Hús úr bárujárni

Bárujárnshús við Bergþórugötuna - söng Egill Ólafsson um árið við lag Gunnars Þórðarsonar og texta Davíðs Oddssonar. Textinn framkallar hugljúfa mynd af gömlum tímum og hlýlegum húsum í 101. Það er leitun að byggingarefni sem hefur verið eins einkennandi fyrir Ísland bárujárnið. Það hefur sennilega náð fullkomnun hagvæmninnar í bragganum, enda er bárujárnið víðast hvar í heiminum notað til að koma upp ódýru húsaskjóli í snatri og er því einkennandi fyrir fátækrahverfi. Hvernig íslendingar gerðu bárujárnið að litríku listaverki í húsagerð vekur athygli flestra sem heimsækja landið. En eins og með svo margt sem einkennir byggingasögu þjóðarinnar þá er engu líkara en við skömmumst okkar fyrir sérstöðuna, líkt og var með torfbæina á sínum tíma, sem jarðýtan var látin varðveita, en þykja í dag athyglisverður vitnisburður um sér íslenska byggingarlist sem talin er eiga erindi á heimsminjaskrá.

Bárujárnshúsin tína tölunni eitt af öðru og ekki síst í Mekka þeirrar byggingalistar, Reykjavík. Þar hafa menn horft hærra og eru litlu litríku húsin látin víkja fyrir dökkum Dubai draumnum. Gamla skuggahverfið er því sem næst horfið og þess í stað komnir svartir turnar sem stara tómeygir út á hafið, apandi hver upp eftir öðrum. Munurinn á Dubai norðursins og þeirra dúbæja sem eru sunnar á hnettinum er þó sá að götur Skuggahverfisins eru álíka lífvana og tómlegt augnaráð turnanna sem stara út á sundin blá. Við íslendingar ættum að taka frændur okkar í Færeyjum oftar til fyrirmyndar þegar kemur að varðveislu gamalla húsa. Frændum okkar hefur ekki enn komið til hugar að rústa miðbæ Þórshafnar til að hægt væri að spegla sig í sviplausum háhýsum sem hvort eð er má sjá allstaðar í heiminum. Kannski stafar það af því að þeir fengu sjónvarpið seinna en við og sáu sennilega aldrei Dallas.

Það er ekki lengur hægt að segja að bárujárnhúsin í Reykjavik "bíða þess að lifna eitt og eitt af gleði og trú, bjartsýni æsku og von" eins og sagði í Reykjavíkurtjarnar ljóðinu hans Davíðs. Síðustu trakteringar sem þesslegs hús fengu mátti sjá þegar völlurinn var ruddur fyrir nýtt Hafnartorg, þar mátti sjá bárujárnshjallana mulda niður með stórvirkum vinnuvélum, svo mætti breyta ásjónu hafnarsvæðisins með einu reglu striki í hvert annað Kalverstaat með sínum H&M höndlurum og coffee shops. Já, Guð hjálpi bæjarins bestu, því nú mylja vinnuvélarnar sig til suðurs komnar á Landsímareitinn í hinn gamla Víkurkirkjugarð og nálgast Tjarnargötuna óðfluga. Allt í boði sálarlauss auðs og spilltra valda.

Annars var það ekki meining mín að láta þennan pistil fara í fjas um ásjónu höfuðstaðarins, heldur fjalla um sögu bárujárns til húsagerðar. Húsafriðun á Íslandi hefur hvort eð er í megin atriðum falist í að varðveita innflutt timburhús sem byggð voru á nýlendutímanum. Þau hús hafa verið gerð glæsileg í sinni upprunalegu mynd og er þá oft fjarlægt í leiðinni það sem íslendingar lögðu til húsanna í gegnum tíðina svo mætti lengja líftíma þeirra, líkt og bárujárnið. Það má samt segja að landsmenn hafi gert bárujárnsklædd hús að einstakri  byggingalist á heimsmælikvarða upp á landinu bláa.

Það var ekki fyrr en um 1880 sem fóru að berast byggingarefni til landsins, önnur en timbur og tjara, sem hafði verið notað fram til þess ásamt torfi og grjóti. Á meðal nýju efnanna var bárujárnið sem kom frá Englandi í tengslum við svokallaða sauðasölu sem hófst þangað um svipað leiti. Bárujárnið gerði það að verkum að íslenskir smiðir gátu byggt hátískutimburhús og klætt bárujárni sem verndaði þau gegn íslenskri veðráttu. Bárujárn hefur þrátt fyrir allt óvíða notið meiri virðingar í húsagerðarlist en á Íslandi. Þó er sagt að töluvert sé um slíkar klæðningar húsa á Falklandseyjum, þar sem veðurfar er svipað og hér, í Færeyjum og Afríku. Annars hefur bárujárnið aðallega einkennt braggabyggingar á stríðstímum og fátækrahverfi heimsins.

Sjálfur hef ég kynnst þrem bárujárnshúsum náið um ævina. Fyrst var það Sigfúsarhús í Neskaupstað sem gekk undir nafninu "Skakkinn" og var heimavist Iðnskóla Austurlands, síðar Framhaldsskólans í Neskaupstað. Sigfúsarhús var byggt 1895 sem íbúðarhús Sigfúsar Sveinssonar kaupmanns og var þegar ég síðast vissi samkomuhús eldri borgara í Neskaupsstað. Þegar ég var þar má segja að "Skakka" nafnbótin hafi verið af tíðarandans toga, því timburhús klædd bárujárni voru síðasta sort á iðnnámsárum mínum, jafnan kölluð bárujárnshjallar. En ekki man ég eftir öðru en að mér hafi liðið vel í skjóli "Skakkans" þá mánuði sem ég dvaldi þar á árunum 1978 og 1980.

Sigfús kaupmaður í Neskaupstað var einnig með umsvif á Djúpavogi á sínum mektarárum. Sunnan við voginn voru lengi lágreistar byggingar sem kallaðir voru Sigfúsarskúrar, þar sem útgerð hans hafði haft aðstöðu á Djúpavogi. Þar hafði einnig staðið stórt hús framan við skúrana sem kallað hafði verið Sigfúsarhús en þegar Sigfús hætti útgerð frá Djúpavogi tók hann niður húsið og flutti. Fyrir framan húsið og skúrana skaraði svo Sigfúsarbryggja út í voginn. Þegar ég flutti á Djúpavog árið 1984 stóðu skúrarnir enn á grjóthleðslunum. Þeir voru rifnir og brenndir árið 1988 ásamt öðru sjóhúsi og bryggjum sem stóðu sunnan við voginn. Varð af því mikill sjónarsviptir.

Sumarið 1988 vann ég við byggingu raddsjárstöðvarinnar á Gunnólfsvíkurfjalli og kom þá inn á skrifstofu fjármálastjóra verkefnisins, en þar var upp á vegg mynd af Djúpavoginum, spurði ég hann út í tilvist myndarinnar. Hann sagðist hafa verið á ferð á Djúpavogi og hafa þá tekið þessa mynd, og látið stækka, því þarna við voginn væri einstök söguleg heimild, gömlu timburbryggjurnar og sjóhúsin sunnan við voginn, en nýlegt frystihúsið og togarinn við stálþil norðan hans, smábátar vögguðu svo blítt við ból á voginum miðjum. Næst þegar ég kom heim í helgarfrí á Djúpavog voru allar menjar um útgerð sunnan við voginn horfnar ekki einu sinni reykurinn af þeim eftir. Það átti nefnilega að halda upp á 400 ára afmæli Djúpavogs sem verslunarstaðar ári seinna.

Á Djúpavogi bjuggum við Matthildur mín 10 fyrstu búskaparár okkar í Sólhól, gömlu bárujárnshúsi. Matthildur fæddist í húsinu og átti þar heima í 33 ár. Foreldrar hennar ásamt systkinum fluttust í húsið árið 1961. Húsið var byggt 1930 og var þá annað hús rifið sem einnig hét Sólhóll byggður um 1880, viðir og bárujárn notað í nýja húsið. Gamli Sólhóll var fallegt hús, af mynd að dæma, byggður af Lúðvík Jónsyni snikkara á Djúpavogi sem byggði flest stóru húsin sem þar enn standa frá því seint á 19. öldinni. Húsið byggði hann fyrir Ivarsen kaupmann en svo fór að Lúðvík og Ivarsen höfðu makaskipti á húsum og höfðu afkomendur  Lúðvíks bæði búið í gamla og nýja Sólhól til 1960. 

Það voru þeir Ólafur yfirsmiður Eiríksson frá Hvalnesi og Guðlaugur listasmiður Stefánsson frá Hamri sem höfðu veg og vanda að smíði Sólhóls. Húsið er eitt af þeim sem fanga augað samstundis, sannkölluð listasmíði með bárujárni og því vinsælt myndefni erlendra ferðamanna á Djúpavogi. Árið 2000 seldu Matthildur og systkini Sólhól að Jóni föður þeirra gengnum en hann bjó í húsinu til dauðadags 1. nóvember 1998. Nýir eigendur eru þau Þór Vigfússon myndlistamaður og Steinunn Björg Sveinsdóttir myndlistakennari. Þau hafa sýnt húsinu einstaka ræktarsemi og tekið það til gagngerrar endurnýjunar. Í bók sinni Fólkið í Plássinu gerir Már Karlsson sögu beggja Sólhólanna á Djúpavogi vegleg skil.

 

Það má kannski orða það sem svo að ekki hafi Matthildur mín getað veri lengi Sólhólslaus. Árið 2006 keyptum við Sólhól á Stöðvarfirði ásamt vinafólkinu Einþóri og Ólínu. Um þann aðdraganda mætti skrifa heila bók, en tilvonandi húsfreyjur höfðu báðar átt bárujárns Sólhól sem æskuheimili, önnur í Neskaupstað og hin á Djúpavogi. Stöðfirðingar vildu meina að fátt gæti komið bárujárnshjallinum til bjargar, eins og komið var þegar við keyptum, og til tals hefði komið að ryðja honum fyrir bakkann. Það má segja að þessi Sólhóll sé það hús sem hefur átt huga minn allan frá fyrstu kynnum. Í hönd fóru tvö ár sem við félagarnir nýttum hverja frístund í endurbætur á húsinu. Má þar segja að orð meistarans hafi fullkomnast, hverja þá bæn sem tveir yðar verða einhuga um á jörðu, mun faðir minn á himnum veita þeim.

Húsið er sagt byggt 1944 og reiknuðum við með að efniviður þess væri varla annað en kassafjalir eins og svo margra húsa sem byggð eru á stríðsárunum. Við höfðum keypt húsið án þess að skoða það, það kom skemmtilega á óvart að í því voru kjörviðir. Enda komumst við fljótlega að því í samtölum við heimamenn að húsið hafði upphaflega ekki verið byggt í þorpinu á Stöðvarfirði, heldur á Kambanesi handan fjarðar og hét þar Kambar en ekki Sólhóll. Hvaða ár húsið var byggt upphaflega hef ég ekki ennþá fengið fullkomlega staðfest, en heyrt ártalið 1928.

Sólhóll á Stöðvarfirði hefur rétt eins og nafni hans á Djúpavogi vakið ómælda athygli ferðamanna. Matthildur viðrar stundum handvekið sitt á góðum dögum og ég Bob Marley fánann minn,,,, já, og það hefur bankað upp á fólk frá Jamaica

Þegar húsið á Kömbum var flutt af Kambanesinu norður yfir fjörðinn fylgdu íbúarnir með, þeir eru Stöðfirðingum enn í fersku minni og hafa sumir þeirra fullyrt að þau passi fyrir okkur húsið þó svo að þau séu löngu flutt til annarra heima. Það var Kristín Jónsdóttir úr Hornafirði, Jóhannes Sigurðsson úr Eyjafirði sem höfðu látið byggja húsið á Kömbum á sínum búskaparárum þar, 1900-1944. Jóhannes lést árið 1941, eftir það flutti Kristín fljótlega ásamt Sigfúsi Jónssyni fóstursyni sínum og Guðmundínu Einarsdóttir yfir fjörðinn, með allt sitt hafurtask nema neðri hæð hússins en hún stendur enn steinsteypt á Kambanesi. Nafnið Kambar var skilið eftir á nesinu og húsið endurskírt Sólhóll. Kristín lést 1948, Stöðfirðingar minnast þeirra Ínu og Fúsa með hlýju enn þann dag í dag þó svo að þau hafi horfið á braut árið 1978.

Það ár keyptu Guðbjartur Þórarinsson og Petra Landmark húsið, en þau komu frá Heyklifi sem er á Kambanesinu, höfðu verið þar vitaverðir í 10 ár. Guðbjartur byggði bílskúr við húsið, þar sem hann geymdi Trabantinn sinn og enn eru sagðar sögur af því hvað þurfti að keyra með mikilli varúð framhjá bílskúrnum í Sólhól því það var aldrei að vita hvenær Trabantinn spýttist afturábak úr á götu. Sólhóll var svo eigu fjölskyldu Guðbjartar og Petru þangað til árið 2006.

Árið 2016 urðum svo við Matthildur eigendur af því félagi sem við áttum til helminga með Einþór og Ólínu, en þau fluttu til Noregs 2009 og hafa ílengst þar. Mér múraranum hefði ekki komið það til hugar á yngri árum að gamall bárujárnshjallur ætti eftir að verða mér svona kær, en með árum og hrukkum hef ég gert mér betur grein fyrir hvað bárujárnið er mikil gersemi.

Við Sólhóll urðum mestu mátar við fyrstu kynni

 

Freedom fáni Bob Marleys fer vel við Sólhól og svo náttúrulega sá íslenski sem fær að blakta á hátíðisdögum

 

Hann var orðin gagnslaus og smáður, gisinn og snjáður

 

Hefur gengið í endurnýjun lífdaga þrisvar á 90 árum og litið sólarupprásina oftar en elstu menn muna

 

Atlantshafið er í garðinum við Sólhól og handan fjarðar úti við ysta haf er Kambanesið þaðan sem Sólhóll var fluttur yfir fjörðinn í bát árið 1944

 

Hús byggð úr eldfjallaösku

Að leita ekki langt yfir skammt, hollur er heimafenginn baggi og vera sjálfum sér nógur, eru forn máltæki. Með alþjóðahyggjunni þykir svona forneskja í besta falli að vera heimóttaleg fáviska ef ekki hrein heimska. Svo langt hefur alþjóðavæðingin náð með sýnar aðfluttu lausnir að það er orðið of flókið, og mörgu fólki um megn að koma þaki yfir höfuðið, þó svo að það standi í byggingarefninu. Efni sem um tíma var flutt úr landi til húsbygginga í öðrum löndum. Nú á tímum byggja ótrúlega margir alþjóðahyggnir bisnissmenn afkomu sína á því að leitað sé langt yfir skammt, þó svo að þeir hafi ekki snefil af því að byggja hús, þá eru þeir séðir. En ekki hefði dugað það eitt að kallast séður til að koma í veg fyrir að fólk kæmi sér upp þaki yfir höfuðið án aðstoðar séníanna, ef ekki kæmi til regluverkið.

Við vinnufélagarnir ræddum húsnæðisvanda ungs fólks á kaffistofunni núna í vikunni enda fór mikið fyrir þeim vanda á Húsnæðisþingi íbúðalánasjóðs í byrjun viku. Eins varð myglan til umræðu sem er flutt, keypt og borinn inn í nýbyggingarnar með ærnu tilkostnaði að forskrift verkfræðinnar og undir ströngu regluverki þess opinbera. Af hverju geta menn ekki gert þetta eins og áður, spurði ég; hlaðið og múrhúðað veggi, þá var ekki mygla vandamálið. Nei þetta er ekki hægt lengur sagði einn félaginn. Láttu þér ekki detta svona vitleysa í hug, sagði annar. Hvers vegna ætti þetta ekki að vera hægt, sagði ég sármóðgaður múrarinn. Þá svaraði sá sem allt veit manna best; skilurðu það ekki maður það eru allir komnir í háskóla og fæst engin til að vinna svona vinnu lengur.

Það var þannig í gegnum tíðina, áður en menn urðu séðir, hámenntaðir og reglusamir, að fólk reisti sín hús úr því byggingarefni sem var nærtækast. Á Íslandi voru hús byggð úr torfi og grjóti í þúsund ár. Timbur var vandfengið byggingarefni í skóglausu landi og því einungis notað þar sem þurfti í burðarvirki húsa. Er leið á aldirnar fluttu erlendir kaupahéðnar inn tilsniðin timburhús, oft frá Noregi. Þegar sementið kom til sögunnar var farið að steypa hús og var til nóg af innlendu byggingarefni í steypuna, þannig að almúgamaðurinn kom sér upp húsi með eigin höndum án þess að notast við torf. Nú á 21. öldinni er svo komið að stærsti kostnaðurinn við húsbyggingu er óhóflegt regluverk, auk lóðar, teikninga, og allslags byggingagjalda, þessir þættir koma í veg fyrir að fólk geti byggt yfir sig sjálft. 

Eitt byggingarefni var mikið notað við húsagerð þar til fyrir nokkrum áratugum síðan að það hvarf því sem næst af sjónarsviðinu og í staðin komu annaðhvort eftirlíkingar, en þó að mestu mygluvaldurinn mikli, innflutt pappa gibbs. Þar sem áður var múrhúð á einangrunarplasti og steyptir steinar úr eldfjallavikri og sementi,aðallega notaðir í milliveggi. Lítið var um að þessir steinar væru notaðir við að byggja heilu húsin, útveggirnir voru oftast úr steinsteypu. Vikursteinar voru ekki vel séðir í út- og burðarveggi, þóttu ekki öruggir með tilliti til jarðskjálfta. En eru meira notaðir erlendis þar sem hefð er fyrir því að hlaða hús.Útveggjasteinninn kallaðist holsteinn og var 40X20X20 sm á Íslandi. Í Noregi eru útveggjasteinarnir stærri, 50X250X20 cm er algengt. 

Þó svo þessi byggingarmáti hafi aldrei náð verulegri útbreiðslu á Íslandi vegna hættu á jarðhræringum þá vill svo einkennilega til að hlutfallslega hefur mest hefur verið hlaðið af svona húsum í Mývatnssveit, einu af meiri jarðskjálfta svæðum landsins, og það án vandkvæða. Fyrsta húsið sem ég man eftir mér í var úr vikursteini frá Mývatni. Foreldrar mínir hlóðu það hús á Egilsstöðum árið 1963. Reyndar aðeins um 40 m2 og varð það síðar að bílskúr við mun stærra steinsteypt hús. Þannig byrjuðu þau á að snara upp ódýru þaki yfir höfuðið á fjölskyldunni. 

Sjálfur varð ég svo frá mér numinn af byggingaraðferð foreldra minna að hún er það fyrsta sem ég man, enda ekki nema þriggja ára þegar þau hlóðu skúrinn. Árið eftir var hann múrhúðaður að utan og gekk ég þá á eftir múraranum fram í myrkur til að nema kúnstina. Það þarf því ekki að koma á óvart að þegar ég ungur maðurinn byggði okkur Matthildi hús á Djúpavogi, rúmum 20 árum seinna, að það væri úr Mývatnsvikri. Ekki hef ég tölu á því, frekar en steinunum í húsið, hvað oft ég var spurður; "og hvað ætlarðu svo að gera þegar kemur jarðskjálfti?"

Sami Mývatnssteina leikurinn var svo endurtekin á Egilsstöðum 20 árum eftir ævintýrið á Djúpavogi,  þegar við vinnufélagarnir byggðum þrjú tveggja hæða Mývatnssteinahús. Þessi aðferð var fljótleg, þannig að húsin ruku upp stein fyrir stein, en vakti þegar þá var komið aðallega athygli fyrir að koma aftan úr grárri forneskju, og svo auðvitað gamalla húsbyggenda sem komu til að rifja upp sín bestu ár.

Í Noregi var íslenski vikurinn lengi í hávegum hafður sem byggingarefni og höfðu þar verið starfræktar heilu verksmiðjurnar sem steyptu steina úr eldfjallavikri. Á árunum eftir hrun varð ég þeirrar ánægju aðnjótandi að komast í að hlaða fleiri hundruð fermetra af vikurveggjum og pússa ásamt fjölþjóðlegum flokk múrara sem áttu það allir sameiginlegt að vera aðfluttir flóttamenn, rétt eins og eldfjallavikurinn sem þá var orðin alþjóðlega stöðluð eftirlíking í Noregi. Það má kannski segja sem svo að þar hafi alþjóðavæðingin náð tæknilegri fullkomnun.

Enn má sjá byggingar við Vogsfjörðin í Troms sem tilheyrðu steinasteypu til húsbygginga úr íslenskum eldfjallavikri fyrir N-Noreg. Engir steinar eru steyptir lengur í N-Noregi heldur er þar nú einungis birgðageymsla fyrir Leca steina sem koma sunnar úr Evrópu, verksmiðjan var keypt upp til þess eins að leggja hana niður. Leca er alþjóðlegt skrásett vörumerki sem býr til vikur úr leir með því að hita hann upp í 1.200 C°. Það má því seigja að markaðurinn hafi kæft íslensku eldfjöllin með því að skrásetja vörumerki og búa til staðla sem má stilla regluverkið eftir, það hefði verið erfiðara að staðla eldfjöllin og fá þau skráð sem vörumerki.

Tuborg Djúpavogi byggt úr Mývatns vikursteini. Það þarf ekki mikið til að byrja á því að hlaða hús eftir að sökkull og gólfplata hafa verið steypt. Nokkrar spýtur til að setja upp eftir hallamáli á húshornin og strengja spotta á milli til að hlaða eftir í beinni línu, steina, sand, sement, vatn og litla steypuhrærivél. Glugga er hægt að steypa í jafnóðum eða setja í eftirá.

 

Tuborg Djúpavogi 150 m2, útveggi svona húss tekur um vikutíma að hlaða fyrir tvær manneskjur. Viku tekur að múrhúða veggi að utan, mest vinna er í gluggum og þaki. Múrhúðin á þessu húsi er með hraunáferð. Mölin í hraunið var fengin úr næstu fjöru.

 

 Flatasel Egilsstöðum, byggt úr Mývatns vikursteini. Það tekur meiri tíma pr.m2 að hlaða tveggja hæða hús, en á einni hæð. Þar kemur hæðin til, sem útheimtir vinnupalla og aukið burðavirki. Í hverri hæð eru 12 raðir steina og er raunhæft að tveir menn hlaði 4 raðir á dag. Gólfplata á milli hæða var steypt og þak með kraftsperrum.

 

Flatasel Egilsstöðum 190 m2, einangrað og múrhúðað að utan með ljósri kvarssteiningu. Einangrunin er úr plasti og límd með múrblöndu á veggi, 3-4 daga verk fyrir 2 múrara. Utanhússmúrverk og steiningin tekur u.þ.b. 2 vikur fyrir 4 múrara.

 

Í N-Noregi kom fyrir að við hlóðum hús í janúarmánuði. Þá var notað heitt vatn og frostlögur í múrblönduna sem notuð var til að líma saman steinaraðirnar.

Hábær 40 m2, fyrsta hús foreldra minna er enn á sínum stað sem bílskúrin að Bjarkarhlíð 5 á Egilsstöðum. Núna 55 árum eftir að húsið var byggt er múrhúðunin með sýnilegum múrskemmdum.

 

 

Básar

Að endingu má segja frá því að ég kom út í Grímsey í sumar og gisti þar á Gistiheimilinu Básum, ágætu tveggja hæða húsi. Við samferðafólkið tókum eftir því að hátt var til lofts og vítt til veggja á neðri hæðinni, en þó svo að jafn vítt væri til veggja á þeirri efri þá var frekar lágt til lofts. Múrviðgerðir og málningarvinna stóðu yfir utanhúss og komu þær til tals við eigandann. Þá kom í ljós að afi hans hafði hlaðið þetta stóra hús úr Mývatnssteini árið 1960, flutt nákvæmlega þá steina sem til þurfti úr landi.

Húsbyggingin var það skemmtileg, og afinn það mikill ákafamaður að hann hlóð einni röð of mikið í neðri hæðina. Í stað þess að tefja verkið með því að brjóta ofauknu röðina niður eftir að hún uppgötvaðist, þá steypti hann gólfplötuna fyrir aðra hæðina og hélt áfram að hlaða úr þeim steinum sem eftir voru og lét það duga. Þar var komin skýringin á mismuninum á lofthæðinni milli hæða.

Ef einhver hefur í hyggju að hlaða sér upp húsi er rétt að hafa það í huga að stoppa á réttri röð þó svo að ákafinn sé mikill. Það er víst enn verið að grínast með húsbyggingagleði gamla mannsins út í Grímsey. Auk þess gæti verið að regluverkið sé orðið örlítið smámunasamara í dag þegar kemur að úttekt þess opinbera. Í Grímsey skipti þetta engu máli enda hefur húsið á Básum þjónað eigendum sínum hátt í 60 ár.

 

Hús úr holu

Nú á dögum dugir hreint ekki það eitt að fá morgunnbjarta hugmynd og hafa vilja til að hrinda henni í framkvæmd þegar skal byggja hús. Þar duga ekki einu sinni byggingarmeistarar, ásamt teikningum arkitekta og verkfræðinga, hvað þá að lóðin ein nægi eins og í denn.

Nei, nú þarf þar að auki byggingastjóra sem má ekki vera sami maðurinn og byggingameistarinn, öryggisfulltrúa, tryggingafélag og utan um allan pakkann skal haldið með gæðaeftirlit sem er eftirlitskylt af skoðunarstöð og allur heili pakkinn verður að hafa fengið samþykki frá Mannvirkjastofnun ríkisins. Þar að auki verður sá sem framkvæmir að fá öll herlegheitin samþykkt í sveitarfélaginu þar sem húsið skal standa. 

Marteinn Mosdal - hvað?

Tryggvi Emilsson segir frá því, í bók sinni Baráttan um brauðið, þegar hann byggði fyrir rúmum 90 árum íbúðarhús yfir sig og Steinunni konu sína í Glerárþorpi á Akureyri. En hann hafði í upphafi hugsað sér að notast við aldagamla aðferð Bjarts í Sumarhúsum.

Allt stóð sem faðir minn hafði sagt í bréfi um byggingarlóðina og eins það að reisa mátti torfbæ á því landi. En þegar norður kom sýndist mér að ekki hæfði lengur að byggja íbúðarhús úr torfi og grjóti og eins þótt flestir kofar þar í kring væru torfbæir og þar með hús föður míns. Fylltist ég nú stórhug og stærilæti og ákvað að á lóðinni skyldi rísa steinhús. Engan þurfti að spyrja um útlínur eða efnisval, hvað þá útlit þess sem byggt var, allt var frjálst og því hófst ég handa án tafar, keypti mér malarreku og haka og gróf fyrir grunni að steinhúsi, af engum lattur eða hvattur.

Ekki þurfti djúpt að grafa þar sem húsið var byggt á hörðum mel en mölin, sem ég mokaði upp úr grunninum, var svo hrein steypumöl að hún var mér gulls ígildi. Ég leit hlýjum augum til árinnar sem rann þarna framhjá og hafði skilið þessa möl eftir á þurru fyrir nokkrum öldum svona hreina og hæfilega sandborna í steypuna. Þessi möl gerði mér glatt í sinni og að fáu dögum umliðnum gekk ég ofan á Eyri með aurana mína í vasanum, keypti mér timbur hjá Sigurði Bjarnasyni og sement í Gránu og flutti allt í einni ferð heim á melinn. Eftir þessa verslunarferð átti ég hallamál, hamar og sög og vann eins og kraftar leyfðu við uppslátt og flekasmíði. Síðan hófst steypuvinna, ég stóð einn að verki, blandaði saman sementi og möl og vatni úr Gleránni og steypti. Þá var dálítið gaman að lifa þegar þessum áfanga var náð enda skein sól yfir Súlutindum og fannst mér það góðs viti.

Ég fór upp klukkan fjögur hvern dag og vann mig eins uppgefinn og úttaugaðan eins og maðurinn með álfkonuspíkina forðum, en timburstaflinn hrökk til uppsláttarins og að viku liðinni var ég farinn að moka möl og undirbúa steypuvinnu, síðan var hrært og steypt dag eftir dag þangað til mótin stóðu landafull af steypu, tuttugu sentímetra þykkir veggir, það voru mörg handtök og enn fleiri svitadropar. (Tryggvi Emilsson-Baráttan um brauðið bls 122-123)

Útsýnið eins og það gæti verið úr steyptum torfbæ 21. aldarinnar

Nú á tímum stendur ungu fólki ekki til boða aðferð Tryggva ef það vill koma sér upp húsi, til þess hefur verið séð með reglum á reglur ofan svo aurarnir rati í rétta vasa.

Það er því spurning hvort reglugerðirnar nái yfir holur á við þær sem gömlu torfbæirnir voru. Þannig hús hafði Tryggvi fyrst hugsað sér að komast í við Glerána í denn, en hætti við þegar hann sá að hann gæti byggt sitt hús eins og honum þóknaðist. það má segja að steypa og hola geti sameinað helstu eiginleika sem hús þarf að hafa. Þetta megi jafnvel gera fyrir lítið fé, á meðan reglugerðin geri lítið fyrir hús en kosti mikið fé.

 Grunnmynd af lítilli steinsteyptri einstaklings torfholu

Videoið hér fyrir neðan er um mann sem lét verða af því að koma sér upp holu. Það ætti að vera lítið mál ef land er til staðar og verður ekki séð að reglugerðir og annað opinbert utanumhald þurfi að koma til svo lengi sem holan er ekki fjármögnuð með lánsfé né tengd opinberri stjórnsýslu. Þetta ætti hver sem er að geta gert í garðinum hjá sér. 

Fjárborgir

Það er oft svo að í landslaginu meðfram veginum leynast mannvirki sem eftirtektin missir af, og þó svo tekið sé eftir þeim þá veit maður ekki hverrar gerðar þau eru og telur þetta stundum í fljótu bragði vera náttúrusmíð eða jafnvel eitthvað dularfyllra.

Þannig var því eitt sinn háttað þegar ég var á ferð skammt austan við Lönd við Stöðvarfjörð; óveðursnótt í myrkri, regni og roki. Skyndilega keyrði ég inn í heim annars tíma, á milli hlaðinna grjótgarða og torfveggja. Þó ég hafi farið þarna um oft síðan, þá tókst mér ekki að staðsetja hvar þessi mannvirki hefðu verið fyrr en nýlega.

Það gerðist þegar ég frétti hvar Bæjarstaðir hefðu verið. En fram að því hafði skýringin á þessari sýn minni, óveðursnóttina fyrir meira en 30 árum síðan, verið fyrir mér nánast yfirnáttúruleg. En þetta helgaðist af því að vegagerð stóð yfir, þegar ég var þarna á ferð og hafði vegstæði þjóðvegarins verið fært þannig að það liggur í genum hlaðið á Bæjarstöðum sem löngu voru komnir eyði. Næst þegar ég fór þessa leið var búið að jafna við jörðu þeim ummerkjunum um Bæjarstaði, sem voru enn við vegkantana á meðan vegagerðin stóð yfir.

Því er ekki þannig farið með fjárborgina að Ósi í Breiðdal, en hún stendur í vegkantinum á þjóðvegi eitt og er greinileg sem hringur í landslaginu. Samt var það ekki fyrr en nýlega sem ég sá hana, þó svo að ég hafi keyrt fram hjá henni fleiri hundruð sinnum. Það var frásögn í bók sem fékk mig til að finna það út hvar fjárborgin er og þegar ég fann hana undraðist ég sjónleysi mitt fram að þeirri stundu. 

Í bókinni um Knútsbyl sem geisaði 7.janúar 1886, og Halldór Pálsson skráði frásagnir af, er örstutt lýsing höfð eftir Sigurði Jónssyni um það hvernig fjárborgin á Ósi í Breiðdal var notuð. "Faðir minn Jón Einarsson átti líka heima á Ósi, þegar þetta skeði, og var að gæta fullorðna fjárins, sem var úti með sjónum, um klukkustundar gangs frá bænum. Faðir minn hafði verið með allt féð utan við stað þann er Kleifarrétt heitir. Það er ekki fjárrétt heldur klettahlein, er nær langt til frá fjalli niður að sjó. Hann kom fénu í gott skjól utan við Kleifarrétt niður við sjóinn og stóð yfir því til kvölds og það lengi nætur, að hann treysti því, að það færi ekki úr þessum stað, meðan á bylnum stæði. Þá yfirgaf hann það og hélt í áttina heim til fjárborgarinnar er var höfð stuttu innar en Kleifarréttin er. Fjárborgin var næturstaður Ósfjárins framan af vetri, meðan svo haglétt var, að fullorðnu fé var ekki gefið hey. Þar var meira skjól en hjá fénu þar úti við Kleifarrétt."

Önnur fjárborg sem er mikið mannvirki er á Skógum í Mjóafirði og þar háttar þannig til að beygja hefur verið gerð á þjóðveginn þannig að keyra þarf því sem næst hálfhring í kringum hana. Það er því erfitt að láta þær manngerðu grjóthleðslur fara fram hjá athyglinni. Fjárborgin í Mjóafirði er á Þjóðminjaskrá, eftir að hafa verið friðuð í tíð Kristjáns Eldjárns. 

Fjárborgir eru víða á Íslandi þó eru þær helst sagðar á Suður- og Austurlandi. Á vefnum ferlir.is hefur fjárborgum í grennd við höfuðborgarsvæðið verið gerð góð skil, eins er grein Birnu Lárusdóttir í Árbók fornleifafélagsins 2010, heill hafsjór af fróðleik um þessar steinahrúgur.

Árið 1778 kom út á Íslandi rit, eftir Magnús Ketilson, um fjárborgir og gagnsemi þeirra. Þessu riti var dreift um landið bændum til halds og trausts við gerð slíkra mannvirkja, en þau taldi Magnús að kæmu að góðu gagni. Hann sagði vera mun á fjárborg og fjárbyrgi, samkvæmt skilgreiningu Magnúsar gæti mörg borgin flokkast sem byrgi. Sama hvort var þá voru báðar byggingarnar notaðar til að veita sauðkindinni skjól. Talið var að á Austurlandi einu væru til eiginlegar fjárborgir samkvæmt skilgreiningu Magnúsar, og þar hélt hann að þekkingar mætti afla um byggingu þeirra.

Fjárborg á að hafa verið hringlaga grjóthleðsla, samkvæmt riti Magnúsar, sem mjókkaði þegar ofar dró og myndaði þak í toppinn, þesslags bygging var því nokkurskonar fjárhús. Fjárbyrgi var aftur á móti hlaðinn hringur úr grjóti og torfi sem hafði lóðréttan mannhæðar háan vegg úr grjóti að innanverðu, en var tyrfður að utan með aflíðandi halla og með lágri lóðréttri torf hleðslu ofan á veggnum, þetta lag gerði það að verkum að þegar skóf snjó þá lyftist skafrenningurinn yfir byrgið og féð fennti ekki, auk þess að hafa fullkomið skjól. Bæði byrgin og borgirnar höfðu hurð sem var staðsett þar sem minnst var áveðurs. 

Þegar Daniel Bruun ferðaðist um landið á árunum 1890-1910 við að skoða og skrásetja íslenskt þjóðlíf og mannvirki, þá tók hann eftir þessum hringlaga borgum. Hann tók fjárborgir á Reykjanesskaga til sérstakrar athugunnar, sem voru bæði hlaðnar opnar, eða saman í toppinn. Bruun taldi að rætur þessa byggingarlags mætti rekja til Hjaltlandseyja eða Írlands.

Sumarið 2017 var ég á ferð í Færeyjum, nánar tiltekið á Sandey. Í bæ á þeirri eyju, sem heitir Húsavík rak ég strax augun í grjóthrúgöld sem mér þótti líklegt að væru fjárborgir. Þegar ég fór að þessum hrúgum kom í ljós að svo var og það sem meira er að þarna eru þær í fullri notkun, það jarmaði innan úr einni borginni. Í Húsavík er mikið af fornum steinbyggingum og hef ég einhversstaðar séð að sú húsagerð eigi að sanna keltnesk áhrif í Færeyjum fyrir tíma víkinga.

Hvað telst til fjárborga er oftast skilgreint sem svo að um sé að ræða lokað mannvirki, jafnvel með þaki, sem sé einungis byggt úr grjóti, ekkert timbur né annað notað í burðarvirki eða þak, nema þá torf. Orðabók Máls og menningar hefur þessa skýringu á orðinu fjárborg; grjótbyrgi fyrir fé út á víðavangi, veggirnir látnir dragast saman að ofan, eða reft yfir, með engri jötu. Sumir hafa viljað meina að margar hringlaga borgir, sem teljast til fjárborga, hafi upphaflega ekki verið byggðar sem slíkar, heldur dómhringir, virki eða nokkurskonar helgistaðir, jafnvel komnir úr keltneskum sið. Síðar hafi það komið til að þessi mannvirki voru notuð sem skjól fyrir sauðfé.

Á bænum Bragðavöllum í Hamarsfirði eru miklar og listilega vel gerðar grjóthleðslur í túninu. Ef ekki væri eins stutt síðan og raun ber vitni að þær voru hlaðnar, þá myndu þessar hleðslur vekja spurningar sem erfitt væri að svara, væru sennilega dularfull ráðgáta. En haustið 1906 komu skriður í miklum rigningum úr giljum ofan við túnið og runnu ótrúlega langar leiðir á því sem næst jafnsléttu.

Þegar Bragðavalla menn hreinsuðu aurinn og grjótið úr túninu, hlóðu tveir daufdumbir bræður grjótinu upp í tvöfaldan vegg, til að setja aurinn og smærri steina á milli, svo skriðan tæki sem minnst pláss í túninu. Þessi hleðsla er mikið augnayndi og ef menn vissu ekki tilurð þessa mannvirkis er næsta víst að það þætti dularfyllra en svo að þar hefði tilgangurinn einungis verið að hreinsa grjótið úr túninu.

Það er fátt sem minnir lengur á Bæjarstaði, þar sem þjóðvegur eitt liggur nú um hlaðið, annað en tóftarbrot á stangli, og svo grjótgarðurinn ofan við tún

 

Fjárborgin að Skógum í Mjóafirði er farin að láta á sjá, þrátt fyrir að vera á þjóðminjaskrá. Í sumar frétti ég að fengist hefði fjárveiting til lagfæringa

 

 Fjárborgaþyrping á Sandey í Færeyjum, þar er þeim haldið við enda ennþá í fullri notkun

 

 Færeysk fjárborg í Húsavík

 

 

Meira ern 100 árum seinna ber steinhleðslan í túninu á Bragðavöllum daufdumbum bræðrum veglegt vitni, sem listilega vel gerður minnisvarði um aurskriðu

Bóndastaðir komnir undir græna torfu

Skáldsagan Öræfi, eftir Ófeig Sigurðsson, hefur að geima grátbroslega frásögn af því þegar bændur í Öræfasveit létu jarðýtu jafna bæinn að Sandfelli við jörðu. En það á að hafa gerst árið 1974, í vikunni áður en hringvegurinn var opnaður. Það þótti ekki boðlegt að láta forseta lýðveldisins sjá heim að Sandfelli þar sem moldarkofar fyrri alda stóðu enn uppi. En forsetin var að koma í sveitina til að klippa á borða á brúnni yfir Skeiðará í tilefni hinna miklu tímamóta í samgöngumálum þjóðarinnar og þá ekki síst Öræfinga. Það grátbroslega var að forseti lýðveldisins var í þá daga Kristján Eldjárn, fyrr um þjóðminjavörður. Ef frásögn bókarinnar er sannleikanum samkvæm þá var síður en svo um einstakan atburð að ræða, jarðýtan var látin varðveita torbæina um land allt samhliða vegagerð.

Það var löngu áður en komst í tísku að tala um umhverfisvernd, sem Íslendingar byggðu umhverfisvæn hús án þess svo mikið sem vita af því. Á öldum áður, í nágrannalöndum, voru torfhús fyrir þá sem ekki höfðu efni á öðru. En á Íslandi voru þau notuð í gegnum aldirnar af allra stétta fólki. Þó svo að það hafi orðið móðins í seinni tíð að tala niður torbæinn með máltækjum á við "að skríða aftur í moldarkofana" þá er torbærinn vitnisburður um íslenska byggingarlist sem hefur vakið verðskuldaða athygli og er talin eiga erindi á heimsminjaskrá. Sumir myndu sjálfsagt álykta sem svo að viðlíka tæki og jarðýta myndi ekki vera notuð nú til dags þegar þesslegar menningarminjar eru annars vegar. En er það svo?

Sænautasel, heiðarbýli á Jökuldalsheiði, svo kallaður kotbær. Útihús s.s. fjós, hlaða og hesthús er sambyggt íbúðahúsi. Í þessum torfbæ vilja margir meina að Halldór Laxnes hafi fullkomnað hugmynd sína af sögunni Sjálfstætt fólk. Bærinn er vinsæll áningastaður þeirra sem vilja kinna sér sögusvið Bjarts í Sumarhúsum

Einhvern veginn er það rótgróið í þjóðarsálina að líta fram hjá eigin byggingarhefð þegar kemur að varðveislu húsa. Íslendingum er tamt að fyrirverða sig fyrir eigin byggingar, sérstaklega þær sem byggðar eru úr innlendu hráefni. Þeir eru t.d. fáir sem upphefja liðin tíma í húsagerð, ef marka má íslenska orðræðu. Eitt af því sem notað hefur verið til að stytta leið í rökræðum er; "viljið þið kannski aftur í moldarkofana". Önnur stytting sem tengist húsum og er notuð þegar lýsa þarf óskapnaði er orðið „steinkumbaldi". Nú, þegar líður á 21. öldina, virðist vera komið að því að steinkumbaldinn, sem tók við af torfbænum, verði jarðýtunni að bráð víða í sveitum landsins, líkt og torfbærinn á þeirri 20..

Margt sem minnir á hversdagslega notkun alþýðufólks á innlendu byggingarefni á síðustu öld er óðum að hverfa ofan í svörðinn. Í vikunni frétti ég af því að Bóndastaðir hefðu verið jafnaðir við jörðu. Þessi bær var í Hjaltastaðaþinghá, eins og svo margt sem mér þykir  merkilegt. Það hefur vakið sérstaka athygli mína, sem steypukalls, hversu blátt áfram steinkumbaldinn kom til í Hjaltastaðaþinghánni í framhaldi af moldarkofanum. Á Bóndastöðum mátti sjá hvernig ný húsagerð tók við af torbænum, en hafði samt sem áður svipaða húsaskipan og hann, þ.e. íbúðarhús og útihús sambyggð þannig að innangengt var úr íbúðarhúsi í útihús eins og í gömlu torfbæjunum. Bóndastaðir var því athygliveður steinsteyptur bær sem byggður var á árunum 1916-1947.

Bóndastaðir áttu það sammerkt með Sænautaseli, að innangengt var í útihús s.s. fjós og hlöðu, sem voru sambyggð íbúðarhúsinu.

Það sem helst þótti að steinsteyptu húsunum, sem tók við af torfbæjunum í sveitum landsins, var hversu köld þau voru, og hversu mikið viðhald þurfti. En eitt af því sem þessi hús áttu sammerkt var að þau voru að mestu byggð úr því byggingarefni sem til var á staðnum. Torfið og grjótið var fengið úr túnjaðrinum í torfbæinn, og steypumölin úr næsta mel í steinhúsið. Vitanlega var þetta byggingarefni misjafnt að gæðum eftir því hvar var, en hafði þann kost að flutningskostnaður var hverfandi og auðveldlega mátti nálgast ódýrt efni til viðhalds.

Þó svo að torfbæir og steinhús til sveita hafi ekki verið byggð sem minnisvarðar þá væri allt í lagi að varðveita eitthvað af þeirri byggingahefð eftir að húsin hafa lokið hlutverki sínu. Oftar en ekki fékk hugmyndaauðgi þeirra sem byggðu og notuðust við byggingarnar að ráða. Það má segja að margar þeirra úrlausna sem notast var við hafi tekið skólaðri verkfræði fram

Það má leiða að því líkum að ef íslendingum hefði lánast að sameina stærstu kosti torfsins og steypunnar hefðu fengist einhver umhverfisvænstu og endingarbestu hús sem völ er á, hlý og ódýr í rekstri hvað viðhald varðar auk þess sem þau hefðu verið laus við slaga og myglu. Þannig húsagerðalist er nú kominn í tísku víða um heim og  eru kölluð earthhouse. það þarf því ekki lengur að finna upp hjólið í því sambandi, einungis að koma steinkumbaldanum undir græna torfu í næsta moldarbarði eða melshorni.

Bóndastaðabláin verður seint söm án bæjarins

 

Lítið fer fyrir stórum steinsteyptum beitarhúsum í landi Ásgrímstaða Hjaltastaðaþinghá, byggðum 1949. Húsin eru með heyhlöðum fyrir enda og í miðju. Torf á bárujárnsklæddu timburþaki flest annað steinsteypt s.s. jötur. Þessi hús eiga ekkert annað eftir en verða jarðýtunni að bráð

 

Nýtnin hefur verið höfð í hávegum við hlöðubyggingu beitarhúsanna, áður en bárujárnið fór á þakið hefur það verið nýtt í steypumótin

 

 Fjárhúsin með heyhlöðunni að baki, sem byggð voru í flestum sveitum landsins um og eftir miðja síðustu öld eru nú óðum að verða tímanum að bráð. Víða hafa þau þó gengið í endurnýjun lífdaga sem ferðaþjónustu húsnæði. Við þessi hús í Hjaltastaðaþinghánni stendur steypuhrærivélin enn í túnfætinum og melurinn með steypumölinni er á næsta leiti. Húsin eru hátt í 60 ára gömul og á veggi þeirra hefur aldrei farið málningarstroka né önnur veðurvörn

Létt steypa

Að hafa marga fjöruna sopið er máltæki notað um þann sem hefur öðlast reynslu og þroska, oft vegna einhverra erfiðleika (eða kannski réttar sagt, mistaka). Það mætti betrumbæta þetta máltæki um höfund þessarar síðu á þann hátt, hann hefur marga steypuna þvælt. Eins og þeir sem litið hafa hér inn í gegnum tíðina hafa vafalaust tekið eftir.

Í lok síðustu viku voru fleiri en ein, og fleiri en tvær steypur þvældar á mínum vinnustað. Ein þeirra var samt þess eðlis að ég hafði með lagni reynt að koma mér undan henni. Nennti satt að segja ekki að taka þátt í tilraun við að betrun bæta hjólið einu sinni enn, en hvað steypu varðar þá hefur sú gjörningalist helgað mína ævi og ég taldi mig vera orðin of gamlan, slitin og sljóan til að verða að gagni.

Málið er að vinnuveitendur mínir hafa undanfarin ár staðið að nýsköpunarverkefni við léttsteyptar milliveggjaeiningar. Þessar milliveggjaeiningar er svo raðað upp á byggingastað og er hver eining 60 cm breið, 10 cm þykk og nær frá gólfi til lofts, þyngdin er ekki nema ca.65 kg einingin. Svona veggjum er snarað upp af tveimur mönnum á methraða og þegar þeir eru uppkomnir er einungis málningarvinna eftir. Veggirnir hafa hátt einangrunargildi, eldvörn og hljóðísog.

En það sem átti að gera í síðustu viku var að steypa gólf með léttsteypunni, við höfðum að vísu gert það áður. En þá með því að blanda litlar blöndur í tilraunaskini, en núna átti að gera þetta á stærri skala með steypubíl. Með svona gólfi er hægt að slá margar flugur í höggi, t.d. þegar kemur að gólfkulda og burðarþoli. Rúmmetrinn af svona léttsteypu er ekki nema ca. 350 kg á meðan venjuleg steinsteypa er ca 2.400 kg.

Erfiðleikarnir hafa samt falist í að þvæla steypuna saman í magni, því fylliefnið er miklu léttara en vatnið og sementið, öfugt við mölina í venjulegri steypu sem hjálpar til við að hræra stöffið. Þetta er því svipað og ætla að jafna sósu í matargerð með því að demba öllu hveitinu þurru í einu lagi út í pottinn, þá verður sósan varla annað en köggla grautur.

Í síðustu viku komst ég semsagt ekki hjá því að taka þátt í steypu mistökum, sennilega vegna langrar reynslu við að krafsa mig í gegnum þau, en er núorðið ekki fær um annað en veita smá sáluhjálp. En eins og í ævintýrinu fór allt vel að lokum og pólskir félagar mínir sáu um að smyrja léttsteypu glundrinu úr fisléttum einangrunarkúlunum á gólfið, ég horfði hrærður á og tók video af gjörningnum.

 

Torfbærinn

Algjör steypa

"Það er merkilegt hvað þessi kalla andskoti getur flutt sömu gröfuskófluna fram til baka, hann er búin að vera að flytja hana frá því ég man eftir mér", sagði vinnufélagi minn einn góðviðris morguninn núna í vikunni. Sá með skófluna hafði heyrt og kom kjagandi til okkar og sagði; "það er alveg sama hvað maður á góða gröfu hún gerir ekkert nema hafa skóflu".

Það er orðið svolítið síðan ég hef sett steypu hérna inn á síðuna, en það er ekki vegna þess að það sé ekki verið steypa. Ég var farin að halda fyrir nokkrum árum að ungir menn á Íslandi ættu ekki eftir að steypa og sú virðulega athöfn færi algerlega í hendurnar á pólverjum og öðrum aðfluttum víkingum eftir að við gömlu steypukallarnir brennum út.

Gamli Breiðdælingurinn sem bjástraði við gröfuskófluna sagði eftir að hann hafði útskýrt þetta með gröfuna og skófluna -"Þurfið þið ekkert að vinna strákar mínir og ert þú ennþá að þvælast í kringum steypu, geturðu kannski eitthvað sagt þessum fuglum til?" -"Nei þeir gera þetta bara einhvernvegin, sama hvað ég segi", svaraði ég. -"Og verður þá engin óður lengur, eins og í almennilegri steypu? -"Nei það er orðin afturför í öllu".

Líkt og maðurinn með skófluna þá man ég ekki eftir öðru en steypa hafi verið mitt líf og yndi. Þó svo mikið hafi verið haft fyrir því að koma vitinu fyrir mig á unglingsárunum til að forða mér úr steypunni þá hefur hún verið mín kjölfesta í meira en fjörutíu ár. Mér var sagt að ég hefði ekki skrokk í erfisvinnu, meir að segja látið að því liggja að ég kastaði gáfum á glæ. Eftir að hafa látið tala mig inn á bóknámsbraut síðustu árgangana í gagnfræðaskóla varð það blessað brennivínið sem bjargaði mér frá bóknáminu.

Núna öllum þessum árum og áföllum seinna varð mér á að hugsa hefði ég betur hlustað þarna um árið? Og svarið er; nei því ef ég þyrfti að snúa til baka þá myndi ég engu breyta heldur bara njóta hvers dags aðeins betur og æsa mig örlítið minna. Því eftir muna standa verkin sýnileg, þó svo vissulega hefði getað verið varið í að eiga snyrtilegt bókhald upp í hillu eða hafa framkvæmt faglegt eftirlit með öðrum, þá jafnast ekkert á við varanleg minnismerki.

Það er gott að eiga félaga sem leyfa manni að steypa af og til sér til samlætis, þeir þurfa allavega ekki í ræktina ungu mennirnir til að halda sér formi.

 

 

Íslenski torfbærinn - húsagerðarlist á heimsmælikvarða

Löngu áður en komst í tísku að tala um umhverfisvernd, byggðu Íslendingar umhverfisvæn hús án þess að vita af því. Á öldum áður, í nágrannalöndum, voru torfhús fyrir þá sem ekki höfðu efni á öðru en á Íslandi voru þau notuð í gegnum aldirnar af allra stétta fólki. Þó svo að það hafi orðið móðins í seinni tíð að tala niður torbæinn með máltækjum eins og "að skríða aftur í moldarkofana" þá er torbærinn vitnisburður um íslenska byggingarlist sem hefur vakið athygli og talin eiga erindi á heimsminjaskrá.

Hinn íslenski torfbær þróaðist út frá langhúsunum, norður-evrópskri byggingarhefð, sem fylgdi landnemunum er þeir námu hér land. Eins og nafnið gefur til kynna þá er torf meginefni bygginganna. Timbur var notað í grindina og klæðningu innanhúss en torf var notað til að mynda veggi og þak. Stundum voru steinar notaðir ásamt torfinu í veggi og steinskífur voru stundum nýttar undir þakið.

Ef það er hægt að eyrnamerkja byggingalist sérstöku landi eða þjóð öðrum fremur, þá er það þegar byggt er úr byggingarefninu sem er á staðnum og með hugviti íbúanna. Í þessu sambandi er rétt að hafa í huga orð alþýðumannsins Sveins Einarssonar torfbæjahleðslumeistara frá Hrjót; "Það er bara ein sérstök aðferð sem hefur gilt hér eins og annarstaðar, það er að byggja úr efninu sem er á staðnum".

Einnig er rétt í þessu sambandi að rifja upp orð heimsmannsins Halldórs Laxness, sem einn íslendinga hefur hlotið Nóbelsverðlaun; "Tilgerðarlaus einfaldleiki er mundángshófið í hverju listaverki, og að hvert minnsta deili þjóni sínum tilgáng með hæversku. Það er einkennilegt hvernig fólk í ljótustu borg heimsins leitast við að reisa hús sín svo rambyggilega, eins og þau ættu að standa um aldur og ævi. Meðan var til íslensk byggingarlist var aldrei siður að byggja hús til lengri tíma en einnar kynslóðar í senn, - en í þá daga voru til falleg hús á Íslandi."

Undanfarin fjögur ár hefur þessi rammíslenska byggingarhefð fangað huga minn á þann hátt að ég hef varla látið fara forgörðum tækifæri til að kynna sér gamla torfbæi þar sem ég hef verið á ferð. Mest sé ég þó eftir hvað ég lét framan af ævi "moldarkofa" máltækið villa mér sýn. Árið 2013 vann ég part úr sumri við að koma steinum í gamla veggi samísks moldarkofa í N.Noregi. Við þá vinnu kviknaði áhuginn á hinni íslensku arfleið. Undanfarin 4 ár hef ég heimsótt margan torbæinn og tóftarbrotið eins og hefur mátt greina hér á síðunni. Myndavélin hefur oft verið með í för og ætla ég nú að gera lítillega grein fyrir þessu áhugamáli.

 

Glaumbær - Skagafirði

Gamli bærinn í Glaumbæ var friðlýstur árið 1947. Sama ár flutti síðasta fjölskyldan úr bænum. Gamli bærinn tilheyrir húsasafni þjóðminjasafnsins en Byggðasafn Skagfirðinga hefur hann til afnota fyrir sýningar. Húsin hafa staðið á bæjarhlaðinu í meira en 1000 ár eða allt frá 11. öld en talið er að bærinn hafi áður staðið í túninu austan við bæjarhólinn. Glaumbær er með veglegri torfbæjum landsins og hefur frá aldaöðli talist til höfðingjasetra. Guðrún Þorbjarnardóttir og Þorfinnur Karlsefni eignuðust Glaumbæ eftir farsaæla Vínlandsferð. Þar bjó eftir þau Snorri sonur þeirra sem er fyrsta evrópska barnið sem sögur fara af að hafi fæðst á meginlandi Ameríku. Varðveisla Glaumbæjar er ekki síst Íslandsvininum Mark Watson að þakka, en hann hafði gefið 200 sterlingspund til varðveislu hans strax árið 1938. 

Glaumbær er sennilega torfríkasti bær landsins, því varla er grjót að finna í Glaumbæjarlandi. Bærinn er því gott dæmi um hinar ýmsu aðferðir við að búa til byggingarefni úr torfi s.s. klömbruhnausa, sniddur og strengi sem bundu saman vegghleðslurnar.

 

Burstafell - Vopnafirði

Burstafell er einn af fegurstu torfbæjum á Íslandi. Sérstaða bæjarins felst að miklu leyti í því hversu glöggt hann miðlar breyttum búskapar- og lifnaðarháttum fólks allt frá því fyrir 1770 til þess er hætt var að búa í bænum árið 1966. Sama ættin hefur búið á Burstarfelli í tæplega 500 ár. Bærinn telst til betri bæja enda var setur sýslumanna að Burstafelli á öldum áður.

Burstafellsbærinn sýnir vel hvað strengur úr torfi í bland við grjót var algeng byggingaraðferð austanlands, en lítið um klömbruhnausa. Búið var í bænum fram á sjöunda áratug 20. aldar og tók hann breytingum samkvæmt tímanum t.d. er bárujárn undir torfþekjunni.

 

Galtarstaðir fram - Hróarstungu

Á Galtastöðum fram er lítill torfbær frá 19. öld af svokallaðri Galtastaðagerð, sem hvorki telst til sunnlenskrar né norðlenskrar gerðar torfbæja, heldur á rætur í fornri gerð og í stað þess að baðstofa liggi samsíða öðrum framhúsum, snýr hún, torfklædd, samsíða hlaði. Bærinn er með svokallaðri fjósbaðstofu. Baðstofuloftið var þá yfir fjósinu og ylurinn af kúnum nýttist til húshitunar. Bærinn er í vörslu Þjóðminjasafns Íslands og velur þjóðminjasafnið að kalla byggingarstíl bæjarins "svokallaða Galtarstaðagerð" má ætla að þessi húsaskipan hafi verið algeng í bæjum alþýðufólks á Austurlandi, eða á svokölluðum kotbæjum. Byggingarstíllinn var t.d. mjög svipaður á Þuríðarstöðum í Eyvindarárdal. 

Galtastaðir eru í Tungunni u.þ.b. 15 min. akstur frá Egilsstöðum. Bærinn er lokaður almenningi og því ekki hægt að komast inní hann. Það væri verðugt verkefni að gera Galtastaðabæinn sýningarhæfan sérstöðu hans vegna. Áfast gamla bænum er nýrra hús sem búið var í þar til búsetu á Galtastöðum lauk fyrir nokkrum árum. Nokkur stök útihús úr torfi eru í námunda við bæinn.

 

Laufás - Eyjafirði

Búsetu í Laufási má rekja allt aftur til heiðni en í elsta hluta gamla bæjarins sem nú stendur er talið að séu viðir allt frá 16. og 17. öld. Bærinn kemur við sögu skömmu eftir að Ísland byggðist og þar hefur staðið kirkja frá fyrstu kristni. Í kaþólskum sið var hún helguð Pétri postula. Síðasti presturinn sem bjó í gamla bænum, séra Þorvaður Þormar, flutti árið 1936 í nýtt prestssetur. Laufás hefur því talist til höfðingjasetra og algengt var að tuttugu til þrjátíu manns væru til heimilis í Laufási, því margt vinnufólk þurfti til að nytja þessa gróðursælu kostajörð. 

Bæjarhúsin á Laufási eru byggð úr torfi og grjóti. Þar má sjá listilega fallegt handverk s.s. klömbruveggi samanbundna með streng. Matjurtagarði haganlega fyrirkomið inn á milli húsanna og hlaðið fyrir með grjóti.

 

Sænautasel - Jökuldalsheiði

Sænautasel var byggt á Jökuldalsheiði 1843. Búið var í bænum í heila öld. Flutt var úr bænum árið 1943. Árið 1992 lét Jökuldalshreppur endurbyggði bæjarhúsin. Þar er nú rekin ferðaþjónusta. Flestir Íslendingar og margir erlendir aðdáendur Halldórs Kiljan Laxness þekkja söguna um Bjart í Sumarhúsum í skáldverkinu „Sjálfstætt fólk”. Hún lýsir lífsbaráttu sjálfstæðs kotbónda á afskekktri heiði. Margir telja að fyrirmynd sögunnar sé komin frá Sænautaseli, því þar átti Halldór næturstað á þriðja áratugi 20. aldar. 

Bærinn í Sænautaseli er lifandi dæmi um þá útsjónasemi sem þurfti til að byggja hús fjarri mannabyggðum. Þar viðhafði Sveinn Einarsson frá Hrjót orðin "Það er bara ein sérstök aðferð sem hefur gilt hér eins og annarstaðar, það er að byggja úr efninu sem er á staðnum", þegar hann endurbyggði bæinn ásamt ungdómnum á Jökuldal.

 

Lindarbakki - Borgarfirði eystra

Lindarbakki er lítið torfhús, upphaflega byggður sem þurrabúð rétt fyrir aldarmótin 1900. Búið var í húsinu fram undir lok 20. aldar en nú er það sumarbústaður. Sennilega er þetta eitt mest ljósmyndaða hús á Borgarfirði.

Það má segja að húsið beri íslenskri húsagerðarlist vitni á fleiri en einn hátt. Auk þess að vera úr torfi eru stafnar þess bárujárnsklæddir.

 

Skógar - undir Eyjafjöllum

 

Gamli torbærinn að Skógum samanstendur af krossbyggðu fjósi frá um 1880, skemmu frá um 1830, baðstofu frá um 1850, stofu frá um 1896 og svefnherbergi frá 1838. Bærinn er hluti af byggðasafninu á Skógum. Gömlu húsin voru endurbyggð 1968 og hafa frá þeim tíma verið einn megin þáttur safnsins að Skóum. Byggðasafnið á Skógum er stórt og mikið safn. Þar er m.a. samgöngusafn þar sem má skoða gamla bíla. 

Í bæjarhúsunum á Skógum sést vel hvað grjót spilar stórt hlutverk í sunnlenskum torfbæjum. Undir torfi í þökunum er steinhellum raða til að gera þau vatnsheld, sem var algengt sunnanlands á meðan hrís var oftar notað undir torf í þaki og þau þétt með kúamykju ef með þurfti þar sem veðrátta var þurrari. 

  

Hof - Öræfum

Hofskirkja var reist 1884, síðasta torfkirkjan sem var byggð eftir hinu gamla formi. Hún er ein sex torfkirkna, sem enn standa og eru varðveittar sem menningaminjar. Hún er jafnframt sóknarkirkja Öræfinga. Þjóðminjasafnið lét endurbyggja kirkjuna árið 1954.

Kirkjugarðurinn, sem umlykur Hofskirkju er ekki síður athyglisverður, með öllum sínum upphleyptu leiðum þannig að garðurinn stendur mun hærra en umhverfið í kring. Engu er líkara en að þar hafi verið jarðsett í gegnum tíðina gröf ofan á gröf, þannig að kirkjan komi til með hverfa ofan í svörðinn.

 

Hrútshóll - undir Eyjafjöllum

Manngerðir hellar eru víða á Suðurlandi, vitað er um hátt á annað hundrað manngerða hella syðra á meðan aðeins er vitað um fjóra nyrðra. Hrútshellir einn af þeim merkari, framan við hann er hlaðið fjárhús úr torfi og grjóti. Inn af því eru tveir hellar höggnir í móbergið. Stór hellir sem notaður er sem hlaða og er um 20m langur. Annar lítill gengur þvert á þann stóra og er kallaður Stúkan. Dr. Walter Ghel rannsakaði Hrútshelli árið 1936 og komst að þeirri niðurstöðu að þar hefði verið heiðið hof. Ristir hafa verið krossar í hellin sem bæði geta vísað til heiðinna og kristinna tákna.

 

Færeyskt hús - Kunoy

Þetta hús gekk ég fram á í Kúney snemma í sumar. Færeyingar hafa notað grjót í veggi og torf á þök húsa í gegnum tíðin. Mikinn fjöldi þesskonar húsa má finna uma allar eyjarnar, jafnvel heilu þorpin. Í mörgum þeirra er enn búið en þetta hús er sennilega notað sem sumarhús. Færeyingar hafa lagt mun meiri rækt við að varðveita byggingarsögu sína en Íslendingar.

 

Vilgesvárre - Troms

Til gamans læt ég fylgja með litla kofann í Bláfjöllum N.Noregs sem varð til þess að áhuginn á torfbænum kviknaði. Þetta er Samaískur torfbær sem Samarnir kalla Gámma. Vilgesvárra var í ábúð sömu fjölskyldunnar í 90 ár samtímis heiðarbýlunum í Jökuldalsheiðinni. Búset hófst þar af sömu ástæðum og á heiðarbýlum Íslands þ.e.a.s. vegna skorts á landnæði. Vilgesvárre er nú Samískt safn.

Upp í Bláfjöllum, í Vilgesvárre upplifði ég þá reynslu að gistaí torfbæ víðsfjarri mannabyggðum. Án rafmagns, rennandi vatns og allra nútímaþæginda. Vatnsbólið var í túnfætinum neðan við bæinn, eldavélin var gömul viðareldavél og moldargólf í framhelmingnum en þiljuð vistarvera þar sem var sofið og eldað.  

Það væri hægt að segja svo miklu meira um torfbæina, en suma þeirra hef ég aðeins átt kost á að skoða að utan. Þeir sem eru opnir almenningi eru yfirleitt söfn. Þeir eru oftar en ekki stút fullir af erlendum feðamönnum og þegar inn er komið er þar heil veröld annars tíma, en hér læt ég staðar numið.

Breyttur lífstíll

Þeir Kjartan og Wallevik koma inn á það að ýmsar mismunandi ástæður geti verið fyrir myglu en hvers vegna hún varð af faraldri á Íslandi er þeim ráðgáta. 

Vinnufélagi minn sem hefur unnið við húsbyggingar og viðhald ævina alla viðraði þá hugmynd, við litla hrifningu viðstaddra, að mygla hefði ekki verið vandamál í húsum fyrr en hætt var að reykja innandyra. Það skildi ekki vera að hann hefði eitthvað til síns máls, því meiri loftræsting fylgdi reykingunum.

Eins má nefna að nú á tímum fer flest fólk í sturtu einu sinni á dag og því fylgir mikill raki innandyra. En fyrir nokkrum áratugum var laugardagur hinn heilagi baðdagur.

Þó svo að böð hafi verið stunduð af flestum um langa hríð oftar en einu sinni í viku hefur ýmislegt breyst til dagsins í dag í því sambandi. T.d. eru flestir sturtubotnar sjálft gólfið, jafnvel á timburgólfum.

Áður var notast við vatnsþétt baðkör og sturtuklefa með botni, sem þóttu erfiðari í umgengni. Frágangur gólfniðurfalla er t.d. annar og lakari á Íslandi en í Noregi.

Einnig má nefna það að allur þvottur er nú orðið þurrkaður innandyra í stað þess að blakta úti á snúrum. Þó svo að þurrkarar eigi að vera það fullkomnir að þeir skili rakanum frá sér á réttan stað þá þekkja sjálfsagt flestir hvað þungt og rakt loftið getur verið í þvottaherberginu.

Hér er minnst á fleiri ástæður fyrir myglu sem sjaldan er talað um

Blómabeðið getur valdið myglu innandyra