dansinn í þessu jarðlífi stígur þú einn.

Ps. Í andleysi dagsins endurbirti ég þennan pistil sem var hér á síðunni fyrir rúmu tveimur og hálfu ári síðan. Nú með rjómarönd í restina.

Bakkabræður komnir með rörahlið á Þjóðminjasafnið

Það verður ekki betur séð en Bakkabræður ráði orðið lögum og lofum á Þjóðminjasafninu og séu farnir að safna rörahliðum og girðingastaurum. Síðuhöfundur hefur nú um tveggja ára skeið gert grein fyrir vorheimsókn að einu fjósbaðstofu landsins í eigu þjóðminjasafnsins hér á blogginu. Eftir vorheimsóknina 2019 var lögð fram spurningin; eru Bakkabræður komnir á Þjóðminjasafnið? Eftir vorheimsóknina þessa árs var velt vöngum yfir arfleið Bakkabræðra.

Bæði árin kom rörahlið við sögu. En þannig er að á Galtastöðum fram er gamall torfbær að hruni kominn þó svo að hver innviðauppbyggingafjárveitingin af annarri fari til viðhalds á bænum ár eftir ár stendur þar varla orðið steinn yfir steini. En aftur á móti hefur forláta rörahlið verið flutt út í mýri hátt í kílómeter frá bænum og vegurinn orðinn því sem næst tvíbreiður að rörahliðinu. Þeir sem til þekkja vita að Galtastaðir er eini bærinn við þennan vegafleggjar og að þar býr ekki nokkur hræða.

Um helgina fékk ég hugboð um að fara út í Galtastaði og kanna hvort og hvernig framkvæmdum sumarsins miðaði því mér til ánægju tók ég eftir því í vor að sinan hafði verið reitt af bæjarstöfnunum og átti því allt eins von á að til stæði að koma steinum sem oltið hafa úr veggjum aftur á sinn stað. Þegar ég beygði inn á afleggjarann heim að bænum jókst ánægjulegur spenningurinn því að mikil umferð vinnuvéla hafði greinilega farið um veginn og ég sá á færi hylla í skurðgröfu ofan við bæ og að heimatúnið hafði verið slegið í sumar.

Til að gera langa sögu stutta þá er nákvæmlega ekkert búið að gera í gamla bænum frá því sinan var reitt af bæjarstafninum, en það er búið að tengja rörahliðið við girðingu sem liggur út og suður mýrarnar, langt inn fyrir bæ, þar vinkilbeygir hún í vestur klesst upp í hæðstu klettabrúnir, þaðan norður og niður að norðurenda rörahliðsins. Nú er gamla girðingin, sem girt var fyrir örfáum árum síðan, í kringum bæinn og heimatúnið, með fínum hengilás á hliðinu, orðin eins og krækiber í helvíti inni í nýju girðingunni.

Fjósveggurinn norðan undir baðstofunni er að hruni kominn sem fyrr og flaksandi bárujárnsplötur brosa upp í norðanáttina þar sem torfið hefur sópast af þakinu. Það er ekki ólíklegt að Þjóðminjasafnið þurfi ekki að hafa frekari áhyggjur af fjósbaðstofunni sinni eftir veturinn ef fer sem horfir. Kæmi ekki á óvart að safnið myndi eftirláta Skórækt ríkisins girðinguna og rörahliðið svo að fela megi öll verksummerki í órækt Síberíulerkis og Alaskaaspar.

Einhvertíma var metnaður fyrir þessari fjósbaðstofu á Galtastöðum, ef eitthvað er að marka þjóðminjavörð. Í Morgunnblaðsgrein sumarið 2010 fer hún yfir byggingasögulegar perlur og forgangsröðun þeirra. Þar segir að á Galtastöðum fram í Hróarstungu sé varðveitt einstakt alþýðubýli af Galtastaðagerð og unnið sé að viðgerð torfhúsanna. Nú eru liðin rúm tíu ár og ennþá er unnið að því að hægt sé að vinna að viðgerð, sennilega meiningin að girða rollurnar það rækilega frá bænum að þær éti ekki viðgerðirnar áður en næst að reita af þeim sinuna.

En af hverju er torfhús með fjósbaðstofu svona merkilegt? Þjóðminjasafnið segir sjálft á heimasíðu sinni: Á Galtastöðum fram er lítill torfbær frá 19. öld af svokallaðri Galtastaðagerð, sem hvorki telst til sunnlenskrar né norðlenskrar gerðar torfbæja, heldur á rætur í fornugerð og í stað þess að baðstofa liggi samsíða öðrum framhúsum, snýr hún, torfklædd, samsíða hlaði. Í bænum er fjósbaðstofa, reist 1882 af Jóni Magnússyni snikkara, þar sem niðri er fjós en baðstofa er uppi yfir og nýttist ylurinn frá kúnum til húshitunar. Bærinn er lokaður fyrir almenning.

Það má ætla að þjóðminjasafnið hafi tekið við bænum 1976 vegna varðveilugildis hans, og til að sýna almenningi, sem var samviskusamlega gert fram á þessa öld á meðan ábúendur voru á Galtastöðum. Árið 1978 var bærinn lagfærður og endurhlaðin þar sem þess þurfti af hleðslu meistaranum Sveini Einarssyni frá Hrjót. Síðan hafa veggir og innviðið bæjarins fengið sáralítið viðhald. Til þess að fólk geti gert sér grein fyrir hvernig var að búa við fjósbaðstofu er gott að bærinn væri áfram til sýnis, því hann er einstakur á Íslandi.

 

Þegar Daniel Bruun ferðaðist um Suðausturland upp úr aldamótunum 1900 vakti Austur-Skaftafellssýsla sérstaka athygli hans vegna húsakosts íbúanna og þá sér í lagi fjósbaðstofurnar, sem eru nú flestar endanlega horfnar:

„Þegar farið er um Skaftafellssýslur, einkum þó Austursýsluna, tökum vér brátt eftir að byggingarlagið er með miklu fornlegri svip en annars staðar á landinu. –Fyrrum bjó fólk á vetrum á fjósloftinu, og sums staðar er það svo enn. Fjósloftið var baðstofan og rúmin í röðum meðfram veggjum. Sums staðar var rúmaröðin aðeins ein og þá á miðju gólfi. Svo lágt var undir loft hjá kúnum, og er kannski enn, að þær ráku hausana oftsinnis upp í baðstofugólfið.

Stundum var þilgólfið aðeins í miðri baðstofunni þar sem rúmin stóðu, en opið meðfram veggjum. Þar leitaði hlýja loftið óhindrað upp frá fjósinu, og kýrnar gátu reist höfuðin dálítið. –Hlýtt var í baðstofunni á vetrum af kúnum í fjósinu, en á sumrum voru kýrnar úti. Dæmi voru til þess að bændur, sem reist höfðu nýja baðstofu í sérstöku húsi, fluttu aftur inn í fjósbaðstofuna. –Það var títt í Skaftafellssýslum að búa í öðru húsi á sumrum en vetrum (sumarhús og veturhús). Slíkur siður þekktist raunar víðar.“ (Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár)

Helst er nú að finna frásagnir um daglegt líf í fjósbaðstofum frá gamalli tíð í þjóðsögunum. Hér eru brot frásagna af draugnum Eyjasels-Móra frá Ketilsstöðum í Jökulsárhlíð ca 1805: „Það var einn dag, að Þóra Hálfdanardóttir var niðri í fjósi að lesa í lærdómskverinu, því að hún átti að fermast á vori komanda. Sá var þá siður víðast, að börn lærðu kverið í fjósi sökum þess, að þar nutu þau bæði næðis og hlýju. Er Þóra hafði verið þar um stund, heyrði fólkið uppi í baðstofunni angistaróp, og er að var komið, var Þóra örend. Ekki virtist nokkur vafi á því, að barnið hafði verið kyrkt til bana.“

Önnur frásögn frá Ásgrímsstöðum í Hjaltastaðaþinghá ca 1830: „Ásmundur hét maður ,Ísleifsson. Hann bjó á Ásgrímsstöðum, en á móti honum á hálflendunni bjó Sigurður, sonur Jóns í Eyjaseli. Katrín hét kona Ámundar, greind kona og skörungur mikill. Eins og margar konur og ekki síst á þeim tímum bar hún mikla umhyggju fyrir kúnum. Eitt kvöld er hún að hlusta eftir, hvort hún heyri nokkurn óróa í fjósinu, en kýr voru þar um slóðir tíðast undir palli. Undrast hún, að ekkert heyrist, að þær jórtri, sem þeirra var vani. Snarast hún þá niður og svipast um í fjósinu. Saknar hún vina í stað, því kýrnar eru horfnar. Vekur hún nú Ásmund, og þau fara að svipast um í bænum eftir beljunum. Innangengt var úr eldhúsi í töðu heyið. Fara þau þangað, og stóð þá eldri kýrin við stálið og kvígan við hjágjöfina.“ (Þjóðsögur Sigfúsar Sigfússonar)

Til eru lýsingar frá seinni tíma á því hvernig fjósbaðstofa var innréttuð. Lýsing Hrólfs Kristbjörnssonar er í bókinni Skriðdælu, á bænum að Þuríðarstöðum þegar hann var þar sem ársmaður 1899 þá 13 ára gamall:

„Baðstofan var lítil, á efri hæð hennar var búið, en kýr undir palli, þ.e. á neðri hæð hennar. Lengd hennar voru tvö rúmstæði með austurhlið, og eitt rúmstæði þvert fyrir stafni í innri enda baðstofunnar, en með hinni hlið sem sneri ofan að ánni og kölluð var suðurhlið, voru tvö rúm, og uppganga fyrir aftan rúmið í ytri endanum, sem aldrei var notaður nema þegar gestir komu þangað hraktir eða illa til reika. Á suðurhlið voru tveir gluggar, tveggja rúðu. Hæð baðstofunnar var ekki meiri en það, að háir menn gátu vel staðið uppréttir undir mæni. Eftir þessu að dæma hefur baðstofan verið 7-8 álna löng og 4-5 álna breið í innenda. Þegar ég var þarna var nýbúið að endurnýja gólfið í baðstofunni, en um ytri enda þurfti að ganga með varsemi, og voru því lögð nokkur laus borð eftir miðju.“

Árbók Þingeyinga 2012 hefur að geima einstaklega ítarlega og hlýja frásögn eftir Kristínu Helgadóttur af gamla torfbænum að Gvendarstöðum í Kinn. Kristín ólst upp í gamla bænum og gengur umhverfis hann og í gegnum með lesendum, þegar hún lýsir bæði húsaskipan og lífinu innandyra. Á Gvendarstöðum var fjósbaðstofa fram undir 1948 og leifi ég mér að grípa hér og þar niður í frásögnina þar sem Kristín minnist á fjósið og baðstofuna:

„Í fjósi voru fjórir básar og ævinlega einn eða tveir kálfar á tröðinni. Pínulítil gluggabora var til hliðar við innsta básinn og snéri í austur. Básarnir voru með hellum aftast og flórinn var hellulagður. Þennan flór þurfti að moka daglega, þá var mokað upp í fjósbörurnar sem voru kassi með kjálkum á báðum endum. Bræður mínir báru þær á milli sín, út úr fjósi og gegnum gamla eldhús, fram öll göng og bæjardyr, út og niður fyrir varpann. Þar var fjóshaugurinn og ekki aldeilis sama hvernig hann var borinn upp. Þetta var löng leið og erfitt. Þessa sömu leið fóru kýrnar kvölds og morgna þegar farið var að láta þær út þar til þær fóru í sumarfjósið sem var lítið fjárhús úti á túni ofan við götuna.

Næst held ég að við komum inn í baðstofu. Baðstofuinngangurinn var þykktin á veggnum, síðan komu sex tröppur, tvær þær neðstu voru steintröppur, síðan fjórar trétröppur. Baðstofu hurðin var miðja vegu, þrjár tröppur ofan við og þrjár neðan við hurð. Skarsúð var í baðstofu og tveir bitar þvert yfir en vel manngengt undir þá. Þrír fjögurra rúðu gluggar sneru austur og tveir í vestur. Þegar upp var komið var rúm hægra megin við uppgönguna, það sneri öðrum gafli í uppgöngu en hinn nam við þilið. Síðan komu þrjú rúm enda við enda undir austurhliðinni. Bil var á milli þessara þriggja rúma og þess sem var við stafninn.

Á veturna var vatn handa kúnum borið í gegnum eldhúsið og gamla eldhúsið inn í fjósið sem var undir baðstofunni. Það voru fjórar kýr í fjósi og þeim þurfti að brynna kvölds og morgna og nýborinni kú oftar. -, , , , maður kveið fyrir haustrigningunum. Svo var gott þegar snjórinn kom og setti vel að húsunum, þá hlýnaði líka inni, samt man ég ekki eftir að væri mjög kalt í baðstofu, kýrnar hafa bjargað því , , ,“

Hvernig varðveisla einu fjósbaðstofu þjóðminjasafnsins varð að rörahliði og tvöfaldri girðingu utan um hálfhruninn torfbæ er verðugt rannsóknar efni. Ef skyggnst er um á gúggul má finna ýmislegt um verkefnið. Í stjórnartíðindum 2018 eru 8.250.000 eyrnamerktar til varðveislu bæjarins, árið sem rörahliðið birtist. Og stóð síðan í tvö sumur eitt og yfirgefið ásamt tvíbreiðum malarvegi úti í mýri. Árið 2019 má sjá að 9.250.000 eru eyrnamerktar Galtastöðum en ekki lengur vegna viðhalds bæjarins heldur deiliskipulags bílastæða, göngustíga og girðinga. Það er helst að manni detti í hug að Bakkabræður séu komnir í nútímann og loksins búnir að læra hvernig á að fylla út umsóknir um fjárframlög með exel.

Haustmánuður

Nú lengjast skuggar og kular um kaun þegar krafsar í mann kuldinn. Bara allt í einu komið hrímkalt haust. Jafndægur var fyrir tveimur dögum og nóttin er nú lengri en dagurinn þó svo að ekki sé komin nein myrkurtíð hefur sumarið nú þegar frosið á framrúðunni.

Þessi árstími tekur meira í með hverju árinu sem liður. Gömlu grónu meiðslin, sem safnast hafa á skrokkinn í gegnum árin, segja til sín með kala eftir að hafa legið í dvala bjartsýninnar á hlýju sumri. Steypa dagsins þyngri þraut en torf og verkir vaka langar nætur fram á dimma morgna, -jafnvel þó vinnudagur sé örstuttur hjá hrumu hrói.

Haustmánuður er sjötti og þar með síðasti sumarmánuðurinn samkvæmt gamla norræna tímatalinu, sem deilir árstíðinni í tvennt, -sumar og vetur. Haustmánuður var einnig talin vera 12. mánuður ársins. Hann hefst alltaf á fimmtudegi í 23. viku eða 24., ef sumarauki er, þ.e. 21.-27. september. Haustmánuður er nefndir svo í Snorra Eddu, en hefur einnig verið kallaður garðlagsmánuður, því þessi tími árs þótti hentugur til að bæta túngarða, engigarða, haga- eða skjólgarða og grannagarða.

Samkvæmt gamalli venju er nú tími að plægja land það sem sáð skal í að vori. Vatnsveitingaskurði er gott að stinga svo ekkert vatn geti staðið yfir landi á vetrum heldur að það súra vatn fái gott afrennsli. Jarðarávexti skal nú upp taka og láta nokkuð þorrna, grafa þá síðan niður hvar frost má ei að þeim koma. Um þennan tíma fellir melur fræ, má nú safna því áður og sá strax í sendið land og breiða mold yfir, kemur upp næsta vor. Hvannafræi og kúmeni má nú líka sá þar sem menn vilja þær jurtir vaxi síðan.

Sumri og vetri er samkvæmt gamla tímatalinu skipt í tvær jafnlangar árstíðir. Haustmánuður byrjar nálægt jafndægri að hausti og er yfir tíma þar sem nóttin er lengri en dagurinn, ætti því samkvæmt gangi sólar að tilheyra vetrinum. Þar sem Harpa er fyrsti sumarmánuðurinn, sem hefst í kringum 20. apríl, telst Haustmánuður sjötti mánuður sumars.

Það sýnir vel hvað gamla tímatalið var vel ígrundað, að það tók ekki einungis mið af afstöðu sólar við miðbaug, einnig tók það mið af lofthita og gangi náttúru jarðar sem er mun hagstæðari fyrsta mánuð eftir haustjafndægur heldur en á fyrstu vikum eftir vorjafndægur, sem eru um 20. mars.  

Undanfarin sumur hef ég jórtrað íslenskt ofurfæði, því ég nenni ekki lengur að setja niður kartöflur. Langt er síðan ég fékk áhuga á að kanna hversu hollar villtar jurtir væru úr íslenskri náttúru. Flóran sem ég hef prufað er orðin fjölbreitt má þar helst telja; bláber, fjallagrös, njóla, fífla, hundasúrur, hvönn, melfræ, beitilyng, blóðberg og nú síðast í haust hvannarfræ. Rabbabarinn ruglast með þó hann teljist ekki til villijurta ennþá eins og njólinn og hvönnin, sem upphaflega var garðagróður ræktaður til matar og lækninga.

Fyrir veturinn söfnum við Matthildur mín því sem hægt er að geyma af lystisemdunum. Í frosti eru það bláber og rabbabari. Fjallgrösin eru auðveld í geymslu og núna í haust bættist við fræ af hvönn. Það hefur varla liðið dagur síðustu 5-6 árin sem eitthvað úr villtri náttúru hefur ekki verið á borðum. Meir að segja er það orðið svo, um það bil þrjá mánuði yfir sumartímann, að uppistaða matmálstíma er úr flóru landsins.

Það má segja að undanfarin ár hafi verið farið út um þúfur og lagst í berjamó upp úr verslunarmannahelgi. Hreyfingin og upplífgandi útiveran innan um fugla himinsins gefur miklu meira en hálfa hollustuna. Um síðustu helgi var punkturinn settur yfir i-ið á þessu sumri í aðalbláberjamó við lognstylltan Mjóafjörðinn og á vindasömu grasafjalli á heiðum Vopnafjarðar.

Það má vel vera að ég birti hér á blogginu einn daginn lokaritgerð um lækningamátt íslensks illgresis, en læt það vera að sinni, því betra er að æra ekki óstöðugan þegar löggilt læknanna ólyfjan er annars vegar.  

Allt fram streymir endalaust,

ár og dagar líða.

Nú er komið hrímkalt haust,

horfin sumarblíða.

                                Kristján Jónsson

Heimildir;

https://is.wikipedia.org

http://natturan.is/samfelagid/efni/7426/